FURNIINKA
Nin xaaskiisii furay isagoo xanaaqsan
Haweeney saddex lagu furay
Nin xaaskiisa ku yiri waad iga furantahay labo jeer oo wada socda Xukunka haweentu inay dalbato furniin
Furniinka Saddexda dalqadood oo hal mar ah
U wakiilashada furniinka haweenta nafteeda ama cid kale
Furniinka Haween uur leh
Xilo dalaaqa
Xilo dalaaq aan furniin loola qasdin
Ka dhaarashada haweenka
Naag ninkeedii iska xaaraantinimaysay
Furniinka iyo xaaladaha shabbaha
Furniinku ma dhacayaa haddii ninka la khasbo
Khulcada dalqad ahaan miyaa loo xisaabinayaa
Muxuu yahay macnaha hooyaday ayaad iga tahay?
Ma dhacayo furniinka nin sakhraansan
Haddii ninku xaaskiisa furo isagoo xanaaqsan oo xiskiisu joogin
Haddii ninku u ballan qaado xaaskiisa inuu furayo, maka furmaysaa?
Ninku ma furayaa xaaskiisa haddii hooyadiis sidaas ka dalbato?
Saddex dalqo ayuu ku furay isagoo niyaysnaa inuu hal dalqad ku furo
Nin yiri wax walba waa iga xaaraan xaaskiisu ma ka furmaysaa?
Haweenka la furay marka lagu noqonayo shardi ma ahan inay ku raalli yihiin

FURNIINKA

Nin xaaskiisii furay isagoo xanaaqsan
Su’aasha 163aad: Nin ayaa isagoo aad u xanaaqsan lagu yiri, “Xaaskaagii miyaad furtay?” Wuxuu ku jawaabay, “Haa, waan furay,” isagoo ku cariiqsanaya kaddibna maalintii labaad ayuu inta shaydaanka iska naaray oo markhaatiyaal soo kaxaystay haweentiisii soo ceshaday, wuxuuna doonayaa inuu ogaado xukunka arrintaas?

Jawaab: Xaaskaagu way kaa furantay markii ay ku weydiiyeen in aad xaaskaaga furtay oo aad ugu jawaabtay, “Haa!” Soo celinta aad soo celinaysayna way ansaxaysaa haddii markii aad furaysey aadan ku furin dalqaddii ugu dambeysey, haddiise aad ku furtay dalqaddii ugu dambeysey kuuma bannaana in aad soo ceshatid ilaa uu nin kale guursado isagoon uga dan lahayn inuu kuu xalaaleeyo, haddii ay ninkaas kala tagaan, guur cusub iyo meher cusub ayaad ku guursan kartaa, haddii ay ka raalli tahay.

Haweeney saddex lagu furay
Su’aasha 164aad: Nin ayaa xaaskiisii oo labo carruur ah u haysa ku furay saddex dalqadood, isaga ayayna la nooshahay wayna is arkaan, ma u bannaan tahay cuntada ay gurigiisa ka cunayso, mase ku leedahay wax xuquuq ah?

Jawaab: Naagta saddexda lagu furay ninka ajnabi ayay ka tahay, lamana keli noqon karo sida naagaha kale ee ajnabiga ka ah oo kale, umana bannaana inuu fiiriyo, xuquuqna kuma uu lahan, sidoo kale kulama heshiin karo inay nin kale guursato oo uu furo kharashkana isagu uu bixiyo si uu u guursado, haddii nin kale u guursado si shareecada ku bannaan oo kaddibna dhinto ama uu saddex ku furo, uma bannaana ninkii hore inuu guur la soo hadal qaado oo uu si cad ugu soo bandhigo ilaa ay ciddada ka baxayso sida ay Muslimiintu isku waafaqsan yihiin.
“Dhib (dambi) korkiina ma aha waxaad sarbeebtaan oo hadal haween ah (doonid) ama aad ku qarisaan naftiinna, Allaah waa ogyahay in aad sheegaysaan haweenkaas, laakiin hawgu yaboohina qarsoodi in aad dhahaysaan hadal fiican mooyee.”

Nin xaaskiisa ku yiri waad iga furan tahay labo jeer oo wada socda
Su’aasha 165aad: Waxaa dhacday in aan xaaskaygii ku furay hal dalqad, kaddibna aan soo ceshaday, hase yeeshee muddo yar kaddib ayaa hadal na dhex maray oo aan ku iri waad iga furan tahay oo waad furan tahay, ku celcelintana ulama jeedin tiro ahaan ee iyadaan ku aamusinayey, kaddibna afar markhaati hortood baan ku soo ceshaday iyadoo uur leh oo aan wali dhalin, waxaana idinka rajaynayaa in aad ii bayaanisaan arrintaas xukunkeeda?

Jawaab: Haddii ay arrintu tahay sida aad u sheegtay haweentana aad soo ceshatay intaysan dhalin markhaatiyaalna aad u yeeshay way ansaxaysaa soo celintaasi furniinkaasna waxaa laga soo qaadayaa hal dalqad, ku celcelinta aad furniinka ku celcelisay ma noqonayso in aad laba dalqadood ku furtay maadaama aadan sidaas ula jeedin, marka labaad ee aad tiri waad furan tahay wuxuu xoojinayaa kii ka horreeyey, waxaad kaloo sheegtay in aad haweentaas hadda ka hor hal dalqad ku furtay sidaas darteed haweentaas waxaa kuugu haray hal dalqad waana in aad carrabkaaga ka ilaalisid in aad mar kale furtid, oo aad markaas shallaydid iyadoon shallaytadu wax kuu tarayn.

Xukunka haweentu inay dalbato furniin
Su’aasha 166aad: Haweeney ayaa waxay leedahay ninkaygu waa jaahil xuquuqda aan ku leeyahayna ma daryeelo aniga iyo waalidkay ayuu lacnadaa wuxuu igu yiraahdaa Yuhuudiyad iyo Masiixiyad iyo wixi la mid ah, aniguna waan iska sabri jirey maadaama aan awlaad u leeyahay, hase yeeshee kaddib markii ay rumatiisimo igu dhacday ayaan aragtidiisii wax kasta ka necbaystay ilaa aan gaaray heer aanan awoodin in aan la hadlo nacayb dartiis, waxaan xaaladdaas ku sugnaa muddo lix sano ah oo aan ka ahaa agtiisa haweeney la furay ama ajnabiya, waxaan ka dalbaday furniin wuuna diiday, haddaba maxay diintu ka qabtaa dalabkayga aan furniinka dalbanayo?

Jawaab: Haddii ay arrintu tahay sida aad sheegtay wax dhib ah ma leh in aad furniin ka dalbato, haddii aad doontidna waxaad kula gorgortami kartaa in aad maal siinaysid hadduu ku furo, si aad dhibkiisa iyo dabci xumadiisa uga nasatid, haddiise aad aragto in aad u sabri karto adigoo ugu naseexaynaya asluub wanaagsan, Rabbina hanuun u weydiinaya adigoo caruurtaada u danaynaya oo fiirinaya baahida aad u qabtaan biilkiisa, waxaan kuu rajaynayaa in aad arrintaas ajar badan ku helaysid, waana haddii uu ninkaasi yahay nin tukada oo aan diinta caayin, Allaah waxaan u weydiineynaa hanuun iyo toosnaan, haddiise aanu tukan diintana caayo ,kuuma bannaana in aad la sii joogto, jirkaagana aad u oggolaatid sababtoo ah diinta oo la caayo ama lagu jeesjeeso waa gaalnimo diinta looga baxayo sida ay qabaan ijmaaca culimadu, Allaah wuxuu yiri:
“Ma waxaad ku jeesjeesayseen Allaah iyo aayadihiisa iyo Rasuulkiisa? Ha cudurdaaranina waxaa xaqiiq ah in aad gaalowdeen rumayntiinii kaddib.”
Sidoo kale salaadda ka tagiddeedu waa gaalnimo weyn, sida ugu saxsan culimada qowlkooda xataa haddii aanu qofku inkirin waajibnimadeeda waxaana arrintaas sugaya xadiis ku yaal Saxiixa Muslim oo uu Jaabir ka warinayo Rasuulku inuu yiri:
“Qofka iyo gaalnimada iyo shirkiga waxaa u dhexeeya salaadda ka tegiddeeda.”
Imaamu Axmed iyo Ahlu-Sunanku waxay sanad saxiix ah kaga wariyeen Burayda bin Xusayib inuu Nabigu yiri,
“Annaga iyo gaalada waxaa noo dhexeeya salaadda qofkii ka tagaana waa gaaloobay.”
Aayadaha iyo axaadiista arrintaan caddaynaysa way badan yihiin.

Furniinka saddexda dalqadood oo hal mar ah
Su’aasha 167aad: Haddii ninku haweentiisa ku furo saddex dalqadood oo hal mar ah (macnaha uu yiraahdo saddex baad iiga furan tahay) muxuu noqonayaa arrintaas xukunkeedu?

Jawaab: Haddii uu ninku haweentiisa ku furo saddex dalqadood oo hal mar ah (macnaha uu yiraahdo saddex baad iiga furan tahay), jamhuurka ahlu cilmigu waxay qabaan inay haweentaasi ku furmayso saddexdii dalqadood, ninkana ay sidaas kaga xaaraantinimoobayso, ilaa uu ka guursado nin kale isagoon guurkaas ula jeedin inuu naagtaas u xalaaleeyo ninkii horay u furay, guurkaasuna waa inuu noqdo mid ay ninka iyo naagtu ku kulmeen oo galmood ka dhex dhacay, kaddibna ay ku kala tagaan furniin ama geeri, waxayna u soo daliilsadeen arrintaas in Cumar bin Khaddaab uu arrintaas xukmiyey, qaar kale oo ahlu cilmiga ka mid ah waxay qabaan, in furniinkaas laga soo qaadayo hal dalqad ninkuna uu xaq u leeyahay inuu xaaskiisa soo ceshado inta ay ciddada ku jirto, haddii ay ciddada ka baxdana waxay ugu xalaal noqonaysaa inuu nikaax cusub ku soo ceshado, waxayna arrintaas u soo daliilsadeen Muslim inuu Saxiixiisa ku wariyey xadiis uu ka warinayo Ibnu Cabbaas oo oranaya:
“Waagii Nabiga iyo waagii Abuu Bakar iyo labo sano oo ka mid ah waagii Cumar furniinka saddexda dalqadood ah hal ayaa laga soo qaadi jiray, kaddibna Cumar ayaa wuxuu yiri, ‘Dadku arrin ay ka dhowrsan jireen bay ku degdegeen,’ (macnaha inay haweenka ku furaan saddex dalqadood oo hal mar ah), ‘Ee ka warrama haddii aan ku socodsiinno?’ Wuuna kaga dhabeeyey oo wuxuu ku soo rogey ninkii saddex dalqadood hal mar ku fura xaaskiisa, inay saddexdii dalqadoodba ku furmayso.”
Wuxuu kaloo Muslim wariyey in Abuu Sahbaa uu ku yiri Ibnu Cabaas “Xilligii Nabiga iyo xilligii Abuu Bakar iyo saddex sano oo xukunkii Cumar ah, saddexda dalqadood oo hal mar xaaska lagu furo soo lagama soo qaadi jirin hal dalqad?”
Wuxuuna ugu jawaabay, “Haa.”
Waxay kaloo soo daliilsadeen Imaamu Axmed oo Musnadkiisa Ibnu Cabbaas kaga wariyey sanad wanaagsan, in Abaa Rukaana uu ku furay xaaskiisii saddex dalqadood, (arrintiina ay ku cuslaatay) oo aad uga murugooday, markaasna Nabigu uu ku yiri:
()
Waxaa laga soo qaadayaa furniinkaas hal dalqad, xaaskiisiina wuu u soo celiyey, furniinkaas labada xadiis ku xusan waxay ku fasireen saddex dalqadood oo hal mar ah, waxayna is waafajiyeen, labadaan xadiis iyo aayadda uu Alle yiri:
“Haddii uu furo uma bannaana markaas kaddib ilaa ay nin kale guursato.”
Sidaas ayay doorteen koox ahlu cilmiga ka mid ah sida Ibnu Cabbaas warinta saxiixa ah ee laga wariyey, in badan oo ahlu cilmiga ka mid ah waxay qaateen warin kale oo Ibnu Cabbaas ka sugnaatay, ahlu cilmiga qaba in furniinkaas laga soo qaadayo hal dalqad waxaa ka mid ah Cali bin Abuu Daalib, Cabdirraxmaan Bin Cawf iyo Zubayr ibnu Cawaam, waxaa kaloo sidaas qaba koox ka mid ah taabiciintii iyo Imaam Maxamed bin Isxaaq (ee siirada wax ka qoray) waana sida uu doortay Sheekhul-Islaam Ibnu Taymiya iyo ardaygiisii Al-Callaama Ibnu Qayim, Aniguna sidaas ayaan ku raacsanahay oo ku jawaabayaa sababtoo ah waxay waafaqsan tahay ku dhaqan lagu dhaqmayo daliilka sharciga ah dhammaantiis, waxaa kaloo ku sugan turid iyo naxariis Muslimiinta loo naxariisanayo.

U wakiilashada furniinka haweenta nafteeda ama cid kale
Su’aasha 168aad: Waxay shareeecada Islaamku sugtay furniinku inuu yahay xaq uu leeyahay ninku, haddana culimada qaar ka mid ah ayaa waxay qabaan inuu ninku xaaskiisa u wakiilan karo furniinkeeda ama uu nin kale u wakiisho furniinka xaaskiisa, maxaa xukunkeedu yahay arrintaas?

Jawaab: Ma garanayo wax xadiis ah oo uu Nabigu kaga hadlay in furniinka loo wakiisho haweeney ama cid kaleba, culimadu arrintaas waxay kala soo dhex baxeen Kitaabka iyo Sunnada oo ay ku bayaansan tahay inuu ninka caqligiisu dhammaystiran yahay maalkiisa iyo wixi la mid ah u wakiilan karo cid kale, furniinka taas oo kale ayay ka soo qaadeen, sideedana furniinku waa xaq uu ninku leeyahay oo haddii uu xaaskiisa furniinkeeda u wakiisho iyada nafteeda ama cid kale oo mas’uuliyaddaas qaadi karta dhibaato kuma sugna, annaga oo tix raacayna qaacidadii sharciga ahayd ee aan soo xusnay.
Haseyeeshee ma bannaana inuu ninku cid kale u wakiisho furniin saddex dalqadood ah, sababtoo ah isagaba uma bannaana sharci ahaan inuu xaaskiisa saddex ku furo mar kaliya.
Imaam an-Nasaa’i wuxuu wariyey xadiis sanadkiisu xooggan yahay oo laga wariyey Maxamuud bin Lubayd oo yiri, “Nabiga ayaa loo sheegay nin xaaskiisii ku furay saddex dalqadood oo isku mar ah, markaas ayuu Rasuulku inta xanaaqay wuxuu yiri,
“Kitaabka Allaah miyaa lagu dheelayaa anigoo idin dhex jooga?” Labada Saxiixna waxaa ku qoran ibnu Cumar mar wax laga weydiiyey furniinkaas inuu ku jawaabey,
“Haddii aad saddex dalqadood ku furtay, waxaad caasiday Rabbigaa siduu ku amray in aad xaaskaaga u furtid.”

Furniinka haween uur leh
Su’aasha 169aad: Mala furi karaa haweeney xaamilo ah?

Jawaab: Dhib kuma sugna furniinka haweeney xaamilo ah Nabiguna wuxuu ku yiri Ibnu Cumar markii uu xaaskiisa furay iyadoo macduur ah:
“Soo cesho oo hayso ilaa ay ka daahir noqoto oo haddana caado hesho ay ka daahir noqoto, markaas kaddibna haddii aad doontid iska fur iyadoo daahir ah inta aadan taaban ama iyadoo uur leh.”

Xilo dalaaqa
Su’aasha 170aad: Waxaan ahay nin xaas leh, maalin maalmaha ka mid ah ayaa waxaan ku dhaartay saddex dalqadood inay haweentaydu iiga furan tahay haddii aan waxaas mar dambe sameeyo. Tusaale ahaan, haddii aan mar dambe been sheego oo kale. Furniin ugama dan lahayn arrintaas. Haddaba furniinkaasi ma dhacayaa?

Jawaab: Haddii ruuxa Muslimka ah ku dhaarto in xaaskiisu ka furan tahay haddii uu sidaas iyo sidaas yeelo, waxaas uu ka dhaaranayo ha noqdeen wax uu rabo inuu naftiisa u diido, ama ha noqdeen wax uu rabo inuu sameeyo oo uu nafta ku dirqinayo iyo wixi la mid ah, ahlu cilmigu waxay rajaxeen in arrintaas xukunkeed u noqonayo xukunka dhaarta oo kale haddii aanu furniin ugala jeedin, waxaana laga doonayaa kafaare gudkii dhaarta, haddiise uu uga dan lahaa furniin, furniinkaasi wuxuu noqonayaa mid ku xiran wixii uu ka dhaartay oo furniinkii wuu dhacayaa, waxaana u daliil ah xadiiskii Nabiga ee ahaa:
“Ficil kasta oo la sameeyo waa wixii loola niyoodo qof walbana wixii uu niyaystay ayuu leeyahay.”
Haddiise furniinka uu ku dhaartay ahaa saddex dalqadood, hal dalqad keliya ayaa dhacaysa, sababtoo ah Saxiixu Muslim ayay ku qoran tahay arrin laga warinayo Ibnu Cabbaas oo sidaas caddaynaysa, haddii waxa uu ku dhaartay yihiin shardi ku xiran markii waxaasi dhacaan haweentu waa iga furan tahay, matalan haddii uu yiraahdo: Haddii Ramadaan la gaaro ama haweentu ay dhasho way iga furan tahay iyo wixi la mid ah, xaaladdaan oo kale markii shardigaas la helo haweentii way furmaysaa, xukunkii dhaartana ma yeelanayo.

Xilo dalaaq aan furniin loola qasdin
Su’aasha 171aad: Nin dhawaan guursaday ayaa isagoo is hilmaansan ku dhaartay inay haweentiisu ka furan tahay haddii uusan waxaas soo iibsan caadana uma lahaan jirin inuu furniin ku dhaarto, Allaah dambi dhaaf ayuu weydiistay haweentiisu miyay ka furmaysaa?

Jawaab: Arrintaas xukunkeedu wuxuu ku xiran yahay qofka niyaddiisa, matalan haddii uu ula jeeday inuu isku dhiiri galiyo inuu shaygaas soo iibsado oo aanu ula jeedin inuu xaaskiisa furayo haddii aanu shaygaas soo iibsan, xukunkiisu wuxuu noqonayaa kan dhaarta oo kale sida ugu raajixsan qowlka ahlu cilmiga, xaaskiisuna kama furmayso waxaase laga doonayaa kafaare gudkii dhaarta, oo ah inuu quudiyo toban masaakiin ah maskiin kastana uu siiyo saac barkiis oo cuntada waddankaas laga cuno ah sida bariis, timirta iyo wixi la mid ah, waxaana lagu qiyaasi karaa kiilo iyo bar, haddiise uu tobankoodaba qado ama casho u sameeyo ama uu tobankoodaba u labiso dhar cawradooda asturi kara oo ay ku tukan karaan way ka gudaysaa.
Haddii uu dhaarta iyo xila dalaaqa ula jeeday inuu xaaskiisa furayo haddii aanu shaygaas uu ku dhaartay soo iibsan markaas dalaaqu waa dhacayaa.
Dadka Muslimiinta ah waxaa u habboon in aanay adeegsan furniinka caynkaas oo kale ah sababtoo ah in badan oo ahlu cilmiga ka mid ah waxay qabaan labada jeerba furniinku in uu dhacayo, Nabiguna wuxuu yiri:
“Ruuxii waxyaalaha shubuhaadka ah ka dhawrsada wuxuu badbaadsaday diintiisii iyo sharaftiisii.”

Ka dhaarashada haweenka
Su’aasha 172aad: Waxaa muran dhex maray xaaskaygii iyo wiilkayga xaaskiisa markaasaan inta xanaaqay xaaskaygii ku iri xaaraan ayaad iga tahay muddo sannad ah, maxaa ka waajibaya arrintaas?

Jawaab: Haddii ay arrintu sidaas u dhacday haweentiisana uu iska xaaraantinimeeyey muddo go’an oo sanad ah, waxa uu la yimid munkar iyo been abuurasho, waana inuu Allaah u toobad keeno.
Wax kafaaro gud ah laga dooni mayo haddii uusan u galmoon haweentiisa sannadkaas oo idil, haddiise uu u galmoodo inta aanu dhammaan sannadkii uu ku dhaartay waxaa ku waajibaya kafaaro gudkii dihaarka (haweenta oo laga dhaarto) kafaaro gudkaasina waa in uu xoreeyo mu’min addoon ah haddii uu waayana wuxuu soomayaa laba bilood oo xiriir ah oo aanu maalin ka afurin, haddii uu kari waayana wuxuu quudinayaa 60 maskiin isagoo mid kasta siinaya saac barkiis oo timir ama bariis iyo wixi la mid ah, waxayna u dhigantaa qiyaas ahaan kiilo iyo bar, Allaah waxa uu yiri:
“Kuwa haweenkooda kala mid dhiga hooyadood oo kale oo haddana ku noqda [haweenkii] waxaa ku waajib ah qoor xoraynteed intaysan istaaban, arrintaasi waa waano Allaahna waxaad camal falaysaan waa og yahay. Ruuxaan helin qoor uu xoreeyo wuxuu soomayaa laba bilood oo israacsan intaysan istaaban, ciddiise aan karin soonka waxay quudin lixdan miskiin.”

Naag ninkeedii iska xaaraantinimaysay
Su’aasha 173aad: Sidee ayuu xukunku noqonayaa haddii ay naagtu ninkeeda ku tiraahdo haddii aad sidaas yeeshid aabbahay ayaad iga tahay, ama ay lacnado ama ay ka cawdi billaysato ama isagu uu sidaas ku yiraahdo?

Jawaab: Haweentu haddii ay ninkeeda iska xaaraantinimayso ama ay ku masasho qof ka mid ah dadka ehelkeeda ah oo aan gayin, arrintaasi xukunkeedu wuxuu noqonayaa xukunka dhaarta oo kale waxaana laga doonayaa kafaaro gudkii dhaarta oo ah:
Quudin toban miskiin oo la siinayo mid kasta saac barkiis oo u dhiganta kiilo iyo bar, wayna ka gudaysaa haddii ay dadkaas qado ama casho siiso, amaba ay siiso dhar cawradooda u asturaya oo ay ku tukan karaan Allaahna wuxuu yiri:
“Allaah idiin ma qabto dhaar dan la’aaneed (laqwi) laakiin wuxuu idiin qaban dhaartaad u qasaddaan, kafaaradeeduna waa quudin toban miskiin (oo siisaan) kan u dhexdhexaadsan waxaad ku quudisaan ehelkiinna ama arrad bixintooda ama xorayn qoor, ciddaan heli karinna waxay soomi saddex maalmod, taasaana ah kafaarada dhaartiinna markaad dhaarataan, ee dhawra dhaartiinna, saasuuna idiinku caddayn Allaah aayaadkiisa, waxaadna mudan tihiin in aad ku mahdisaan.”
Haddii haweentu iska xaaraantinimayso wixii Alle u xalaaleeyey, waxaa ku waajibaya kafaaro gudkii dhaarta, ninkana waa sidoo kale haddii uu iska xaaraantinimeeyo wixii Alle u xalaaleeyey oo aan xaaskiisa ka ahayn, wuxuu la imaanayaa kafaare gudkii dhaarta, waxaana u daliil ah aayadda uu Alle ku yiri:
“Nabiyow maxaad u xarrimi wax Allaah kuu xalaaleeyey si aad u raalli geliso haweenkaaga? Allaah waa dambi dhaaf badane naxariiste ah. Allaah waa idiin caddeeyey waxa aad dhaarihiinna kaga xalaaloobi, waana wax walba oge falsan.”
Haddii ninku iska xaaraantinimeeyo xaaskiisa waxaa ku waajibaya xukunkii dihaarka sida ugu raajixsan qowlka culimada haddii ay xaaraantinimayntaasi ahayd mid go’an ama ku xiran shardi sida inuu ninku ku yiraahdo xaaskiisa, “Xaaraan ayaad iga tahay,” ama uu yiraahdo, “Xaaskaygu waa iga xaaraan haddii Ramadaan la gaaro,” iyo wixi la mid ah, arrintaasina waxay la xukun tahay ninka xaaskiisa ku yiri, “Hooyaday ayaad iga tahay,” waa arinta dihaarka lagu magacaabo, arrintaas oo ah munkar iyo been abuurasho, qofkii falkaas la yimaadana waxaa ku waajiba inuu Alle u toobad keeno isla markaana uu la yimaado kafaare gudkii inta aanu xaaskiisa u galmoon, waxaana u daliil ah aayaddan uu Alle yiri:
“Kuwa haweenkooda kala mid dhiga hooyadood oo kale haweenkoodu ma aha hooyadood, hooyo waa midda wax dhashay, kuwaasina waxay ku hadlayaan hadal xun iyo been Allaahna waa saamax badane dhaafid badan.”
Waxaa iyana la mid ah aayadda kale ee Alle yiri:
“Kuwa haweenkooda kala mid dhiga hooyadood oo kale oo haddana ku noqda [haweenkii] waxaa ku waajib ah qoor xoraynteed intaysan istaaban, arrintaasi waa waano Allaahna waxaad camal falaysaan waa og yahay. Ruuxaan helin qoor uu xoreeyo wuxuu soomayaa laba bilood oo israacsan intaysan istaaban, ciddiise aan karin soonka waxay quudin lixdan miskiin.”
Quudinta maskiinka waxaa waajib ah in miskiin kasta la siiyo saac barkiis oo cuntada waddankaas lagu cuno ah (kiilo iyo bar cunto ah), taasina waxay imanaysaa marka uu qofku awoodi waayo xoraynta addoonka ama soomitaanka.
Waa ka xaaraan haweenta inay ninkeeda lacnado ama ka cawdi billaysato, haddiise ay sidaasi dhacdo ninkeedu xaaraan kama noqonayo waana inay arrintaas Allaah uga toobad keento ninkeedana ay waydiisato inuu cafiyo, ninkana waa sidoo kale oo haddii uu lacnado xaaskiisa ama uu ka cawdi billaysto kama ay xaaraantinimoobayso waase inuu ka toobad keeno eray xumadaas, xaaskana uu saamaxaad ka dalbado, sababtoo ah ruux Muslim ah in la lacnado ma bannaana haddii ay labada is qaba dhexdooda tahay ama ay cid kale tahay, waxayna ka mid tahay arrintaasi dambiyada waaweyn,
Nabigu wuxuu yiri, () “Ruux muslim ah in la lacnado waxay la mid tahay dilkiisa oo kale.”
Waxaa kale oo Rasuulku yiri:
“Kuwa wax lacnada maalinta qiyaamaha ma noqonayaan kuwo wax u shafeeca iyo kuwo markhaati gala midna.”
Wuxuu kaloo Rasuulku yiri, ([arabic-font span=”yes”]سباب المسلم فسوق وقتاله كفر[/arabic-font]) “Qof Muslim ah caydiisu waa faasiqnimo dilkiisuna waa gaalnimo.”
Allaah waxaan weydiisanaynaa badbaado.

Furniinka iyo xaaladaha shabbaha
Su’aasha 174aad: Muxuu yahay khulciga ku xusan Kitaabka Qur’aanka ah iyo Sunnaha?

Jawaab: Isfurashada Qur’aanka iyo Sunnada ku xusan waa inay haweentu ninkeeda dhibsato oo ay doonayso inuu furo ayna siiso meherkii ay ka qaadatay ama qaarkiis si ay nafteeda ugu furato oo uu isaga furo, haddiise labadoodu ay is rabaan ma bannaana in la kala furo waana arrin cusub oo Islaamka aan horay ugu jirin.
Haddii aysan ninkaas rabin oo doonayso inuu furo waxay isku furanaysaa oo u celinaysaa meherkii ay ka qaadatay wuuna furayaa sida ku sugan Kitaabka iyo Sunnada culimaduna ay isku waafaqeen.

Furniinku ma dhacayaa haddii ninka la khasbo
Su’aasha 175aad: Haweeney ayaa ninkeedii karaahsatay waxayna ka dalbatay in uu furo (khulco) waxay ku tiri, “Haddii aadan i furin waan is dilayaa.” Waxaa ninkii lagu khasbay inuu furo, nin kale ayayna guursatay, ninkii hore wuxuu doonayaa in loo soo celiyo xaaskiisii wuxuuna ku andacoonayaa in khasab looga furay markii hore, iyaduna waxay rabtaa ninka labaad ee guursaday?

Jawaab: Haddii ninkaasi uu ka gaabiyo haweenta xaqeeda ay waajibka ugu leedahay ama uu dhib u geysto ha ahaado dhibkaasi hadal xumo ama gacan-qaad isagoo ka gardarran sidaas awgeedna lagu khasbay inuu furo, furniinkaasi waa ansaxayaa guurkeeda labaadna kuma ay khaldana waxayna u tahay xaas ninka labaad ee guursaday.
Haddiise ninka la garaaco ama la xiro oo lagu khasbo inuu xaaskiisa furo, isaga oo xaqeeda gudanaya oo si wanaagsan ula dhaqmaya furniinkaasi ma dhacayo.
Haddii haweentu ay kahanayso ninka isagoon wax dulmiya ku samayn waxa laga codsanayaa inuu furo iyadoon la khasbayn, haddii uu diidana waxaa haweeneyda la farayaa inay sabirto (oo ninkeeda raaliyo u noqoto) maadaama aanu la imaan wax dulmiya oo looga fasakho.

Khulcada dalqad ahaan miyaa loo xisaabinayaa
Su’aasha 176aad: Khulcada dalqad ahaan miyaa loo xisaabinayaa?

Jawaab: Culimadu mas’aladaan way isku khilaafsan yihiin kuwoodii hore (salaf) iyo kuwa dambaba (khalaf), waxaana jira labo qawl oo kala ah:
Qawlka 1aad: Imaamu Axmed iyo asxaabtiisu waxay qabaan inuu yahay fasakhid nikaaxii la fasakhay oo aan dalqad ahaan loo tirinayn, haddii ay toban jeer khulco ku kala tagaanna wuu ku noqon karaa, Shaaficina labadiisa qawl mid ka mid ah ayaa sidaas qaba asxaabtiisuna ay doorteen, waana sida ay qabaan jamhuurka fuqahada xadiisku.
Qawlka 2aad: Dalqad ahaan ayaa loo xisaabinayaa, waxaana sidaas qaba in badan oo salafka ka mid ah.
Waxaa raajix ah oo aan doortay qawlka Ibnu Cabbaas waxaana dhacday in uu nin xaaskiisii ku celiyey isagoo ku furay laba dalqadood iyo mar khulco ah intaysan nin kale guursan.
Ibnu Cabbaas waxaa arrintaas wax ka weydiiyey Ibraahim bin Sacad bin
Abii Waqaas markii Zubayr u dhiibay maamulka Yaman wuxuuna ku yiri, “Yamantu siday u badan yihiin furniinkoodu waa mid khulco ah.” Ibnu Cabbaas wuxuu ugu jawaabay, “Khulcadu furniin ma ahan ee dadka ayaa magaceedii khalday.”

Muxuu yahay macnaha hooyaday ayaad iga tahay?
Su’aasha 177aad: Nin ayaa xaaskiisa ku yiri, “Hooyaday iyo walaashay ayaad iga tahay.” Muxuu noqonayaa xukunkoodu?

Jawaab: Haddii uu uga dan leeyahay cisaynta iyo karaamaynta hooyada iyo walaasha oo kale ayaan ku cisaynayaa wax dhib ah ma leh, haddiise uu ula jeedo hooyaday iyo walaashay oo kale baad iga tahay guur (geyaan) ahaan, markaas waa dihaar waxaana ku waajiba wixii ku waajibayey ninka dihaarka ku dhawaaqa oo ku yiraahda xaaskiisa hooyaday ama walaashay baad iga tahay, haddii uu haweentaas inuu haysto doonayo uma dhawaanayo ilaa uu kafaare gudkii dihaarka la yimaado.
Dihaarku waa kafaara gudka ku waajiba haddii ninku naagtiisa yiraahdo “Hooyaday baad iga tahay,” iyo wixi la mid ah. Kafaaro gudkaasi waa in uu xoreeyo mu’min addoon ah haddii uu waayana wuxuu soomayaa laba bilood oo xiriir ah oo aanu maalin ka afurin, haddii uu kari waayana wuxuu quudinayaa 60 maskiin isagoo mid kasta siinaya saac barkiis oo timir ama bariis iyo wixi la mid ah, halkii saac wuxuu u dhigmaa qiyaas ahaan kiilo iyo bar.

Ma dhacayo furniinka nin sakhraansan
Su’aasha 178aad: Nin sakhraansan oo caqligiisii maqan yahay haddii uu ku dhaarto inuu xaaskiisa furay ma ansaxayaa furniinkaasi?

Jawaab: Mas’aladaan laba qawl ayay culimadu ka qabaan: kan saxiixa ahna waa inuusan furniinkaasi ansaxayn dhaartiisuna ka soo qaad lahayn, maadaama uu sakhraan yahay.
Sidaas waxaa laga wariyey Cusmaan bin Cafaan saxaabaduna kuma ay khilaafin, intaan ogahay, waana qawlka in badan oo salafka iyo culimadii dambe ka mid ah, sida Cumar bin Cabdulcasiis iyo qayrkiisba, waxaana waafaqsan qawlka qadiimka ee Imaamu Shaafici koox asxaabtiisa ka midi ahna ay doorteen iyo qawlka kale oo laga wariyey Imaamu Axmed koox asxaabtiisa ka mid ahna ay doorteen, waxaa sidoo kale qaba koox ka mid ah asxaabta Abuu Xaniifa oo uu ka mid yahay Daxaawi, madaahib kale ayaa iyaguna sidaas qaba waana sida raajixa ah,
Bukhaari waxaa kitaabkiisa ku qoran in Maacis bin Maalik markii uu Nabiga u yimid oo uu qirtay inuu sinaystay Nabigu amray in la soo baaro inuu sakhraan yahay iyo in kale. Haddii uu sakhraan yahay qirashadiisu ma ansaxayso haddii la aqbali waayey wixii uu qirtayna waxaa la ogaanayaa in aan qawlkiisu qabasho lahayn, sida ruuxa waalan oo kale, qofka sakhraansan in kastoo uu caasi yahay haddana ma uu oga waxa uu ku hadlayo, haddii aanu ogayn waxa uu ku hadlayana ula jeeddo ma lahan hadalkiisu, wax kasta oo la qabanayana waa inay niyadda ka soo fulaan, waxaa taas la mid ah haddii uu cuno shay xaaraan ah oo uu ku waasho, waalidaasi iyadoo ku timid dambi uu sameeyey haddana furniinkiisu ma dhacayo hadalkiisuna qabad ma leh.
Qofkii si dhug leh shareecada ugu kuur gala wuxuu ogaanayaa in qawlkaani saxiix yahay dadka oranaya waxbuu furi karaana qawlkoodu daliil iyo xujo ma haysto, sida saxiixa ahna furniinkaasi ma dhacayo, in uu waxa uu ku hadlayo garanayo mooyaane, sida aysan salaaddiisu u ansaxayn furniinkiisuna ma ansaxayo. Allena wuxuu yiri:
“Kuwa (xaqa) rumeeyow salaadda ha tukanina adinkoo sakhraansan ilaa aad ka garanaysaan waxa aad ku hadlaysaan.”

Haddii ninku xaaskiisa furo isagoo xanaaqsan oo xiskiisu joogin
Su’aasha 179aad: Nin ayaa waxaa dhex maray isaga iyo xaaskiisa dood qallafsan kaddibna wuu xanaaqay oo caqligiisii is beddelay wuxuuna ku yiri, “Saddex baad iiga furan tahay.” Haddaba furniinkaasi ma dhacay?

Jawaab: Haddii xanaaqu ka gaaray heer aanu garanayn waxa uu ku hadlayo, sida ruux waalan, furniinku ma dhacayo.

Haddii ninku u ballan qaado xaaskiisa inuu furayo, maka furmaysaa?
Su’aasha 180aad: Haddii nin xaaskiisa ku yiraahdo kuma doonayee orod oo reerkiinii aad waana ku furi doonaa, oo uu hadalkaas furniin u niyaysto ma u bannaan tahay inuu soo ceshado oo uu meher labaad bixiyo?

Jawaab: Furniinku ballan qaad kuma dhaco, xataa haddii hadalkaasi soo noq noqdo waajibna ma ahan inuu ballantaas oofiyo hadiise uu furay intuusan oran reerkiina aad, hadalkaasna uu furniin ula jeeday ee arrintu aysan ahayn waan ku furi doonaa oo kaliya, waxay uga furmaysaa hal dalqad, haddii markii hore dalqad ka badan aanu niyaysan, wuuna soo ceshan karaa iyadoo ciddada ku jirta, shardina ma ahan inay ka raali tahay soo celinta walina looma baahna, meher cusubna ma bixinayo.

Ninku ma furayaa xaaskiisa haddii hooyadiis sidaas ka dalbato?
Su’aasha 181aad: Nin xaas iyo carruur leh ayaa hooyadiis karaahsatay xaaskiisa waxayna u soo ban dhigtay inuu xaaskiisa furo, haddaba ma u bannaan tahay inuu furo?

Jawaab: Uma bannaana inuu u furo hadalka hooyadiis, waana ku waajib in uu hooyadiis baarri u noqdo, furniinka xaaskiisuna hooyo baarrinimadeed ma ahan.

Saddex dalqo ayuu ku furay isagoo niyaysnaa inuu hal dalqad ku furo
Su’aasha 182aad: Nin iyo xaaskiis ayaa doodi dhex martay, markaas ayaa ninkii wuxuu damcay inuu yiraahdo dalqad baad iiga furan tahay, hase yeeshee afka wuxuu kaga dhawaaqay, “Saddex dalqadood ayaad iiga furan tahay!” Niyaddiisuna sidaas ma ahayn, haddaba furniinkaasi ma dhacayaa?

Jawaab: Haddii afku ka xaday saddexda dalqadood isagoo uga dan leh hal dalqad waxaa dhacaya furniinka hal dalqad oo keliya, sidoo kale haddii uu damco in uu yiraahdo hooyaday bay iga tahay oo afku kaga dhaco waad furan tahay kama ay furmayso.

Nin yiri wax walba waa iga xaaraan xaaskiisu ma ka furmaysaa?
Su’aasha 183aad: Nin ayaa yiri, “Wax walba oo aan hanto waa iga xaaraan,” miyuu xaaskiisu ka xaaraantinimoobayaa?

Jawaab: Mas’aladaan culimadu way ka doodeen in xaasku ka furmayo iyo inay ku waajibayso kafaare gudkii dihaarka.
Mad-habka Imaam Maalik wuxuu qabaa in ay ka furmayso.
Mad-habka Imaam Abii Xaniifa iyo Imaam Shaafici labadiisa qawl ee ugu caansan waxay qabaan inuu bixinayo kafaare gudkii dhaarta.
Mad-habka Imaam Axmed wuxuu qabaa inuuu bixinayo kafaare gudkii dihaarka, haddii aanu si kale wax u niyaysan, waana laga dooday, sida saxiixa ahna furniinku ma dhacayo.

Haweenka la furay marka lagu noqonayo shardi ma ahan inay ku raalli yihiin
Su’aasha 184aad: Nin ayaa xaaskiisii ku furay hal dalqo warqaddii furniinkana wuu siiyey wuxuuna doonayaa inuu ku noqdo, haddaba miyay jiraan wax shuruudo ah oo looga baahan yahay marka uu ku noqonayo xaaskiisa iyadase ma lagu khasbayaa ku noqoshada haddii aysan raalli ku ahayn mise siday rabtaa loo yeelayaa?

Jawaab: Mar haddii ay arrintu sida kor ku xusan tahay oo furniinkaasu aanu ahayn dalqaddii ugu dambeysey ama jirro sababteed aanu ka iman ciddadiina aysan wali dhammaan wuxuu xaq u leeyahay inuu soo ceshado, waana isku mid haddii ay ka raalli tahay iyo haddii aanay ka raalli ahayn, haddiise ay ciddadii dhammaato ama furniinka ay jirro sabab u ahayd markii hore dalqaddii saddexaadna aan lagu furin, waxaa u bannaan inuu ku noqdo isagoo la galaya heshiis cusub, meher hor lehna kula heshiinaya iyo inay ku raali tahay sidaasna ku nikaaxsanaya nikaax cusub.
Labada xaaladood ee aan soo xusnay waa haddii uu furniinkaasi yahay dalqaddii koowaad (ama labaad) haddiise furniinka dhacay uu yahay dalqaddii saddexaad uma bannaana inuu ku noqdo in nin kale guursado una galmoodo mooyaane, haddii ninkaas kale uu furo ama geeriyoodo way u bannaan tahay ninkii hore ee furay inuu ku noqdo, waana meher cusub iyo heshiis cusub iyo ikhyaarkeeda, haweenta uurka leh ciddadeedu waa inta ay ka dhalayso, ha ahaato mid la furay ama mid laga geeriyooday intaba, haweenka aan uurka lahayn ee laga dhintay ciddadoodu waa afar bilood iyo toban cisho, haddiise la furo (iyadoon uur lahayn) ayna tahay kuwa dhiigga caadada hela, ciddadeedu waa intay ka helayso saddex dhiig, haddii ay tahay kuwa uu dhiigga caadadu ka go’ayn ama ay yar tahay oo wali aysan gaarin xilligii dhiigga, ciddadeedu waa saddex bilood.