ASAYDA
Haweenta asayda sidda way qubaysan kartaa
Haweenta da’da weyn asay way qaadaysaa
Isma udgin karto haweentu inta ay asayda siddo guurna looma ban dhigi karo si sarbeeb ah mooyaane
Guur in loo soo bandhigo haweeney cidadii ku jirta
Saabuunta udgoon iyo asayda
Naag ninkeedii geeriyooday isaga oo aan u galmoon
Dhaxalka haweeney la furay oo rvinkeedii si kedis ah u geeriyooday
Waa gef aan diinta ku banaanayn in haweenta la furo guriga laga saaro ama iyadu ka baxdo

ASAYDA
Haweenta asayda sidda way qubaysan kartaa
Su’aasha 185aad: Maxaa ku waajib ah naagta uu ninkeedii geeriyooday, maxaa xaaraan ah, maxaase u bannaan?

Jawaab: Haweeneyda laga dhintay waxaa ku waajib ah arimaha soo socda:
• Inay gurigeeda ku negaato oo aanay ka bixin inay dan soo gudanayso mooyaane ama ay u baxdo wax daruuriya sida inay isbitaal tegayso haddii ay xanuunsato, ama ay suuqa cunto iyo wax la mid ah ka soo iibsanayso, haddii aysan haysan cid u qabata hawshaas.
• In aysan ku labbisan dhar qurxoon, oo ay ku labisato dharka kale.
• In ay ka fogaato dhammaan waxyaalaha la isku carfiyo oo dhan, laakiin markii ay dhiigga caadada ka mayrato dhib ma Ieh in ay uunsi hoosta gashato oo isku carfiso.
• In ay ka fogaato dhegaha iyo jinjimaha iyo waxyaalaha kale ee haweenku ay xidhaan oo isku qurxiyaan, ha ahaadeen dahab, qalin, dheeman iyo wixi la mid ah.
• In ay ka fogaato indha kuulashada.

Rasuulku wuu ka reebay haweenta laga dhintay arimahaas oo dhan, wayna u bannaan tahay inay dadka ehelkeeda ah iyo haweenka kaleba la fariisato oo la sheekaysato, way la fariisan kartaa dadka maxramka u ah cunto iyo shaah iyo wixi la mid ah way u keeni kartaa, sidoo kale guriga gudihiisa, deydkiisa qaybtiisa kore dhammaan way ka shaqaysan kartaa oo tegi kartaa, hawshii guriga oo dhan way qaban kartaa, haddii ay noqoto cunto karin, dhar tolid, guri xaaqid, dhar dhiqid, xoolo lisid iyo hawsha hablaha caadiga ee la midka ah qabtaan oo dhan, dayaxa way arki kartaa sida haweenka kale u arkaan oo kale, hagoogta madaxa way iska qaadi kartaa markaan rag ajaanib ka ah aysan la joogin.

Haweenta da’da weyn asay way qaadaysaa
Su’aasha 186aad: Haddii uu nin ka dhinto haweeney da’ weyn oo cimrigeedu 70 sano kor u dhaafay, garashadeeduna xumaatay wax adeeg ahna ninka aan u qaban jirin, waajib miyay ku noqonaysaa inay asay qaaddo? Sidaan og nahay haweenka uurka leh ciddadoodu waa inta ay ka dhalayaan kaliya, markaas haddii ujeedada laga leeyahay asaydu ay tahay, in la hubsado haweentu inaysan uur lahayn, haweenta da’da weyni dhalmadii horay ayayba u daysey?

Jawaab: Haweentaasi waxay la mid tahay haweenka kale waxayna ciddo tirsanaysaa afar bilood iyo toban cisho, sida ay haweenka kaleba yeelaan, Allaahna wuxuu yiri:
“Raggga idinka mid ah ee la oofsaday kana tagey haween, waxay haweenkaasi ciddo tirsanayaan afar bilood iyo toban cisho.”
Xikmadda ku jirta in haweenta uurka leh ciddadeedu ay ku xiran tahay dhalmadeeda waxaa ka mid ah, uurka oo ah xaq uu ninka hore leeyahay, markuu ninku geeriyoodo ama furo iyadoo uur leh, haddii ay haweentu guursato nin kale wuxuu ninka labaad ku waraabinayaa manidiisii ilmaha uurka ku jira, arintaasna waa xaaraan Nabiguna wuxuu yiri:
()
Qofka Muslimka ah waxaa ku waajiba inuu ku dhaqmo shareecada, xigmadda ku jirta ha garto ama yaanu garan, isagoo rumaysan Allaah inuu yahay mid xikmad badan, wax kasta oo uu jideeyey ama qadarayna ay xigmadi ku jirto, qofkii Alle u fududeeyo inuu fahmo xigmadda ku jirta waa kayr.

Isma udgin karto haweentu inta ay asayda siddo guurna looma ban dhigi karo si sarbeeb ah mooyaane
Su’aasha 187aad: Ma bannaan tahay haweenta asayda sidda inay carruurteeda cadar u mariso? Guur ahaanse ma loo dooni karaa iyadoon wali ciddadii ka bixin?

Jawaab: Uma bannaana haweenka asayda wada inay is udgiyaan, dhibse malahan haddii ay cadarka carruurteeda ama marti u timid u mariso iyadoon la wadaagayn, mana bannaana inta ay assayda siddo in si cad guur loogu soo ban dhigo, si sarbeeb ahse wax waa loo dareensiin karaa, Allaahna wuxuu yiri:
“Dhib (dambi) korkiina ma aha waxaad sarbeebtaan oo hadal haween ah (doonid).”
Allaah wuxuu banneeyay in sarbeeb guur loo dareensiiyo, mana uu bannayn in si cad guur loogu soo bandhigo, arintaasna Alle xigmad qoto dheer ayuu ka leeyahay.

Guur in loo soo bandhigo haweeney cidadii ku jirta
Su’aasha 188aad: Haweeney ayaa ninkeedii ka dhintay nin kale ayaana soo doonay iyadoo ciddadii ka bixin, haddaba arrintaas miyay bannaan tahay?

Jawaab: Ma bannaana in si cad guur loogu soo bandhigo haweeney ciddo ku jirta, xataa ciddadaasi haddii ay tahay mid geeri keentay oo assay ah, ciddada furniinkuna waa ka sii xag jirtaa, ninkii sidaas yeela iyo naagtaba waa la ciqaabayaa, waxaana ciqaab looga dhigayaa in qasdigooda laga hor istaago oo aysan is guursan.

Saabuunta udgoon iyo asayda
Su’aasha 189aad: Waxaan ahay haweeney ninkeedii geeriyooday muddo dhow, waxaan ku jiraa waqtigii asayda, ma ii bannaan tahay in aan ku qubaysto, ama ilmahayga ugu qubeeyo saabuun udgoon leh?

Jawaab: Asaydu waa inay haweentu ka fogaato wax kasta oo soo jiidanaya ragga iyo la kulankooda sida is udginta, indho-kuusha, iyo dahabka iyo waxyaalaha kale ee la xidho, waxyaalahaas la isku qurxiyo waa isku mid haddii ay ku xirato surka ama dhegaha ama gacmaha, dharkuna waa sidoo kale oo waa ka xaaraan dhar kasta oo la isku qurxiyo, waxaana ku waajiba inay ku nagaato gurigii ay deganayd markii uu ninkeedu geeriyooday, Allaahna wuxuu yiri:
“Raggga idinka mid ah ee la oofsaday kana tagey haween, waxay haweenkaasi ciddo tirsanayaan afar bilood iyo toban cisho, markay gaaraan muddadooda wax dhib ah idinkama saarna waxay ku falaan naftooda si fiican, Eebbana waxaad falaysaan waa ogyahay).
Qawlka Allaah ee ah: () wuxuu tusinayaa in markaas ka hor ay ka xaaraan ahaayeen arimahaas oo dhami, sunnaduna sidaas ayay bayaanisay.
Markaas saabuunta udgoon uma bannaana haweenta asayda sidda, waxayse ku mayran kartaa saabuun aan lahayn caraf iyada ayaana kufilan.

Naag ninkeedii geeriyooday isaga oo aan u galmoon
Su’aasha 190aad: Asay miyay qaadaysaa haweeneyda ninkeedii geeriyooday markii uu nikaaxsaday isaga oo aan wali u galmoon?

Jawaab: Haweentaas waxaa ku waajibaya ciddo tirsasho iyo asay qaadid, sababtoo ah marba haddii la nikaaxshey waxay noqotay marwo, waxayna soo galaysaa haweenka uu Alle yiri:
“Ragga idinka midka ah ee la oofsaday kana tagey haween, waxay haweenkaasi ciddo tirsanayaan afar bilood iyo toban cisho.”
Bukhaari iyo Muslimna waxay wariyeen xadiis uu Rasuulku ku yiri:
“Haweeney isuma basaasin karto qof geeriyooday saddex cisho ka badan, wixii aan ka ahayn ninkeeda oo ay isu basaasinayso afar bilood iyo toban cisho.”
Sidoo kale ahlu sunanka iyo Axmed waxay wariyeen Rasuulka Bardic bint Waashiq, oo ahayd haweeney uu ninkeedii geeriyooday markii uu nikaaxsaday isagoon u galmoon, Rasuulku in uu amray inay ciddo tirsato dhaxalna ay leedahay.

Dhaxalka haweeney la furay oo ninkeedii si kedis ah u geeriyooday
Su’aasha 191aad: Miyay wax dhaxlaysaa haweeney la furay kaddibna uu ninkeedii si kedis ah u geeriyooday iyadoo ciddadii ku jirta?

Jawaab: Haweeneyda la furay ee uu haddana ninkeedii geeriyooday iyadoo ciddadii ku jirta waxay noqonaysaa laba midkood:
Haddii iyadu aysan furniinka dalban, oo aysan kula heshiin inuu furo oo meherkeedii ay u cafinayso, laguna furay hal dalqad oo dalqaddii koowaad ama labaad ah waxay la xukun tahay naagta la qabo oo kale, ciddada furniinka markay dhammaysatana waxay bilaabaysaa ciddadii asayda wayna dhaxlaysaa, Allaahna wuxuu yiri:
“Nabiyow haddaad haweenka furaysaan ciddada ku fura (daahir aan la taaban) ciddadana tiriya, Eebbana ka cabsada, hana ka bixinina guryahooda (ay joogeen marka la furayey) iyana yeyna ka bixin (yeyna ka tegin) inay xumaan cad la yimaadaan mooyee, taasi waa xuduudii Allaah, ruuxii ka tallaaba xuduuda Allaah naftiisa ayuu dulmiyey, ma ogidin, wuxuu Allaah u dhow yahay inuu kaddib xal keeno, (jacayl isku noqosho).”
Allaah wuxuu amray in aan haweenta la furay guriga laga saarin oo ay guriga ninkeeda ku ciddo tirsato, wuxuuna yiri waxaa laga yaabaa inay arrinka wax iska beddelaan oo uu soo ceshado xaaskiisa.
Haddii haweentaas lagu furay saddex dalqadood ama dalqaddii saddexaad ama ay ninkeeda ka dalbato furniin iyadoo u celinaysa meherkii ay ka qaadatay, amaba ay ninkeeda ka fasakhatay oo ay ku jirtey ciddadii markii uu geeriyooday, intaas oo dhami dhaxalka waxba kuma lahan, asayna ma qaadayaan, waxaase jirta haweenka saddexda lagu furay mar ay dhaxalka wax ku yeelanayaan waana marka uu ninku furo isagoo sakaraadaya oo geeri qarka u saaran laguna tuhmayo inuu u furay si aysan dhaxalka wax uga qaadan, wayna dhaxlaysaa xataa haddii ay ciddadeedii dhammaysatay haddii aysan nin kale guursan haddiise ay guursato dhaxalka wax kuma lahan.

Waa gef aan diinta ku banaanayn in haweenta la furo guriga laga saaro ama iyadu ka baxdo
Su’aasha 192aad: Manoo bayaanin kartaa ciddada ay tirsanayso haweenta la furay haddiise haweenta lagu furo furniin soo celin aqbalaya, miyay gurigeeda joogaysaa mise gurigii waalidkeed bay aadaysaa, ilaa uu ninkeedu ka soo ceshado?

Jawaab: Haweenta la furay furniin soo celis leh waxaa ku waajiba inay guriga ninkeeda joogto waana ka xaaraan inay guriga ka baxdo, ninkeedana waa ka xaaraan inuu guriga ka saaro Allaahna wuxuu yiri:
“Ha ka bixinina guryahooda (ay joogeen marka la furayey) iyana yeyna ka bixin (yeyna ka tegin) inay xumaan cad la yimaadaan mooyee, taasi waa xuduudii Allaah, ruuxii ka tallaaba xuduuda Allaah naftiisa ayuu dulmiyey.”
Maanta waxa dadku ay ku sugan yihiin oo ah markii haweenta lagu furo furniin soo celis aqbala inay markiiba guriga ka baxayso oo ay guriga reerkooda aadayso waa arrin gef ah Allaahna wuu xaaraantinimeeye wuxuuna yiri: “Guriga haka saarina iyaguna yaysan guriga iskood uga bixin,” waxaana amarkaas laga soo reebay haddii ay haweentu ku kacdo falal aad u fool xun oo markaas waxaa imaan kara in guriga laga saaro.
Alle markii uu arrintaas bayaaniyey wuxuu nooga digey in aan xuduudiisa ka tallaabno, wuxuuna yiri:
“Taasi waa xuduudii Allaah, ruuxii ka tallaaba xuduuda Allaah naftiisa ayuu dulmiyey.”
Kaddibna wuxuu Alle caddeeyey xikmadda ku jirta joogitaanka ay guriga joogayso wuxuuna yiri:
“Ma ogidin, wuxuu Allaah u dhow yahay inuu kaddib xal keeno, (jacayl isku noqosho).”
Dadka Muslimiinta ah waxaa waajib ku ah inay iska ilaaliyaan Allaah xuduudiisa amarkiisana fuliyaan isla markaana ay gaashaanka ku dhuftaan caado kasta oo amarka sharciga ah khilaafsan, waxaa nagu waajiba in aan mas’aladaan fiiro gaar ah u yeelanno, sideedana haweenta lagu furay furniin noqosho leh waxaa ku waajib ah inay joogto guriga ninkeeda ilaa ay ciddadu u dhammaanayso, waxayna guriga ugu wada noolaan karaan sidii ay horay ugu wada noolaayeen kamana ay xijaabanayso oo iska asturi mayso wayna la sheekaysan kartaa oo la fariisan kartaa wayna isu qurxin kartaa, oo isu udgin kartaa waxaana ka reebban oo qura inay galmood iyo taataabasho iyo wixi la mid ah ay sameeyaan, haddii ay la noqoto inuu soo ceshado xaaskiisa laba arrimoodba waa samayn karaa:
Inuu ku dhawaaqo oo yiraahdo (Raajactu Zowjatii) (waan soo ceshaday xaaskaygii).
Inuu ficil ahaan ku soo ceshado oo u galmoodo isagoo niyaysan inuu soo ceshaday afkana waxba kaga dhawaaqin.
Haweenka lagu furay dalqadaha aan soo celiska lahayn arrinkoodu waa wajiyo badan yahay: Matalan haddii uu ninku xaaskiisa furo isagoon wali u galmoon oo aan la kali noqon lana baashaalin, markaas wax ciddo ah oo ay tirsanayso ma leh, saacadda la furana ninkii ay doonto ayay horay ka guursan kartaa, isagana ay ka xaaraantinimoobaysaa, haddiise uu la aqal galo oo uu la keli noqday ama uu u galmooday waxay tirsanaysaa ciddo, waana sidan soo socota:
Haddii ay uur leedahay cidadeedu waxay ku eg tahay markay dhasho, waana isku mid haddii ay muddadu dheeraato iyo hadday gaabato waxaana laga yaabaa in subixii inta la furo ay duhurkii dhasho, ama inta la furo bisha Muxaram in aysan dhalin ilaa laga gaaro bisha Dul-Xijja oo ay ciddo ku jirto 12 bilood, hadal iyo dabuubtiis xaamilada ciddadeedu waxay ku eg tahay markay dhasho Allaahna wuxuu yiri:
“Haweenka uurka leh ciddadoodu waa inay dhalaan.”
Haddii haweentu aysan uur lahayn ayna ka mid tahay kuwa dhiigga caadada hela ciddadeedu waa inay sadddex jeer dhiig hesho oo ay ka daahir noqoto, macnaha waa inay dhiig hesho oo ay ka daahir noqoto, oo haddana hesho oo ay ka daahir noqoto, oo haddana dhiig kale ay hesho oo ay ka daahir noqoto, saddexdaas dhiig ayay ciddadeedu ugu dhammaanaysaa, haddii ay muddada u dhexaysaa dheeraato iyo haddii kaleba halkaas ayayna ciddadeedu ugu dhammaanaysaa waana isku mid haddii mudada u dhexaysaa dheeraato iyo haddii kale.
Sidaa darteed haddii la furo iyadoo wax nuujinaysa dhiigna aysan helin ilaa iyo laba sano kaddib ama wax ka badan, ciddadu u dhammaan mayso ilaa ay saddex dhiig hesho, Allaahna wuxuu yiri:
“Haweenka la furay waxay sugayaan inay saddex jeer (dhiig) ka daahir noqdaan.”
Haweenka iyagu aan dhiig caado helin da’ yaraan awgeed iyo kuwa da’da weyn ee uu ka go’ay dhiigga caadadu ee aan rajada ka qabin, waxay tirsanayaan saddex bilood, Allaahna wuxuu yiri:
“Haweenkiinna caadada ka quustay haddaad shakidaan ciddadoodu waa saddex bilood, kuwaan caadada lahaynna (gabdhaha yar yar) waa sidaas oo kale.”
Haweenka dhiiggu ka istaagay lana ogyahay in uusan ku soo noqonayn sabab jirta awgeed sida haweenka ilma galeenka laga saaray oo kale waxay la xukun yihiin kuwa dhiiggu ka joogsaday oo aan ka rajo qabin inuu dib dambe ugu soo noqdo ciddadooduna waa saddex bilood.
Haddii ay haweeneydu dhiiggii iska weydo iyadoo og sababka arrinkaas keenay, waxaan soo xusnay inay sugayso intuu dhiiggu u soo noqonayo kaddibna waxay tirsanaysaa saddexdii bilood oo ciddada ahayd.
Haddii ay dhiigii iska weydo iyadoon ogayn sababta uu uga go’ay, culimadu waxay yiraahdeen waxay ciddo tirsanaysaa hal sano, sagaal bilood oo ah inta uurka haweenku ay sidaan iyo saddex bilood oo ciddo ah, waana intaas qaybaha cidooyinka haweenka u qaybsamaan.
Waxaa iyana jira haween raggoodii laga fasakhay ama khulco ha noqota ama si kale ha noqotee kuwaas ciddadoodu waa inay hal dhiig helaan oo ay ka daahir noqdaan, haddii uu ninku haweentiisa furo (iyadoo furniin dalbanaysa) isla markaana uu xujaysto inay siiso hanti uu magacaabay si uu u furo (waa furniinka khulcada loo yaqaan), oo sidaa uu ku furo markaas ciddadeedu waa inay hal dhiig hesho oo ka daahir noqoto.