Afar hablood ayaa beri ku guur seegay beeshoodii, waxay guudka fidhaan oo gayaankooda sugaanba, habeenkii dambe ayey hoos isula faqeen, “Waxaynu dhawrnaaba waa guumaysnimo ee aan ka heerino oo ka huleelno meesha,” ayey tala ku goosteen. Haddii dayaxii dhacay habeenkaa, ayey muska soo jeexeen.

Mid walba hu’ waxay laheyd ayey gosha soo gashatay, laba caano maal hadday jidka soo dhignaayeen ayey habeenkii dambe goor fiid ah reer u soo hoyden.

Inta ooddii laga rogay ayaa buulkii gabdhaha gogol loogu fldiyey, wan saddex jir oo macashu dhulka xaabayso oo baruur dhaqaaqi la’ ayaa loo loogay. Intii hilbuhu uga bislaanayeena, karuur geel oo ay hamuunta ku sii jabiyaan ayaa loo geeeyey.

Kor dahab oo reerka keli gabadh ku aheydna way ugu sii sheekaysay. Haddii hablihii intaa la isugu qoofalay, ayaa odaygii reerka ubadkiisii oo gugaa labaatan jirsaday, ayuu gooni ugu yeeray. Wuxuu yiri, “Aabbe gedahaad ku guursan lahayd waad joogtaa, gabdhuhuna waa heerin oo way inoo soo galeen ee waa inaad mid kala hadhaa.”

“Ha la yeelo Aabbe eh, tan aan kala baxayno ma dhaban baan ku doortaa illeyn wax kama naqaano e?” ayuu yiri wiilkii.

Odaygii baa intuu shaarubta miiqay ugu jawaabay, “Maya, si kalaynu ku dayi, waynu xujeyn. Hilbahoo kulul; baynu u geyn, innaguna waynu u kuur geli.”

Hablihii heerinka ahaa waxay jiriqsadaanba kolkii dambe ayaa hilbihii oo karaya oo xeero geedaysan lagu sido loo keenay. Illeyn waa meel wax laga wado ee, hor dahabna waa looga yeeray. Haddii ay hablihii hilibkii ku cidleysteen ayaa tii ugu horreysay ku soo haadday, oo ay xeedhadii hab ku tiri, sidii haadka adagta! Gacantay galisaba kor bay ula boodday, iyadoo ku hiiraanhiraysa. “Hoh… hoh… kama naalee kululaa…”

Tii xigtay ayaa soo hilatay oo ku tiraabtay, “Naa koran weynee kala goo.”

Tii saddexaad oo hanqalka la soo boodday ayaa ku gurxantay, “Naa ha qaboobee qabo weyn ku rid.”

Tii afraad oo raarta ugu xigtay oo aan halkeedii ka soo ruqaansan ayaa tiri iyadoo afka gacanta ku haysa, “Naa ha kafafee kor saar.”

Odaygii iyo wiilkiisii oo buulka docdiisa bari ee dibadda ah taagnaa ayaa is eegay. “Waataa afraad ee codkeedu xabeeb leeyahay tii aad kala bixi laheyd, ee tilmaanso,” ayuu waayeelkii wiilkiisii kula xanshaashaqay.

SHARAXA EREYADA

Naale: joognee
Koran: Sugi
Qaboweyne: haan biyood
Hinraag: neef googoyn
Hanqalka: qaarka sare
Tiraabtay: Ku dhaqaaqday.

WEYDIIMO

1. Heerin waa maxay?
2. Immisa maalmood bay habluhu jidka ku soo jireen?
3. Caanaha karuurka ah maxaa hablaha loogu hormariyey?
4. Hablaha maxaa tii afraad loogala baxay?

Nin gabyaa ahaa oo ku magac dheetaa ina-Cabdulle Muuse lana oran jiray Yuusuf Cabdulle Muuse ayaa gabaygaan curiyey. Yuusuf markii uu arkay in uu da’ noqday ayaa waayo aragnimadiisa tustay in uu dadka raad kaga tago oo uu la dardaarmo, wuxuuna dadka kala sii dardaarmayey waxyaabo nolosha ku haboon ee dunida la xiriira wuxuuna yiri:

1. Haddii dunida lagu waarayooy daayin noqoneyso
2. Waxaan laga dileen nebiyadii laysu soo diraye
3. Asxaabihii baan degeen daahirka ahaaye.
4. Faadumo iyo dirkeedii ay aan dumug yidhaahdeene
5. Daahaa ku noolaan lahaa delegyadoodiiye
6. Anse waxaan daliishaday inaan laga dambeyneyne
7. Dowliilka uun baan arkiyo diray arwaaxdiiye
8. Durdurkii makaad iyo xajkaan daalib leeyahaye
9. Deeblahabkaan geela iyo ariga waa dalaal marane.
10. Daaraha la weegaarayaa waa aduun dumaye.
11. Udadaala diintiyo waqtiga daacadna ahaada.
12. Cabdalaha dushiisiyo ayuu deyro kale sheegan.
13. Darkii odayadii hore xidheen dalwgu yuu gonin.
14. Doqon xaajo waa kaa dilaa dibadaba u tuura.
15. Shisheeyuhu hadduu idin danqaro dogob u
16. Rag idaaya kaaama tagee dab u fagaareeya.
17. Meeshii daleelaa musaka bahalku doontaaye
18. Duldliabaha waxa loo saarayaa yaan dugaag marine.
19. Is dugsada walaal kala durkaa dagan dharaartaase.
20. Anna dulka aan celinayiyo daaddka aan raoosi
21. Dal shisheeye waagaan tagee idinka duukeeyo
22. Amase mowdku igu soo dagee dabaqa laysaaro.
23. Dadbtiyo aloolkaan ahaa dib u shalaantooda,

SHARAXA EREYADA

Asxaabihii baan dageen: asxaabihi baan dhinteen
Faadumo: waa inantii Nebi Muxamed dhalay (NNKH)
Dirkedii: caruurteedii
Damug yiraahdeen: madheen
Daaha: Nebi Muxamed
Degaladoodii: guryahoodi
Dowliilka: bidhaanta
Daleel maran: dhalanteed
La meegaarayaa: la dhisayaa
Idin danqaro
Darku: waa wadaanta ceelka biyaha lagaga dhuro
Duldhabaha: waa ooda badan
Is dugsada: waa isku tiirsada
Idinka duukeeyo: idinka tago
Dabaqa ley saaro: luxudka lay saaro

WEYDIIMO

1. Firkadda guud ee gabaygaan ma dhismaha nolosha dunida ayey taageeraysaa mise tan aakhiro?
2. Tacabka nolosha dunida dhismahooda lagu jiro muxuu gabyaagu ka qabaa?
3. Daaha muxuu ahaa? Ka hadal.
4. Dowliilka uun baad arkiye diray arwaaxdiiye, si kooban u sharax tuducan.
5. Gardarrada shisheeyuhu muxuu ka qabaa in lagaga hortago? Maku raacsan tahay? Waayo?
6. Gabyaagu talooyin buu soo jeediyey. Caddee inta aad is leedahay nolosha wax bay ka tarayaan iyo inta aan waxba ka tareyn?

Nin safar ah ayaa habeen ku soo beegmay tuulo. Gurigii ugu soo horreeyey ayuu albaabkiisa garaacay. Islaan buuran baa lahayd. Keligeed bay degganayd. Iyadii baa irridkii ka furtay.

“Marwooy, socotaan ahayee, caawa i marti geli,” ayuu yiri ninkii. Islaantii doc bay uga joogsatay.

“Soo gudub,” ayey tiri. Ninkii aqalkii ayuu horay usii galay. Gambar ayuu ku fariistay, Waa la iswaraystay. Goortii dambe ayuu ninkii yiri:

“Marwooy!
Cidlaan joogay xalay oo
Maantana cid maan helin
Caano lagu qaboobiyo
Cunto kale kol ay tahay
Maan saarin carrabkoo
Cunahayga may marin
Calooshayda may galin.”

Guriga way taallay cunto. Hase yeeshee islaantu bakhaylad bay aheyd. Ninka inaanay waxba siin ayey damacday. Iyadoo u dayrinaysa ayey tiri:

“Gacaliye!
Waatay gooman noqotaa
Oo guga la waayaa
Giddi maanta oo idil
Amba maan gasiimanoo
Maan goosan hiliboo
Wax ma saarin gowsaha.”

“Waa hagaag, kaa garawsaday oo kaa guddoonsaday,” ayuu ugu jawaabay ninkii. Waxaa u caddaatay in aan islaantu waxba ula diyaar aheyn. Kolkaasuu fekeray. Dhagax yar oo halkeer oo kale yaalay ayey ishiisu ku dhacday. Markiiba talo ayaa ku dhalatay.

“Haddii aynaan wax kale haysan, dhagaxan yar ayaynu shuuro ka samaysan. Dhaqso, oo digsi iyo fandhaal ii dhiib, girgirahaa dabku ka buuxana ii soo dhawee,” ayuu si niyad ah u yiri.

Islaantii way yaabtay. Afkay gacanta saartay. Waxay tiri, “Toddoba iyo soddon baan jiraayo, tanoo kale weligayba maan maqal! Yaa arkay dhagax shuuro laga sameysto.”

“Caawaba waad arki,” intuu yiri ninkii ayuu istaagay, oo girgirihii ayuu soo qaatay, hortiisii qotomiyey, dambaskii ayuu gilgilay. Islaantii oo weli sidii u amakaagsan ayaa qalabkuu ka dalbaday u keentay.

Ninkii dhagaxii yaraa oo uu mayray ayuu markiiba digsigii ku riday. Dabkii buu saaray. Qaddar biyo ah ayuu ku shubay, kolkaasuu sugay. Biyihii baa karay.

Fandhaalkii ayuu dhex mariyey isagoo dhagixii yaraa kolba dhan u dhaqaajinaya ayuu yiri, “Alla haddaynu in yar oo milix ah haysan lahayn horey ayey cashadu inoogu bislaan laheyd.”

“Anigaa haya,” intay tiri islaantii ayey salad daasad milix ku jirto ka soo saartay. Ninkii bay u dhiibtay.

Intuu uga baahnaa ayuu kaga darsaday, digsigii ayuu walaaqay… Walaaqay… Walaaqay. Xoogaa ayuu u kaadiyey goortii dambe ayuu dhedhemiyey.

“Alla haddaynu in yar oo jariir ah haysan laheyn, cashadeena caawa carrabkaa la isku goosan lahaa.”

Anigaa haya ayey islaantii la soo boodday hul kobteer ah ayey kiisha jariir ah afkan ka maraya kasoo qabatay. Ninkii bay soo ag dhigtay, intii uu uga baahnaa ayuu kaga darsaday, biyihii ayuu kordhistay. Fandhaalkii ayuu dabada ku dhagay. Wuu ku walaaqay. In cabbaar ah ayuu sugay, kolkii dambe ayuu dhedhemiyey.

Isagoo madaxa ruxaya ayuu yiri, “Haa… Haa… War wuxu macaanaa! Wayse yara nugushahay. Alla in yar oo buda ah oo aan ku adkayno haddaanu Ilaahey ina siin lahaa, shuuradeena afka lagama qaadeen kolaba.”

Markiiba islaantii afkeedii waxaa ka soo fakaday, “Anigaaba haya.” Kolkaasay masaf budo cadi ka dul dhoorsan tahay la soo carartay. Ninkii bay gacanta ka gelisay. Isna intuu uga baahnaa ayuu kaga darsaday. Wuxuu fandhaalkii ku walaaqo shuuradii oo uu kolba dhadhamiyoba way u bislaatay.

Markaasuu dabkii ka dhigay, dhagaxii yaraa ayuu ka saaray. Xeero maran oo ay islaantii u soo diyaarisay ayuu shuuradii intuu uga baahi qabay kaga rogtay.

Baaqigii iyo digsigii oo iswatana islaanta xaggeedii ayuu isaga durkiyey.

“Allow subag iyo caano ha inoo waayin, iyagaa inaga dhimane,” ayuuse ka sii daba tuuray.

“Alle inoo ma waayo,” intay tiri islaantiina, ayey dhiil hilan iyo joog codcod ah ninkii soo ag qotomisay.

Doqoni markii horeba gaajay meel isla duu-duubi laheyd. Fariidse isma gabo. Ninkii isagoo dhereg cifta haya ayuu seexday habeenkaa.

Bari baa waxaa jiray saddex nin oo saaxibo ah, saddexda nin magaalay joogeen, shaqana waa ka waayeen. Markaasay magaalo kale shaqo ka doonteen. Markay habeen iyo maalin soconayeen ayey meel bannaan seexdeen. Saddexdii nin mid ka mid ah ayaa dahab sitay. Markuu toosay ayuu dahabkiisii waayey. Markaasuu saaxiibadii ku yiri, “Waar yaa dahabkaygii arkay.”

Maanu arag ayey ku yiraahdeen: markaasuu ninkii dahabka lahaa ku yiri Saaxiibadii “Waxaan idinku dacweynayaa Magaalada aynu tagi doono suldaanka xukuma haddii aad dahaybkaygii i siin weydaan.

Dabadeed waxay yimaadeen magaalo markaasuu ninkii dahabka laga xaday ku yiri saaxiibadii, “Suldaanka magaaladaan idiin geynayaa ee isoo ruaca”. Markaasay raaceen oo Suldaankii magaalada u wada tageen. Wuxuu ku yiri suldaankii “labadan nin oo aanu saaxiibka nahay ayaa dahab iga dhacay. Waxaan rabaa inaad dahaybkaygii iga siiso adigoon xirin oo aan dilin.”

Markaasuu suldaankii ninkii dahabka lahaa ku yiri, “Haddaan la xirin lana dilin sidee baa looga helayaa dahabkaagii?”

Meesha garta lagu qaadayey waxa fadhiyey inan uu suldaanku dhalay. Markay hadalkii dhageystay bay tiri, “Aniga ayaa nimanka garta u qaadaya, kana soo saaraya dahabka iyadoon la xirin lana dilin.”

Markaasuu suldaankii ku yiri gabadhiisii, “Waa tahay ee kaxayso.” Inantii nimankii bay kaxaysay oo geysay aqalkeedii, waxayna ku tiri, “Saddexdiinaba sheekaan idiinka sheekaynayaaye i dhagaysta.”

Markaasay hadalkeedii ku billowday: “Maalin maalmaha ka mid ah ayaa gabari badda damacday inay ku qubaysato islamarkaa waxaa badda ku qubaysanayey nin, Wuxuu arkay inantii oo baddii ku hafatay. Kolkaasuu u gurmaday oo kasoo saray.

Markaasay tiri inantii, “Maxaan kuugu abaal gudaa?”

“Abaalkayga ma gudi kartid,” buu yiri.

“Waan gudi kara,” ayey ugu jawaabtay.

Markaasuu yiri, “Haddaad gudi karto, marka lagu guursado intaanad aqal gelin isoo ogaysii.”
“Waa yahay,” intay tiri bay tagtay.

Beri dambe ayaa gabadhii la guursaday markaasay inankii guursaday ku tiri, “Ii oggolow inaan laba saacadood kaa maqnaado,” isna wuu u oggolaaday.

lyadoo waddada haysa, ayaa tuugo heleen oo yiraahdeen, “Alla waa gabadh! Alla dahab bay sidataa! Alla nasiib badninaa.”

Markaasay ku tiri, “Nasiibkiin ba’aye isii daaya. Meel baan ku de-degayaaye, waanse idiin soo noqone.”

Way sii daayeen, ninkii abaalka ku lahaa bay u tagtay. Wuxuu ku yiri: “Allay lehe, abaalkii waad guday ee iska tag.”

Markaasay soo noqotay oo u timid tuugadii. Iyana waxay yiraahdeen, “Allay lehe ballantii waad oofisay e iska tag marka.”

Halkaa markay sheekadii marinayso ayey ku tiri saddexdii nin ee dahabka isku haystay, “Saddexda qolo kuwee baa u wanaagsanaa?”

Markaasaa mid yiri, “Tuugadaa ugu wanaagsan.” Midna “Ninkii badda.”

Midkii kalena yiri, “Ninkii arooska ahaa.”

Markaasay inantii tiri: Waxaa dahabka haya ninka yiri, ‘Tuugada ayaa ugu wanaagsan.’”
Kolkaasuu dahabkii soo saaray oo u dhiibay inantii.

Gabaygaan waxaa tiriyey abwaan Cabdullaahi Suldaan Timacadde, isagoo caan ku ahaa la dagaalanka qabyaaladda. Mar uu ceebaheeda tilmaamay, waxaa uu gabaygan soo socda ka tiriyey Hargeysa 1964kii, wuxuuna yiri:

1. Dawladahaan laga qeyliyee qaaq wax kaga siiyey
2. Nin waliba mar buu qaadan jiray qaanso iyo leebe
3. Qarfo iyo marbuu seexan jiray qalanqal hoosteede
4. Ha yeeshee quluub wadajirtaa qaniya sheekhoowe
5. Qalalaase meel lagu lumiyo qeylo iyo oohin
6. Qoraxdii dhacdaba teenu wey kala qaxeysaaye
7. Qod la riday qudhaaxyada gashaa qoob dad waa u halise
8. Hadduu geed qalalo roobku waa u qamac kaliileede
9. Dirxiga qudhunka uma soo uree waabu quudsadaye
10. Qasdi jeeray wadayo yelatoo qawlka ku heshiiso
11. Qabyo weeye Soomaaliyeey qiiradaadaniye
12. Qof qalbi la’ Quraankii uu akhriyey qaaf dheh ku haraadye
13. Kutaabtaa sidii lagu qariyey qiil la’ aakhiro e
14. Qeyrkii ka hare waa ninkii qalay walaalkiiye.

SHARAXA EREYADA

Qaaq wax kaga siiyey: kaga oohiyey.
Qarfo: dibed
Qalanqal: geed magacii, ujeeddadu waa baadiye.
Quluub wadajirta: midnimo, iskaashi.
Qalalaase: shaqaaqo.
Qoraxdii dhacdaba: maalin kastaba.
Teenu: Soomaalideennu.
Qamac: kuleyl.
Kaliil: dabayaaqada jiilaalka.
Qasad: ujeeddo.
Qawl: hadalka.
Qabyo weeye: wey kala dhiman tahay.
Qeyrkii ka hare: asaagii ka hare.

WEYDIIMO

1. Gabaygu marka uu leeyahay “Nin waliba marbuu qaadan jiray qaanso iyo leebe,” muxuu uga jeedaa?
2. Ujeedada gabayga haddii aynu eegno maxaa hore loogu mari karaa?
3. Abwaanku Soomaalidii markaa joogtay muxuu ku canaantay?
4. Muxuu u ekeysiiyey gabyaagu qofka qabyaalada jecel?
5. Gabyaagu wuxuu si duurxul ah u tilmaamay in uu Soomaalida waanadeeda ku daalay, waa kee tuduca arrintaa sheegaya?

Sheeko

Waxaa la yiri: Nin doob ah ayaa beri doonay inuu guursado. Xoolihiisuna, waxoogaa ari ah iyo neefaf geel ah ayey ahaayeen. Wiilkii baa intuu isla hadlay, yiri: “Gabar uma geed fariisan karti, oo xoolahaagu gabbaati iyo yar iyo wax kuu soo hara kuuma wada gaari karaan, waxaad kurrayn laheyd, qoys xaas yar ah oo xoolo badan, gabar wanaagsanna leh, oo aad isku tiirsataan”. Inankii oo sidaa niyadda ku yaha, ayey berigii dambe reer jees ah oo ari badan isa soo agdageen, Reerka jeeska ah dadka jooga waxay ahaayeen: Oday la oran jiray, Diiriye Miskiin, iyo Islaantiisi oo aheyd Dahaba Duiyama iyo Gabar rima tidcan oo la oran jiray Deeqa. Inankii bay reerkii is barteen. Inantii iyo aabaheed iyo hooyadeedba, iyaga oo aan is weydiin baa mid waliba inankii jeclaaday.

Inankiina inantii iyo qoyskoodiiba kuwii uu Ilaahay ka baryaycy bay noqdeen, sidii ninkii yiri “Reerkii aan doonayey roob igu eri.”

Kolkii Inankii arkay in qoysku wada jecel yahay, ayuu odaygii ku yiri: “Aabbo maad ii noqon, Dahabana hooyo may ii noqon, oo manta Deeqa ma laysiin?”

Diiriye iyo Dahabo oo kolkii horeba inanka jeclaaday oo garan la’aan si ay isaga oon weydiisan inantooda ula maagaan, ayaa markii inankki inanta isiiya yiri: intay aad ugu farxeen ku yiraahdeen: “Ku siinnay!”

Inankii baa inantii loo dhisay. Labadii reer, inanka reerkoodii iyo inanta qoyskoodiina way wada degeen; waayo badan kolkii ay wada yiillen oo inankii iyo inanti is guursadayna dhawr carruur ah yeesheen, ayaa odaygii Diiriye Miskiin ee inanka soddogii ahaa, inantana aabaheed ahaa dhintay.

Islaantii Dahabo-Duryama sidii caadadu ahayd bay asay xiratay hadalkiina way yareysay. Asayda, waxa xirata afada ninkeedu dhinto oo afar bilood iyo toban ha been bay xirnaataa. Magic bilaash uma baxa Islaantii Dahabo-Duryama kolkii muddadii asaaydu ka dhamaatay bay hadal keedii badnaa la soo noqotay.

Maalin maalmaha ka mid ah, oo xilliguna jiilaal yahay oo reerihii soo ceel fariisteen, ayaa kalkii ugu hroeeyey aryihiin reerku soo arooreen. Ninkii Deeqa qabay ee Dahabo-Duryamana soddohda u aheyd oo aiyaha wax ka waraabinayey ayaa is yiri, “Ariga Soddohdu ha u hor cabbo. Oo durba kayn caws leh ha gaaro inta aryaha kale la waraabinayo.”

Arigii soddohda oo barqadiiba dardugay oo weli sabadii jooga, ayuu ninkii maqlay soddohdii oo hadlaysa oo leh, “bal ariga la waraabiyey daya, waa qaboonc c ma isagaa biyaba qaatay. Sidii buu arigii ku fulay.

Kalkii xigay baa soo galay. Kolkaasuu ninkii yiri: waa tii soddohdii kalkii hore cabanaysay ee laheyd arigii goor qaboone ah oo aanu biyo qaadanayn baa la waraabshce bl kalkan aiyaha ha u dhexeeyo, oo badhtanka ha galo. Sidii buu yeelay.

Kolkii cadceeddu xidrataqy ee ay ugu kululayd buu arigii soddohdu cabbay. Arigii oo durduuranaya ayuu ninkii maqlay islaantii dahabo-Duiyama oo hadlaysa, oo leh “ma ari cidi dan u leedahay baa, bal goorta ariga la waraabshay eega, sida qoraxdu u kulushay ee neef waliba biyaha ugu kawkabyo. Sow wada biyadhebi mayo.

Kalkii saddexaad baa soo galay, markaasuu ninkii is yiri: “Waatay islaantii soddohda aheyd labadii kal ee hotre cabanaysay, ee aad kalna arigeedii ugu hor waraabisay kalkii xigayna aad u dhexaysiisay ee bal kalkan arigeeda ha u dambeeyo.

Kalkii saddexaad baa arigii sodohdii, Dahab-Duryama sabadii ku soo dhamaaday goor casar ah.
Kolkaasuu maqlay soddohdii oo hadlaysa, oo leh, “Waa habeen e, bal goorta arigaasu fulaayo dhowr, aryihii raga lahaa waa hore ayey meyracdeen.

Dabadeed ninkii oo arigii durdurinaya ayaa ku heeesay:

Saanu yeelaba waa saanu eednee
Saanu yeelaba waa saanu eednee
Saanu yeelaba waa saanu eednee.

Maahmaahyo

Xidid wada yaal waa xil wada yaal.
Xidid xeradiisu waa isu furan tahay.
Ninkii ka daraaba ka ree buu islahaa.

Gabaygaan waxaa tiriyey gabyaagii caanka ahaa ee la oran jiray Cabdullaahi Suldaan Timacadde. Timacadde wuxuu gabaygaan tiriyey markii gobanimadii la helay ee isku darkii dhacay. Munaasabaddii uu gabaygan ka tiriyey waxay ahayd iyada oo Amxaaradu ku hanjabtay inay gobalada xoroobay weerari doonto. Wuxuuna yiri:

Gumeysiga hashuu naga dhacay een gurayey raadkeda
Gu’yaal iyo gu’yaal badan hashii gama’a noo diiday
Goobtaay istaagtaba hashaan joognay garabkeeda
Guuraa habeenimo hashaan gabi walba u jiidhay
Waxaan soo gucleyahaba hashaan rag isku soo gaarnay
Gaashaandhigeedii hashuu galowgu eedaamay
Hashii geedankeedii rag badan goodku ku casheeyey
Hashaan labada gaal ee iska barkani gedh u dirireysay
Gacmaa lagu maquunshee xornimo nooma ay garane
Garre iyo guntane maalintay gees isugu booday
Allaa noo gargaaree markuu shicibku guulaystay
Geeraaradeedii hashaan anigu googooyey
Galoolkiyo maraagiyo hashaan kidiga geylaanshay
Gaajiyo haraad badan hashaan ugu garaacaayey
Goortuu sidkeedii go’ay eey galabii fool qaaday
Iyadoo candhada giijisay oo godol ku siidaysay
Garaad nimaan laheyn bay la tahay waad ka gaagixine
Annagoon gantaalada dhiciyo heysan qori gaaban
Hashaan gaada weyniyow libaax uga gaboon waayey
Inaan goraya cowl uga tagaa waa wax soo gudhaye.

SHARAXA EREYADA

Gumeysiga hashuu iga dhacay: gobanimadu
Gurayey: daba socday
Goobtay istaagtaba: meeshay istaagtaba
Galowgu: shimbir dagaalka ka oyda
Geedaankeedii: dagaalkeedii
Goodku: dugaag (mas)
Laba gaal ay is barkani: Ingiriis iyo Talyaani
Geydh u dirireysay: xoog u dirireysay
Garre iyo guntane: rag iyo dumar
Galool, maraa, kidi: geedo magacood
Geylaanshay: googooyey

Weydiimo

1. Gabyaagu hasha uu sheegayaa waa maxay?
2. Waa maxay micnaheeda hashaan rag isku soo gaarnay?
3. Galowgu goormuu eedaamay?
4. Labada gaal ee is barkani waa kuwee?
5. Gabaygaan kasoo saar tuduca sheegaya ragga iyo haweenka iskaashigooda?
6. Yaa loola kala jeedaa gaada weynow libaax iyo gorayo cawl?
7. Soomaalidu xornimada siday ku heshay?
8. Markaad gabaygaan u fiirsato, maxaad ku garan kartaa in geelu Soomaalida qiimo weyn ugu fadhiyey?

Gabaygan waxaa tiriyey abwaan Cabdi Muxumed Amiin, wuxuuna abwaanku gabayga kaga hadlayaa sida ay dadka Soomaaliyeed kaalintii wadaninimo ee uu dalkooda uga baahnaa u gabeen. Wuxuuna isaga oo dalka la hadlaya kuna halqabsanaya hal magaceeda Tooyo la yiraahdo yiri:

Adoon tabar hayn, talana aan heyn
Oo tallaab gabay, kolka Tooyooy
Niman turuqyo leh oo tafaafulan
Oo aan kuu turin ku taxaabtaan
Ee lagu tago tashan way day
Waa laguu talin.

Kolka taxanaha taariikhaha guud
Tubta Aadmiga tii uu soo maray
Teena lagu daro abaar togan iyo
Tows colaadeed isku tiirsada
na tumaatiye adna kula taga
Tashan waynaye waa naloo talin.

Walle Tooyooy Taan ogsoonahay
Waxaad taban iyo Toogadaadaba
Dad ku taamoo Soo tukubiyaa
Kuuma taagnoo Kuuma tababaran
Ta ilaahiyo Tiisa kuma darin
Tashan waydaye waa laguu talin.

Inaad tiir iyo Tacab beeshaan
Tuugsataan abid Ceyr la tiriyo iyo
Wax matarayaal Taagan noqoteen
Tuug aan nixin iyo Burcad aan tudhin
Innoo taliyaan Ama tooyooy
Nabad taamiyo Nolol daba taal
Oo wax taransi leh Toobiye cadoo
Ceelka lagu tago
Oon turxaan qabin Labadaa talo
Tii inoo roon Ku tallaabsada
Tashan waydaye Waa laguu talin.

Tagto daayoo Timaadana qabo
Waa tusaalee Wax u taransada
Ha iska tuurina Ma tawaawaca
Tabar li’daan Ku tasownaa?
Allow labo labo Oo mataano ah
Hadba tii roon Noo tilmaanoo
Nagu taageer Tashan waydaye
Waa laguu talin Habaas laga tagay
Oo waxba aan tarin Tookh bilaash iyo
Nin tola’ay yiri Tuulo magansaday
Oo cidla is tubay, tuuray qarannimo
Wallee Tooyooy, tog cagaar liyo
Tigaad kuma furo, oo wax kuma taro
Tashan wayday, waa laguu talin.

Weydiimo

1. Yaa tiriyey gabaygan?
2. Muxuu kaga hadlayaa abwaanku gabaygiisan?
3. Muxuu dalka abwaanka ku tilmaamayaa?
4. Muxuu ku dhaliilay abwaanku dadka Soomaaliyeed?
5. Muxuu aaminsan yahay abwaanku haddii ay dadka Soomaaliyeed iyagu tashan waayaan?

Hordhac

Inta aynaan qeexin waxa ay kala yihiin tix iyo tiraab, waxa habboon in aynu marka hore qeexno waxa uu yahay afka Soomaaliga ee ay tixdu iyo tiraabtuba ka mid yihiin.

Af-Soomaaligu waa af xuruuftiisu ay Laatiin tahay dhawaaqiisuna uu Carabi yahay. Waxaana la qoray fartiisu sanadku marka uu ahaa 1972kii.

Codadka uu far-Soomaaliga ka kooban yahay ama leeyahay waa toban shaqal, kow iyo labaatan shibbane iyo sumadda hamsada oo iyadu leh cod gaar ah.

Afka Soomaaligu waxa uu u qaybsamaa guud ahaan labo qaybood oo waaweyn oo kala ah:

• Tix
• Tiraab

Qeexid Tix

Tixdu waa qayb hadalka ka mid ah waxayna leedahay ridmo iyo qaafiyad u gaar ah oo xaraf ku socota oo tuduca horey ama dhexda ka gala kuna soo noqnoqda labo, saddex ama afar goor. Tixdu waa suugaan, suugaantuna waa maanso, maansaduna waxa ay ka kooban tahay qaybo badan, waxaana ugu waaweyn:

• Gabayga
• Geeraarka
• Jiiftada
• Masafada
• Buraanburka
• Heesaha
• Guurowga
• Shiribka
• Welgada
• Maahmaahyada

Xeerka tixdu waa inaad saddex waxyaabood dhawrtaa: munaasabadda, macnaha iyo xarafkaba.

Qeexid Tiraab

Tiraabtu waa qaybta hadalka ka midka ah ee aan lahayn ridmo iyo qaafiyad ama xaraf ay ku socoto, waxa ayna ka kooban tahay murti, googaaleysiga, sheeko, baaniso, oraah iyo qayb ka mid ah maahmaahyada.

Xeerka tiraabta loo adeegsado waa in loo ilaaliyo meel dhacdo iyo macno, laakiin kugu dabrimeyso tiraabtu inaad xaraf iyo xubin midna ku socodsiiso ee hadalku tiraabta ahi waad dheereyn kartaa waadna gaabin kartaa.

Weydiimo

1. Waa maxay tix? Waa maxayse tiraab?
2. Goorma ayaa la qoray far-Soomaaliga?
3. Immisa ayuu u qeybsamaa Af-Soomaaligu?
4. Sheeg saddex ka mid ah qaybaha tixda.
5. Sheeg xeerka tixda iyo tiraabta.

Tusmada Buugga

Waa Maxay Tix iyo Tiraab?
Tashan Weydayee Waa Laguu Talin
Maandeeq (Gabay)
Saanu Yeelaba (Sheeko)
Xumaanta Qabyaaladda (Gabay)
Garsoorka Wanaagsan (Sheeko)
Dayax (Gabay)
Isma Gabe Fariid (Sheeko)
Haddii Dunida Lagu Waarayo (Gabay)
Heerin (Sheeko)
Tusaale Waalid (Gabay)
Qaadow Adigaa leh (Gabay)
Wayga Degi Waayey (Gabay)
Ha Socoto, Ha Socoto
Xeerka Af-Soomaaliga (Falkaab)
Cabdi Gaheyr (Sheeko)
Sahan (Saar)
Dhaadaa Wax Ma Dhaafaan (Sheeko)
Afku Wuxuu La Xoog Yahay (Gabay)
Wadaaddo iyo Wiilwaal (Sheeko)
Miyi iyo Magaalo (Gabay)
Waa Xaq (Sheeko)
Gogosha Ha Igeynin (Gabay)
Ina Xagaa-Dheere (Sheeko)
Tallan Baan Qabaa
Qaali Waxaad Tiraahdaa (Gabay)
Dixdhagaxeed (Gabay)