Halkaasey iyadoo cirka daruur yar shuuxeysaa isku soo jiqsiiyey, oo dabeyl qaboobi hareeraha ka dhaceyso, Bilan oo ari raacato ahi, oo arigii ka fara maran, himiladeedii jaceylkeeda iyo rajadey nolosha ka qabtayna habeen uga dumay, ka orrodday goobtii, iyadoo tabaallaha gobolka qeybteedii xambaarsan. Waxay oroddaba, ama gucleysaba waxay gaartay rugtii ay reerka ku ogeyd. Sidey maleyneysay, wixii horeba waaba waxba e, waxay isa soo dul taagtay goobtii rugtu ahayd oo godod iyo boholo ma ahe waxa kale ka muuqan, kaddib markey diyaaridihii ay guuxooda maqleysay bambooyin iyo rasaas danbaska kaga dhigeen.
Ma ay rumeysane hadba doc ayey u jeensatay, mar waa kacaa joogsataa, mar waa kadaloobsataa, mar madaxey gacmaha saarataa, si ay uga indho qarsato hoogga iyo ba’a meesha yaal.
Aakhirkiise, waxay aragtay iney lagama maarmaan tahay iney intaan gabbalku dhicin hilibka filiqsan god isugu geyso oo ku awdo. Markaasey hadba xubin ay ku dhalaalootay qaadday oo meel god ah isugu geysay. Mar walba oy cad qaaddona waxay fiirineysay iney kala garato xubnaha hilbaha meesha filiqsanaa dadkey ka kooban yihiin, oo meesha ku hoobtay. Waxaana malaheedu siiyey middey gacantiisa garato iyo midey lugtiisa maleyso iney meesha ku dhinteen aabbaheed iyo walaasheed ka weyn, oo siddeed bilood ka hor la aroosey iyo walaalkeedii weynaa iyo ayeydeed iyo dumaashigeed, waxayna xubiney ku tilmaansato ka weydey hooyadeed iyo walaalkeed Haybe, oo u yaraa reerka.
Marey is leedahay waad dhammeysay hilibka filiqsanaa ayey heshay cad yar, oo tantoomo ka yar weyn, oo aad uga duwan hilibkii kale, meel ay jidhka dadka uga maleyso ayey kasi weyday, waayo gacan ma ahayn, lug ma ahayn, madax ma ahayn, calool ma ahayn oo dhabar ma ahayn.
Haddana waa yaabka yaabkiise markey u sii fiirsatay cadku ha yaraadee inta qof jidhkiisu ka kooban yahay ayuu ka koobnaa. Waxa uun dirqi u muuqanayey meel markaas abuur ku jira sida sanka, afka, madaxuse wax timo ah ma lahayn, sansaanta abuurkiisuna lab ayuu u ekaa. Intey ku foorarsatay ayey sidii uu wax nugul yahay qun yar kor labada gacmood ugaga qaadday dhulkii. Waxay yaabtay oo garan weyday wuxuu yahay, oo marba doc u rogtay hadbana jiho ula jeecsatay.
Waxay naxday naxdin aaney hore u nixin oo intey jilbaha dhulka dhigatay ayey hilibkii kale meel kulama ridine, geed maras ah hoostii dhulka u kala xaartay, oo ciid ku awday, iyadoo cod urugo ku leh, “Raxmaan baa roonaadee, ha ahaado geedkani mid nuurkii naftaadiyo marba ileyskaa ka soo baxo.”
Goorey yaabban tahay, jawiguna dhadhamaayo hoog iyo ba’ iyo jawi geeriyaad, qorraxdii ay keligeed weheshaneysana u muuqatay inay sii dhacayso, habeenkiina gudcurkiisii iyo waxuu cabsi lahaa isla soo madoobeeyey, oy isleedahay meesha iskaga tag, ayey waxay heshay kitaabkii Quraanka ahaa ee aabbaheed. Intey qaadday oo boorkii ka tuntay, ayey aayaddaan kaga soo baxday baalashay kala bixisay akhriday, oo tiri, “Kuwa markuu dhib ku dhoco yidhaahda Eebbaa na leh isagaana u noqonaynaa.”*
Waxayna dareentay markay aayaddaas akhrisatay, labo saddex jeerna intey kitaabkii laabta saartay dhunkatay, in isla markiiba cabsidii ka yaraatay, yididiilo hor lihina gashay.
Waxayna goobtii uga dhaqaaqday haddii gabbalkii dhacay xagga Waqooyi, si aaney habardugaaggu ugu soo weerarin goobta raqda. In yar haddey goobtii ka socotay bey waxay heshay waa qoys halaagmaye, wiilkii reerka u yaraa ee walaalkeed ahaa, Haybe oo lug ka dhaawac ah oo dhiig baxay, hase ahaatee, ha taag darraadee weli nool. Marey lugtii uga xirtay mana fogaane waxay la gashay geed jiq ah hoostiis.
Cirka daruurtu waa ku soo kordhay, wuxuuna u muuqday sidii mid da’i doona, Bilanse intii fiidkii hora ahayd daalkii iyo diiftii heysay ayey la gataati dhacday, oo waxba jawiga iyo galow ciyaayey kama ogeyn, Haddiise habeenkii saddex dallooloo dalool tegay, ayaa la horkeenay dhacdooyinkii maanta, waxayna ku soo toostay gurxan iyo reen habardugaag oo aan kala go’ lahayn, oo goobtii raqdu ahayd ka yeeraaya, iyo wiilkii yaraa oo ku ooyaaya oo leh, “Hooyo meedey caano ha i siisee? Aabbe mee ha i qaadee? Walaaley gaajaa i heysa e.”
Intey dhabta soo gelisay inankii, bey sidii ay la faqeyso dhegta afka u saartay oo iyadoo baroor iyo calaacal isku dareysa ku tiri, “Haybe walaalow, illeyn daa’imaad tahaye, dhallaan garaad la’ baad tahaye, xaggee aabba iyo hooye joogaan, sow kuwaas raqdoodii bahaluhu ku loollami. Wahay halaaggii adduunyada, waxuu heero leeyahay, hoog iyo ba’iisii, hohey leyna huwiyey, ma habaar Raxmaan baa?”
Iyadoo ilmadeedii inanka madaxiisii qoysay gacanta kaga tirtireysa oo madaxa u yare salaaxeysa, si ay u sasabto ayuu haddana yiri, “Walaal biyo i sii. Walaal habaryari meeday? Hooyo iyo ayeeyo meeye?”
Intey ilmadii indhaha ka dareereysay afka u marmarisay si harraad bax ha joogee, afka ugu qoyso ayey tiri, “Caku! Habeenku dheeraa, dheeraa dhib badanaa, harraad biyo la’aan iyo hiirtaanyo badanaa, xaggee biyo ka keenaa?” Intey yare aammustay, haddana tiri, “Waxaan hodonka yaasiin, Haybow ka yu’anaa, inuu hoobaalkii Dalal, haasaawaha macaanaa, naftaa ku himbilayootee, halaakada ka dhowraa.”
Inankii baa yiri, “Walaal dhanaanaa biyahaad afka iimarisay.”
“Haahey walaal, lama yaabbani, oo biyo ma aha e waa ilmo urugeed, waana dhanaan tahay.”
Waxay habeenkii oo dhan gelinkiisii dambe calaacal iyo boohin iyo cabsi ku abaaddey, waagii hadduu beryey ayey intey wiilkii xambaarsatay xagga cadceed ka soo bax ula dhaqaaqday. Bacdamaase aanay raqdii hooyadeed weli arag wax u xaqiijinaaya, tuhun baa galay iney dhaawac noqotay, amaba nooshahay. Waxay markaas goosatay iney goobto raqdeedii si ay u samirto. Sida keliya oy ku raadin kareysaana ay tahay haddey intey dhaawacantay meel kale dhaawacii ugu dhimatay, iney arki doonto meesha haadku ku hindiwaasaayo, haddey nooshahayna maruun is heli doonaan.
Waxay socotaba oo marba jiho fiiriso, goorey duhur tahay oo gaajo iyo baahi la liidato, wiilkii yaraana indhuhu jillaadmeen oo aad moodeysid iney qaarka dambe ka soo baxday, ayey meel in cabbaar ah u jirta ku aragtay haad badan oo dul heehaabaaya, shaki la’aan iney goobta raqdeedii tahay ayey la ahaatay. In yar kaddib markay u soo dhowaatay goobtii waxay aragtay dawaco iyo gorgor noociisa aan kii shalay laga aqoon oo marba mid la baacsanaayo. Marka dawacadu gorgorka baacsanayso ma duuli karo e intuu in masaafo ah hagagaf yiraahdo ayuu dirqi ku duulaayey. Markuu samada ka soo degenaayona intuu isa soo kankoorsho oo baalasha soo kala bixiyo ku dharbaaxaayey baalasha dawacada, goortuu ka eryoodona si deg deg ah wax u hiigaayey ilaa dawacaduna ku soo rogaal celineyso oo iyana markay markeeda ka eryooto wax dudubineysa.
Markaan itaal dari awgeed wax hubsi ma ahe itaal mahayn ay raqda ku ururiso amaba ku aasto sidii kuwii hore.
Sidaas darteed, dawacadii iyo gorgorkiiba markay eriday ayey isa soo dul taagtay, inkastoo ay raqdu lafo soogan ahayd, haddana markey dharkii filiqsanaa aragtay, waxaa u caddaatay raqda meesha taal iney tahay tii hooyadeed.
Wax kale ma sameyne intey inankii xambaaradii ka furtay oo is agdhigtay ayey isku dul tuurtay raqdii oo intey oyday hadba lafihii iyo feerihii soognaa taataabatay, goorey ooyeyso oo hadba laf diiran taabaneyso bey waxay aragtay gorgorkii oo intuu baalashii soo kala bixiyey xaggeedii u soo rooraaya oo ‘cacaw… caaw caaw’ leh, ciilkey u qabtay ayey iyadoo ku haliileysa tiri, “Naga tag aabbaad cuntay, hooyaad cuntay, waxba miyaadan reebeyn?” Goortuu arkay iney dhagax u soo sidato ayuu dib isu rogey. Iyana kama harine cagtey cagta u saartay markey aragtay gaabiskiisa, maxaa yeelay, sidii diyaaradaha xamuulka ee waaweyn ayuu weynaan iyo dhereg la duuli kari waayey ilaa uu in doora orday oo gaari xawli uu kor isugu qaadi karo.
Markan Bilan wax kale fekradeeda kuma soo dhicine, lafahaaga la baxso ayaa u muuqatay. Halkaasey intey kitaabkii qoorta suratay cagta dhaqaajisay. Waxay eegtay samada, mise gorgorkii oo haad oo dhammi gelbinayaan siduu boqorkoodii yahay ayaa dul heehaabaaya siduu iyadana ilaashanaayo.
Waxay maalintii marba luuddo, marna nasato, marna kor iyo gorgorkii iska ilaaliso, goorey yaabban tahay oy casar liiq tahay ayey sawaxan ka maqashay horteeda.
Rajo intey gashay ayey tallaabadii kordhisay, hase ahaatee intaaney gaarin ayaa gabbalkii dhacay. Qiyaastii saacad kaddib bey waxay maqashay hadallo aan caadi ahayn, waxay u fahamtay ayaandarideeda iney soo dhexgashay ciidankii Xabashida iyo Kuubbaanka saldhiggoodii, labo dhagax dhexdood ayey gashay oo shafka dhulka u dhigtay.
Haddey qaddar saacad ah meeshii ku jirtay, baa waxaa in yar u soo jirsaday askari gaafameer ah oo buntukh sita. Intey naxdin la jiriricootay ayey isla hadashay oo tiri, Maya, maya, ma rumeysan karo saldhiggii Xabashida iyo Kuubbaanka ayaad adoo cidihii keligaa ka badbaaday afka uga soo gashay. Waxay ku celisay, Ayaandarriyaa, maxaa leyla maagay?
Waxay is diidsiiso halistay ku jirto, intii hore, ugu dambeystii xaqiiqsatay iney debinkii cadowga gashay, waxayna uurkeeda iska tiri, Alla baa dhulku ila go’.
Intey sidaas ku caloolyoobeysay, baa askarigii hareeraha ka dhaafdhaafayey ku soo dul fadhiistay labadii dhagax oy hoos gashay. Bes beyba ka noqotay, oo sidii wax mar hore naftii ka baxday naxdin darteed ayaa xubin dhaqaaqda la waayey. Waxay isku dayday si ay u sii qarsoonaato iney neefta isku celiso, hase ahaatee rugrugtii wadnaheeda ka yeereysa ayaaba ka yaabshay, sanqadh kasta oy maqashana ha ahaato canbuudha fooryeysa, ama ha ahaato laamaha dabeysha foore isku xoqeysa cabsideeda ayey kordhinaayeen.
Askarigii dul fadhiistay dhagaxay hoos gashay ayaa wuxuu jeebka kala soo baxay buskud iyo cunto kaloo qallalan.
Raamsigiisii markey maqashay ayaa gaajadii haysay ka xoog roonaatay cabsideedii, waxayna sii jeclaysatay inuu iska dul fadhiyo, kaddib markey mar iyo labo jeer jajab dhulka uga soo dhacay ay abaabtay. Aakhirkii ayaa mar xabbad dhan oo buskud ahi ka soo dhacday, halkaasoo markuu is yiri soo qaado uu dareemay qofka meesha ku jira. Intuu ku naxay ayuu bitijoor ku qabtay oo iskaga baqdin riday rasaas. Nasiib wanaag doc ayey ka martay, waxayna cod debecsan oo dumar ku tiri, “War ii naxariiso!” Askarigii goortuu qof dumar ah u gartay ayuu intuu doc uga joogsaday hub ka baaray.
Askari kale oo ku dhowaa oo rasaasta maqlay ayaa ku yiri, “Ma gobannimadoon baa?”
“Maya, dhurwaa buu ahaa, oo cararaayey,” buu ugu jawaabay, dabadeedna waa uu sii ifiyey, waxuuna u arkay iney tahay gabar qurxoon, hase ahaatee wajigeeda iyo guud ahaanba darxumo ka muuqato. Waxuu kaloo arkay inay inan yar oo liita xambaarsan tahay, qoortana uga laadlaado kitaab Quraan ahi.
Bilan mar haddii la qabtay, talo kale ma leh inaad dhimato mooyee ayey isku qancisay, kolleyba dhimataye haddey isku qancisay ayey iyadoo gargariireysa buraashaddii faraha ugu fiiqday oo tiri, “I waraabi.” Ayaankeeda askarigu waxuu ahaa mid naxariis badan oo waxuu fali lahaaba askari naag dagan ma daayee, inta naxariis u gashay ayuu buraashaddii u dhiibay, waxay ugu horreystii afka u saartay inankii, markay biyihii laasatayna waxuu siiyey hal xidhmo oo buskud ah.
Askariga oo magaciisa la yiraahdo Cusmaan Saalax, oo u dhashay Eritariya, markuu sii fiiriyaba Bilan waxay ula ekaatay gabar ay walaalo yihiin oo Sannuuba la yiraahdo, oo maalintii askarinimada loo soo qafaalaayey ka soo daba oyday. Waxuuna intey biyihii cabbaysey ka fekeraayey sababta meesha keentay, ayna u dhex timid meel aan looga naxayn, iney tahay mid culus oo dani badday.
Cusmaan fekerkiisii intaas keliya kuma ekeyne, waxaa si dhab ah oo damqasho leh loo horkeenay, in hooyadiis iyo gabdhihii walaalihiis ahaa, khaas ahaan Sannuuba oo uu qoyskooda u jeclaa, ama guud ahaanba shacbiga reer Eritariya ay silicaas iyo ka sii daran ku sugnaan karaan, isla caawadaan. Hadduu sii fekeraba tiiraanyo ayaa ku sii kordheysay, ilaa uu waxuu buskud heystay siiyey, shayaadiisiina u bixiyey si ay roob bilaabmay uga dugsato. Wuxuuna ku yiri, intuu faraha kula hadlay iney meesheeda seexato, ilaa waagu ugu beryaayo.
Run ahaantii, sida aalaaba dhacda dadka isku duruufta ahi inkastaanay is afgaraneyn haddana eegmada iyo dareenkooda dadnimo ayey isku fahmaan. Sidaas darteed, Bilan iyo Cusmaan si dhab ah ayey isu wajiyo iyo uur akhristeen.
Aroortii intaan qorraxdu soo bixin ayuu yiri, “Roox min hunaa,” intuu faraha kala hadlay.
Iyadoo u qaadan weyday raxmaddiisa iyo siduu u dhowraayo ayey tiri, “Ma Xabashi baa tahay mise Kuubbaan?”
Intuu fahmay oo qoslay buu madaxa ruxay oo yiri, “Anaa Eriteriyan.”
Hadduu sidaas yiri, bey intey naxdin goysay tiri, “Miyaanan garan.” Waxay kaloo weydiisay, “Dalal ma idiin maxbuus baa?” intey gacmaha isi saartay sidey isku xiran yihiin. Mar labaad bey haddana ku celisayoo tiri, “Dalal maxbuus?”
Cusmaan su’aasheedii ma wada garane waxuuse ka gartay Dalal maxbuus, halkaasoo uu ka cabbiray in cid magacaas la yiraahdo ka xiran tahay. Magacii ayuu xafiday. Dalalna waqtigaas waxuu ku xirnaa isagiyo dhallinyaro kale oo fara badan meelaan ka fogeyn.
Waxuuna ku yiri, intuu faraha kala hadlay, “Ismak? Ismak?” Nasiib darro wey af garan weyday, aakhirkii buu yiri, “Anaa Cusmaan Saalax.”
Markaasay intey ujeeddadiisa maleysay ku tiri, “Anaa Bilan Aw Jaamac.”
Goortaasuu buraashaddiisii oo uu biyo uga soo buuxiyey qoorta u suray, oo ku yiri, “Meeshii min hunaa yaa Bilan.”
Iyadoo waxay ugu jawaabto aan garaneyn, hase ahaatee wajigeeda laga garanayo mahad iyo abaalqab weyn inay u heyso, ayey intey gacanta u fidisay salaantay oo ku tiri, “Noolow Eritariya. Salaama e maxbuus Dalal raadi,” oo cagtay ka waday.
Cidliyi cabsidey leedahay ka sokow harraadka iyo gaajada haysay ayaan hadba hugunkii dhegaheeda ka baxaayey looga dhigaayey sawaxan samada uga yeeraaya, marmarna harkeeda oy wehelkeeda keliya u arkeysay ayaa hadba bahal barbar socda looga dhigaayey, markaasay intay bisinka qabsato oo inanka yar dhabarka gosha uga soo wareejiso orod guclaysaa, mar marna intey meel rabad ah ku cagaagtay cagihii qaadi kari weydaa, oo hadba maro ku duubtaa, marba labada cagood tii darraata.
Waxay ceeriin ku quudatay markay wax kale weyday miraha yicibta quudka fiican ah, qaarna dacalka sahay ahaan ugu xiratay, marar waxay heshay murcanyo iyo dhafaruur bislaaday oy inanka qawlada kaga dhacaaminaysay markuu afkii kala qaadi kari waayey.
*Suuradda al-Baqarah 156