WADA DHAQANKA LABADA ISQABA
Eegmada cawrada labada is qaba
Xaaska oo laga maqnaado muddo dheer
Cazliga (Ka Siibidda)
Xadka baashaalka labada is qaba
Ninkeeda ayay si sir ah wax uga qaadatay
Is qaawinta marka la isu galmoonayo
Haddii ninku xaaskiisa lacnado maka furmaysaa?
Xiriirka labada is qaba
Haweenka la isla qabo
Haddii ninka loo xabiso xaaskiisa darteed masruuf ma ku leedahay?
Haddii ay haweentu ninkeeda u hibayso maalkeeda
Ma u khidmayn karaa soddogay
Bixidda ay haween gurigooda ka baxaan iyaga oo ninka ka idan qaadan

Eegmada cawrada labada is qaba
Su’aasha 149aad: Ma bannaan tahay in haweentu eegto jirka ninkeeda dhammaantiis, iyo in isagu eego jirkeeda oo dhan iyagoo ku raaxaysanaya waxa Allaah u xalaaleeyey?
Jawaab: Way u bannaan tahay haweentu inay eegto jirka ninkeeda dhammaantiis, isaguna sidoo kale wuu eegi karaa jirkeeda oo dhan oo aan waxba laga soo reebin, waxaana u daliila qawlka Allaah ee ah:
(Kuwa ka ilaaliya xubintooda (taranka) sino. Waxa ka soo haray xaaskooda ama ay hanteen (addoonta), taasna lagu haaraami mayo. Ruuxii doona wax intaas dhaafsiisan waa mid xad gudbay.)

Xaaska oo laga maqnaado muddo dheer
Su’aasha 150aad: Muxuu yahay xukunka ninka xaaskiisa ka maqnaanaya muddo sanad iyo ka badan ah isagoo ninku ku mashquulsan yahay shaqo iyo siduu reerka biil ugu soo saari lahaa, waxaana jira rag iyagu aan sidaas ahayn oo ku maqan siday saro dhaadheer u dhisi lahaayeen oo ay basas waaweyn iyo wax la mid ah ee dhaldhalaalka aduunka ah u tabci lahaayeen, shakina kuma jiro in ay halis tahay kala maqnaantaas badani inay keento sinaysi iyo foolxumo?
Jawaab: Haddii ninka iyo xaaskiisu ay isaga raalli yihiin kala maqnaanta waqtigu ha dheeraado ama ha gaabnaadee oo ay isugu dul qaadanayaan iyagoo is ilaalinaya dhibaato malahan, haddiise uu midkood naftiisa u cabsado inta la kala maqan yahay iyadoo irsaaqadda dalabkeedu uu daruuri yahay waa inuu kan kale weydiisto xaqa uu u leeyayay kulankooda, oo hadba sidii suurta gal ah oo loo kulmi karo lagu dadaalo si sharafta iyo dhowrsanaanta loo sugo, haddii uu sidaas diido waa inuu kan dacwada qabaa qaaddiga u tago si uu ugu kala saaro si sharciga waafaqsan, khasabna ma ahan ninka iyo xaaskiisu haddii ay muddo kala maqnaadaan inay sinaysanayaan muddaduba ha dheeraatee.

Cazliga (Ka Siibidda)
Su’aasha 151aad: Maxay diintu ka qabtaa cazliga (ka siibidda, oo ah inuu ninku u galmoodo haween kaddibna uu ka siibo oo manidii dibadda ku daadiyo), haddii cudurdaar jiro iyo haddii aanu jirinba?
Jawaab: Haddii ay duruufi keento cazligu waa bannaan yahay sida haddii goob dagaal la joogo oo ninku u baahdo inuu u tago xaaska, ama ay xaaskiisu tahay addoon kana cabsanayo in ilmihiisa la adoonsado, ama ay tahay addoon uu leeyahay uuna doonayo inuu iibiyo isla markaana u baahday inuu u galmoodo, waxaana u daliila xadiis Jaabir laga wariyey oo Saxiixul Bukhaari ku yaal inuu yiri,
“Waan ka siibi jirney waagii Rasuulka iyadoo Qur’aanku soo degayo.” Maalik bin Anas wuxuu ka wariyey Zuhri oo isna ka wariyey Ibnu Muxayriiz oo ka wariyey Abii Saciid Al-Khudri inuu yiri:
“Mid ka mid ah dagaaladii ayaan soo qabsannay haween waana ka siibi jirney markaan u galmoonno, arrintaasna waxaan weydiinay Rasuulka wuxuuna yiri, “Oo ma sidaasaad yeeshaan?” Saddex jeer buu ku celceliyey, “Ma jirto naf imaan lahayd ilaa iyo maalinta qiyaamaha oo aan imaanayn.” Abuu Daawuud wuxuu qoray in Rasuulka uu nin ku yiri,
“Rasuulkii Alloow waxaan leeyahay gabar addoon ah waana ka siibaa, anigoo ka cabsanaya inay uuraysato, una baahan waxa ay raggu u baahan yihiin, Yuhuuduna waxay ku sheekaysataa in ka siibiddu tahay xabaal nololin dahsoon.” Rasuulku wuxuu ugu jawaabay,
“Yuhuudi been bay sheegtay, haddii Alle doono inuu abuuro ma awooddid in aad joojisid.”
Haddii ka siibidda loo samaynayo cudurdaar la’aan way bannaan tahay in addoonta laga siibo iyadoon laga idan qaadan waana qowlka Imaamu Shaafici, Axmed iyo Maalik iyo Abuu Xaniifa, waayo xaq uguma ay lahayn galmood iyo awlaad. Haweeneyda xorta ah ma bannaana in laga siibo oo manida dibadda lagu daadiyo in iyada laga idan qaato mooyaane, Imaamu Axmed iyo Ibnu Maajah waxay qoreen in laga wariyey Cumar ibnu Khaddaab inuu yiri,
“Rasuulku wuxuu reebay haweenta xorta ah in laga siibo iyadoon laga idan qaadan.” Majdi wuxuu yiri, “Xadiiska sanadkiisu ma xooggana. Haweenta xorta ah maadaama ay xaq u leedahay inay ilmo dhasho ka siibidduna dhib u soo jiidayso ma bannaana cazligu in iyadu ka raali tahay ma ahane.”
Ibnu Taymiya wuxuu yiri, “Afarta mad-habood waxay isku raaceen inay bannaan tahay haddii haweeneyda laga idan qaato.”

Xadka baashaalka labada is qaba
Su’aasha 152aad: Maxay tahay xuduudda baashaalka uu ninka xaaskiisa la baashaalo?
Jawaab: Allaah subxaanahu watacaalaa wuxuu yiri:
“Kuwa ka ilaaliya xubintooda (dhalmada) sino. Waxa ka soo haray xaaskooda ama ay hanteen, taasna lagu haaraami mayo.”
Allaah subxaanahu watacaalaa wuxuu aayaddaan ku bayaaniyey in aan ninka eedi ka saarnayn haddii aanu cawradiisa ka qarsan xaaskiisa, Rasuulkuna wuxuu yiri haweentu marka ay macduurka tahay,
“Wixii aan galmood ahaynba ku sameeya.”
Macnaha si kasta ha ula baashaalo hana iska ilaaliyo inuu u galmoodo. Labada is qabta midkoodba kan kale wuu ku raaxaysan karaa xilliga ay haweentu dhiigga qabto, laakiin ninka uma bannaana inuu haweenta u galmoodo xaaladdaas waxaana u daliil ah aayaddan uu Allaah yiri:
“Waxay ku weydiinayaan (Nabi Alloow) dhiigga caadada, ee ku dheh waa wasakh ee ka fogaada meesha caadada, hana u dhawaanina ilaa ay ka daahir noqdaan, haddii ay daahir noqdaan uga galmooda halkuu Alle idin amray (farjiga) Allena wuu jecel yahay kuwa toobad keenidda iyo is daahirinta badan.”
Iyadoo ay sidaasi jirto haddana way bannaan tahay inuu ninku xaaskiisa ku raaxaysto oo uu la baashaalo isagoon u galmoonayn, sidoo kale ma bannaana umusha aan wali daahir noqon in loo galmoodo, waxaa iyana la xaaraantinimeeyey in haweenka dabada looga galmoodo, sida ay caddaynayso aayaddan uu Allaah ku yiri:
“Haweenkiinnu beer ayay idiin yihiin ee ugu taga beertiinna saad doontaan.”
Aayaddu beerta ay tilmaamayso waa farjiga oo keliya.

Ninkeeda ayay si sir ah wax uga qaadatay
Su’aasha 153aad: Ninkaygu masruuf nagu filan nama siiyo aniga iyo carruurtayda waxaana mar marka qaarkood ka qaataa lacag isaga oo aan ogeyn, ee miyaan danbaabayaa?
Jawaab: Haddii aanu ninku siinin biil ku filan iyada iyo carruurteeda way u bannaan tahay inay haweentu ka qaadato wixii daruuri ah oo ay iyada iyo ilmaheedu u baahan yihiin iyadoo ka qaadanaysa waxa ay markaas u baahan yihiin oo kaliya, maalkana aan ku ciyaarayn, sida saxiixaynka ku sugan Caa’isha ayaa waxay warisey inay Nabiga u timid Hinda binti Cutbah oo ay ku tiri, “Rasuulkii Alloow, Abu Sufyaan nama siiyo biil aniga iyo carruurtayda ku filan.” Markaasuu Nabigu ku yiri,
“Ka qaado maalkiisa wax adiga iyo ilmahaaga ku filan si habboon (oo aan xadgudub lahayn).”

Is qaawinta marka la isu galmoonayo
Su’aasha 154aad: Ma bannaan tahay inuu ninku xaaskiisa u galmoodo iyagoo qaaqaawan? Mise waxaa waajiba inay is asturaan?
Jawaab: Rag iyo dumarba waxaa ku waajiba inay cawradooda asturaan, hase yeeshee ninku marka uu xaaskiisa ama addoontiisa la joogo cawro kama qarsanayo iyaguna kama qarsanayaan, waxaa jira xadiis ay wariyeen Axmed, Abuu Daawuud, Tirmidi, iyo Ibnu Maajah oo ay ka wariyeen Bahz bin Xakiim oo ka warinaya aabbihiis oo ka sii warinaya awoowgiis oo yiri,
“Rasuul Alloow cawradayada sidee u maaraynaynaa? Wuxuu yiri, “Ka qarso cawradaada wixii aan ka ahayn xaaskaaga iyo addoontaada.” Saan waxaan iri, “Haddii ay dadku isku dhex qasan yihiin?” Suuye, “Haddii aad awoodi kartid qofna yuusan kaa arkin.” Saan waxaan iri, “Haddii qofkayo kaligiis yahayna?” Wuxuu yiri, “Allaah ayaa u xaq mudan in laga xishoodo.”
Rasuulku wuxuu xadiiskan ku bayaaniyey inay habboon tahay in cawrada la asturo xataa haddii cidla la joogo.

Haddii ninku xaaskiisa lacnado maka furmaysaa?
Su’aasha 155aad: Muxuu yahay xukunka nin xaaskiisii si ula kac ah u lacnaday? Mase ka xaaraantinmoobaysaa mise way ka furmaysaa maxaase arrintaas kafaare gud u ah?
Jawaab: Waa gef aad u weyn oo danbiyada waaweyn ka mid ah ninku inuu xaaskiisa lacnado, Rasuulkana waxaa laga wariyey inuu yiri:
“Ruux Muslim ah lacnaddiisu waa diliddiisa oo kale.”
Xadiis kalena Rasuulku wuxuu ku yiri:
“Ruux Muslim ah in la caayo waa faasiqnino dilitaankiisuna waa gaalnimo.”
Ninkaasna waxaa ku waajiba inuu xaaskiisa ka dalbo saamaxaad caydii uu caayey ruuxii toobad wanaagsan toobadkeena Allaah waa ka aqbalayaa, lacnaddii uu lacnaday xaaskiisu kagama furmayso waxaana ku waajiba inuu macaamalo wanaagsan kula dhaqmo, carrabkiisana ka ilaaliyo wixii Alle caro gelinaya, haweenta sidoo kale waxaa laga doonayaa inay hagaajiso la dhaqanka ninkeeda, Allaahna wuxuu aayad ku yiri:
“Haweenka si wacan ula dhaqma.”

Xiriirka labada is qaba
Su’aasha 156aad: Haweeney ayaa ninkeedii kasoo dacwootay waxayna tiri, “Waxaan ahay islaan la qabo muddo 25 sano ah, waxaan dhalay carruur gabdho iyo wiilalba leh, waxaan ninkayga kala kulmaa dhib fara badan, aad ayuu ii ihaanaystaa iyadoo ay maqlayaan carruurtayda iyo qaraabadayduba, wax tix gelin ah ima siiyo iyadoo aysan jirin wax sabab ah oo arrintaas ku bixinaya, ma raaxaysto intuu guriga ka maqan yahay ma ahane.” Ninkaasi waa tukadaa Allaahna wuu ka cabsadaa. Haddaba maxaa xal noo noqon kara?
Jawaab: Waxaa kugu waajiba in aad sabirtid oo aad u naseexaysid aadna xasuusisid Allaah iyo maalinta qiyaamaha, waxaa dhici karta haddii aad sidaas yeeshid inuu kaa aqbalo oo kasoo noqdo akhlaaq xumada, haddii uu sidaas yeeli waayo dambiga isagaa iska leh adiguna ajar aad u badan ayaad leedahay sabirkaaga darti, waxaa kula gudboon oo sharci ah in aad u ducaysid markaad salaadaha tukanaysid iyo mararka kaleba oo aad Allaah u weydiisid inuu soo hanuuniyo oo uu ku mannaysto akhlaaq wanaagsan adigana uu kaa nabad geliyo sharkiisa iyo shar kaleba.
Adigu waa in aad xisaabtantid oo naftaada dib ugu noqotid oo Rabbigaa si dhab ah ugu toobad keentid, wixii dambi iyo gafaf ah ee kaa dhacay ama xuquuqdii Rabbi kugu lahaa ama tii ninkaaga ama cid kale kugu lahayd oo aad ka gaabisay, waxaa laga yaabaa in ninka laguugu saliday dambiyo aad fashay awgood. Allaahna wuxuu yiri:
“Wixii idinku dhaca oo musiibo ah waa waxaad gacmihiinna ku kasbateen, wuxuuna idinka cafiyaa (Allaah) wax badan.”
Waxaad kaloo samayn kartaa in aad ka dalabtid waalidiintiis ama walaalihiis ka waaweyn ama ciddii kale ee uu qaddarinayo oo qaraabadiisa ama dariskiinna ah inay u naseexeeyaan oo u dardaaarmaan inuu wada dhaqankiina hagaajiyo, kuna dhaqmo aayaddii uu Allaah yiri:

Wuxuu kaloo yiri:

Allaah xaalkiina ha hagaajiyo, ninkaagana ha hanuuniyo, wanaag iyo khayrna ha idinku kulmiyo isaga ayaa kariim ah oo deeqdiisu badantahaye.

Haweenka la isla qabo
Su’aasha 157aad: Nin xaas leh ayaa mid kale guursaday waxayna ka dalbatay haweeneydii hore in la siiyo dahabka haweenta cusub la siiyey oo kale, haddaba ninkaas waajib miyay ku tahay inuu sidaas falo?
Jawaab: Waajib kuma ahan haweentaas inuu siiyo waxa uu siiyey tan cusub oo kale, haddii isagu garto inuu siiyo way wanaagsan tahay, gaar ahaan haddii ay maslaxadi ku jirto oo uu ku raali gelinayo, si uu u hagaago wada dhaqankooda dambe.

Su’aasha 158aad: Nin xaas leh ayaa safray wuxuuna tagey waddan kale isagoo ku nagaaday ilaa uu ka guursaday haweeney kale, wuxuu xaaskiisa cusub la joogay muddo bilo ah, kaddibna wuxuu u soo noqday xaskiisii hore, haddaba miyuu u gudayaa xaaskiisii hore bilihii uu ka maqnaa, mise si caadiya ayuu ugu kaltamayaa?
Jawaab: Nin xaas leh haddii uu xaas kale guursado waxaa sunno ah inuu la joogayo saddex cisho haddii ay garoob tahay, haddii ay inan tahayna toddobaad uu la joogo, markaas kaddib si caddaalad ah ayuu ugu kaltamayaa oo midba habeenkeeda la joogayaa, haddii uu middood ku maqnaado waqti dheeraad ah wuu u qallaynayaa tii kale inta uu taas ku maqnaa oo kale, haddii ay suurta gal tahay inay iyadu u saamaxdo mooyaane.

Haddii ninka loo xabbiso xaaskiisa darteed masruuf ma ku leedahay?
Su’aasha 159aad: Nin ayaa waxaa xabbisay xaaskiisa kaddib markay ku soo oogtay dacwada ku taxaluqda meherkeedii iyo marashideeda, muddo ayuu xabsiga ku nagaaday, haddaba xaq miyay ugu leedahay inay ka dalbato masruuf muddada uu xiran yahay?
Jawaab: Haddii ninkaasi yahay faqiir aan waxba haysan oo ay xabbistay way dulmiday waxayna ka hor istaagtay inuu naagaysto, muddada uu xabsiga ku jireyna wax masruuf ah xaq ugama lahan.
Haddiise ay xaqeedii waajibka ahaa ku leedahay isaguna uu awoodo inuu bixiyo oo uu diido inuu bixiyo markii si sharci ah looga dalbay, wuxuu noqonayaa nin dulmi wada (daalim) masruufna way ku leedahay haddii la caddeeyo in sida ay sheeganayso arrintu tahay.

Haddii ay haweentu ninkeeda u hibayso maalkeeda?
Su’aasha 160aad: Haweeney ayaa ninkeeda siisay maalkeedii aabbaheedna ma noola, haddaba ma u bannaan tahay walaalaheed inay ka hor istaagaan arrintaas?
Jawaab: Uma bannaana walaalaheed inay is hor taagaan arrintaas, haddii caqligeedu taam yahay oo ay maalkeeda sadaqaysan karto, hibayntaas ay maalkeeda hibaysayna way ansaxaysaa haddii walaalaheed ka raali yihiin iyo haddii kaleba.

Ma u khidmayn karaa soddogay?
Su’aasha 161aad: Waxaan ahay haweeney u khidmaysa ninkeeda aabbihiis (soddog) cid kale oo u khidmaysa oo aan aniga ahayn ma uu haysto, haddaba ma ii bannaan tahay in aan u qubeeyo oo xannaaneeyo?
Jawaab: Aad baad ugu mahadsan tahay ixsaanka aad u samaysay ninkaaga iyo aabbihiisba waadna u mayri kartaa wixii aan cawradiisa ka ahayn, waana inuu isagu istinjoodo oo cawradiisa mayrto haddii uu awoodo, haddiise aanu awoodin waad u mayri kartaa, adigoon cawradiisa fiirinayn gacma gashina xiranaya si aadan cawradiisa u taaban sababtoo ah kuuma bannaana in aad cawradiisa fiirisid ninkaaga waxaan ka ahayn.

Bixidda ay haween gurigooda ka baxaan iyaga oo ninka ka idan qaadan
Su’aasha 162aad: Haddii ay haweentu suuq gurigeeda u dhow aaddo ninkeeda oo aan ogayn iyadoo doonaysa inay soo iibiso waxyaalo iyada iyo caruurteedu u baahan yihiin, miyay arrintaas ku dambaabaysaa?
Jawaab: Waxaa habboon haweentu ninkeeda in ay ka dalbato inuu u idmo bixitaanka markii uu maqan yahay haddii ay u baahato wax daruuri ah, si markii ay wax u baahato ay u baxdo iyadoo anshax iyo asluubi ka muuqato oo ku xijaaban dhar aan qurxoonayn, indhahana laabaysa, wax kasta oo tuhun iyo fitno u keenayana ka dheeraanaysa isla markaasna xijaaban oo aan is udgin, marka ay danteeda soo bogato waa inay dhakhse u soo noqoto, arrintaasna dambi uga imaan mayo haddii Alle idmo.