3.1     Dumintii Qaranka Soomaaliyeed

Kadib markii ay isbahaysiga uu Midowgii Sufyeeti hoggaaminayo ka adkaadeen ciidamadii Soomaaliyeed, waxaa abuurmay dagaal qaawan oo lagu ridayo dowladii Soomaaliya. Waxaa sabab laga dhiganayey iney tahay dowlad uu madax ka yahay kaligi talis madax adag oo khatar ku ah waddamada deriska la ah. Halgankaas oo wajiyo badnaa, waxaa ka mid ahaa dowladii Itoobiya oo Mingistu Haile Mariam uu madaxda ka ahaa, asagoo doonayey inuu ka takhalluso Soomaaliya gabigeedba si aaney dib-dambe dowlad is-haysata u noqon. Waxaa ayana jirey garab kale oo ahaa waddamo reer Yurub ah oo taageero hiil iyo hooba la garab taagnaa jabhadihii ka soo horjeedey dowladii ka jirtey dalka. Garabka seddexaadna, wuxuu ahaa jabhadihii SSDF, SNM, USC iyo SPM oo ayagu noqday aaladii loo isticmaalay burburintii qaranka Soomaaliyeed.

Dumintii qaranka Soomaaliyeed, waxaa ayana qayb ka qaatay dad dowlada ka mid ahaa ama wadanka gudihiisa joogay oo taageersanaa jabhadaha ka soo dagaalamaya Itoobiya. Dadkaas dagaalkoodu waa tira badnaa, waxay faafin jireen dicaayado ay dadweynaha iyo dowlada isaga horkeenayaan. Waxay kaloo sameyn jireen curyaaminta hawl maalmeedka dowlada, ayagoo ciriiri galin jirey waxyaabaha dadweynuhu u baahanyihiin sida shidaalka iyo cuntada.

3.1.1  Ururkii SSDF

Haddii aan soo qaadano jabhadii SSDF oo ayadu bilowday halganka lagaga soo horjeedo maamulkii Maxamed Siyaad Barre, waxaa la sameeyey markii uu fashilmay cinqilaabkii uu hoggaaminayey Cabdullaahi Yuusuf Axmed. Waxaa dhacday iney dowladu cadaadis xoog leh saartay cid alla ciddii loo maleeyo iney caadifad u hayso jabhadaas. Waxaa la xirxiray dad badan oo aan waxba galabsan balse loo arkayey iney khatar ku yihiin dowlada kacaanka ah. SSDF xarunteedu waxay ahayd Itoobiya halkaas oo ay taageero ciidan iyo dhaqaalaba ka heli jireen. Waxay kula dagaalami jireen ciidamada dowlada xuduuda u dhaxeeysa Soomaaliya iyo Itoobiya.

SSDF iyo ciidamo Itoobiyan ah oo wada socda ayaa qabsaday magaalooyinka Galdogob iyo Balanballe oo labaduba ku yaal xadka ay Soomaaliya la leedahay Itoobiya. Waxaa dad badan oo ka mid ahaa ciidamada SSDF la yaab ku noqotay markii ay ciidamadii Xabashidu ka taageen calankooda magaalada Galdogob. Markii hore waxay moodayeen Xabashidu iney taageersan tahay qadiyadooda ah in la rido maamulka Maxamed Siyaad laguna bedelo mid ay ayagu horkacayaan. Waxaase u cadaatay iney Xabashidu dooneyso iney dalka qabsato oo ay ayadu maamusho.

Laga soo bilaabo sanadkii 1984tii ururkii SSDF, waxaa soo kala dhex galay ismaan dhaaf qabiil iyo khalkhal siyaasadeed, waana kii rag badani kaga baxeen dagaalkii ay kula jireen maamulkii Maxamed Siyaad. Waxay u qaybsameen in waddanka ku soo noqota oo la heshiisa dowlada, jagooyin muhiiin ahna loo dhiibey sida Wakaalada Xooga Korontada iyo in dibedaha qaxootinimo u aaday oo isaga baxday dagaalkii. Waxaa kaloo jirtey iney iska horyimaadeen Xabashida iyo hoggaankii SSDF, taas oo dhalisay inay dowlada Itoobiya xirto Cabdullaahi Yuusuf Axmed oo Jabhada madax u ahaa.

3.1.2  Ururkii SNM

Ururkii SNM, waxaa lagu aasaasay London sanadkii 1982gii, waxaana sameeyay dad u dhashay beesha Isaaq oo markaa wax ka tirsanayey dowladii Maxamed Siyaad. Waxaa hadafkoodu ahaa sida ururada kale ee mucaaradka ahba, in la rido maamulka Maxamed Siyaad iyo in la dhiso dowlad dimuqaraadi ah oo aan qabiil ku saleysneyn. Caadiyan Soomaalida waxa ay warqadaha ku qortaan dastuur ahaan iyo dhaqankoodu waa kala labo. Waxay dhammaan jabhadihii wadanka soo maray ku dhisnaayeen taageero qabiil iyo caadifa qabaliya. Saldhigii jabhadii SNM, waxaa loo raray Itoobiya oo ahayd xarunta jabhadaha oo idil. SNM waxaa madax u ahaa Axmed Maxamed Siilaanyo oo dowladii Maxamed Siyaad ka ahaan jirey Wasiirka Ganacsiga.

Sanadkii 1983dii, waxaa ka bilowday magaalooyinka waaweyn ee gobollada waqooyi bannaanbaxyo lagaga soo horjeedo dowlada. Dowladuna waxay qaaday tallabooyin ay cadaadis ku saareyso dadka reer waqooyiga ah. Dad badan oo ay ka mid ahaayeen ganacsato iyo odayaal ayaa la xirxiray si looga hortago kacdoonka reer waqooyiga. Taasi waxay sii kordhisey caradii dadweynuhu u qabey dowlada.

Sanadkii 1988dii Maxamed Siyaad Barre iyo Mingistu Haile Mariam, waxay kala saxiixdeen in jabhadaha mucaaradka ahi ay hubka dhigaan, waddanka ay magangelyada ku joogaana ka baxaan. Ururkii SNM, heshiiskaas markii la saxiixay, waxay go’aan ku gaareen iney galaan gobollada waqooyi ama ha guuleystaan ama yaaney guuleysane. Dagaalkaas oo xooggiisu ahaa Hargeysa iyo Burco, waxaa ku dhintay dad aad u tira badan oo labada dhinacba ah. Waxaa kaloo jirtey in diyaarado lagu duqeeyey magaalada Hargeysa si loola dagaalamo ciidamadii SNM. Diyaaradahaas oo ay wadeen duuliyayaal u dhashay Koofurta Afrika, waxay u geysteen magaalada Hargeysa burbur aad u ba’an.

17kii bishii Maajo 1991dii, markii xukunkii Maxamed Siyaad la riday ayaa jabhadii SNM ku dhawaaqday iney ka go’een Dalka intiisa kale, kuna dhawaaqeen dowlad la yiraahdo Jamhuuriyadda Soomaaliland. Goosashadii Soomaaliland dadka reer waqooyigu aad ayey ugu riyaaqeen, maxaa yeelay waxay xasuusnaayeen dhibaatooyinkii ay u geysatey xukuumadii kacaanka. Waxaa kale oo sii fogeyey dadka reer waqooyiga dhacdooyinkii Muqdisho ka dhacay iyo Cali Mahdi oo ay kooxdii Manifeysto u caleemasaartay madaxweyne ayadoon cid kale ayna la tashan. Bishii Febraayo 1993dii, ururkii SNM, wuxuu qabanqaabiyey in shir la isugu yimaado magaalada Boorame. Shirkaas oo muddo 3 bilood ah socday, waxaa lagu dhisay dowlad uu madax ka noqday Cabdiraxmaan Axmed Cali (Tuur). Waxaase ka dambeeyey dagaalo lagu hoobtay oo dhex maray dowlada iyo qabaa’il diidanaa. Taasina waxay dhalatay markii Cabdiraxmaan Axmed Cali (Tuur) maamulku laga wareejiyey oo loo dhiibey Maxamed Xaaji Ibraahim Cigaal.

Dagaaladii Cigaal ku qaaday qabaa’ilkii xukunkiisa diidanaa, waxay la misaal yihiin kuwii uu Maxamed Siyaad ku qaadi jirey cidii ka hortimaadaba. Markii dambe, dagaaladaas waxaa lagu dhammeeyey wadahadal. Dowladii uu madaxda ka ahaa Maxamed Xaaji Ibraahim Cigaal iyo tan Daahir Riyaale Kaahin, waxay xiriir hoose la yeesheen maamulka ka jira Addis Ababa, si xukunkoodu u sii jiro. Haddaba si ay kalsooni ama taageero uga helaan dowlada Itoobiya, labadaas maamulba waxay gacanta u galiyeen ciidamada Itoobiya dad Soomaaliyeed oo ka soo cararay dagaalada ka oogan Kilinka 5aad ee Itoobiya kuwaas oo nabad gelyo soo biday magaalooyinka waqooyiga sida Hargeysa. Dhacdooyinkaas waxaa aad uga xumaaday dadka Soomaaliyeed meel ay joogaanba.

3.1.3 Ururkii SPM

Ururkii SPM waxaa lagu aasaasay gobolka Jubbadda Hoose sanadkii 1989kii. SPM waxaa sameeyey rag ku abtirsada beesha Absame oo ka soo horjeestey xukunkii Maxamed Siyaad. Sida aan la socono beeshan waxaa dadku ku xaman jireen iney ka mid tahay seddexda beelood oo garbaha u ahaa xukunkii Maxamed Siyaad. Jabhadani waxay ka bilowday dagaalo ku dhufoo ka dhaqaaq ah xuduudaha Soomaaliya la leedahay dalalka Keenya iyo Itoobiya. Jabhadan waxaa madax ka ahaa Bashiir Cali Salaad (Bililiqo), wuxuuna saldhig ka dhigtay tuulada Dhoobley ee xadka Keenya ku dhow. Dowladu waxay dagaal gelisay ciidamadeedii fadhiyey Gobolka Bakool iyo Jubadda Hoose si loo ciribtiro kacdoonka SPM.

Sanadkii 1990kii, waxaa ku soo biiray ururkii SPM Axmed Cumar Jees oo ka soo goostay qaybta 26aad oo fadhigeedu ahaa Waqooyi Galbeed. Dowladii Mingistu, waxay saldhig ka siisay ciidamadii Axmed Cumar Jees gudaha Itoobiya meel ku aadan gobolka Bakool si uu halkaa uga dagaalamo. Bartamihii sanadkii 1991dii, waxaa heshiis saddex geesood ah galay Axmed Cumar Jees, Maxamed Faarax Caydiid iyo Cabdiraxmaan Tuur. Heshiiskaas waxay la galeen Mingistu Haile Mariam oo doonayey iney isbahaysi sameystaan si ay uga takhalusaan dowlada Maxamed Siyaad Barre. Garabkii SPM ee uu madaxda ka ahaa Bashiir Bililiqo aad bay uga xumaadeen heshiiskaas ayaga oo ku eedeynayey Axmed Cumar Jees inuu ka mid noqday jabhada USC. Axmed Cumar Jees asagoo isku halleynaya heshiiskii uu la gaaray Maxamed Faarax Caydiid, dagaal ayuu soo qaaday ciidamadiisiina waxay soo gaareen magaalada Afgooye.

Waxaase dhacday in Caydiid uga baxay heshiiskii ahaa iney xukunka ka ridaan dowlada Maxamed Siyaad kadibna ay dowlad wada dhisaan. Axmed Cumar Jees oo dhibaatooyin waaweyn u geystey dadkii Daaroodka ahaa oo ka soo qaxay Xamar markii ay marayeen Afgooye, waxaa dharbaaxo xun ku dhuftay ciidamadii saaxiibki Caydiid. Ciidankiisiina markaa waxay noqdeen wax la diley iyo wax naftooda la baxsaday.

Arrintaasi aad bay uga careysiisey Axmed Cumar Jees iyo taageerayaashiisii oo u arkayey iney markii horeba khalad ahayd inuu heshiis noocaas ah la galo Caydiid. Waxaase dad badan la yaab ku noqotay inuu Axmed Cumar Jees la socdo oo ka mid noqdo ururkii SNA kadib markii ciidamadiisa lagu laayey Afgooye. Waxaa la sheegaa inuu aaminsanaa in Caydiid noqon doono Madaxweynaha dalka jago muhim ahna siin doono.

3.1.4 Ururkii USC

Bishii Janaayo 1989kii, waxaa magaalada Rooma ee dalka Talyaaniga lagu aasaasay ururkan oo ay sameeyeen dad ka soo jeeda beelaha Hawiye iyo Xawaadle. Waxaa madax ka ahaa Cali Maxamed Cosoble (Cali Wardhiigley). Ujeedada loo sameeyay ururkan, waxay ahayd in beelaha Hawiye oo aaminsanaa in Daaroodku ay u geysteen xadgudubyo fara badan oo ay isla markaas marooqsadeen dowladnimadii ka dhexaysay ummadda Soomaaliyeed. Maxamed Siyaad waxa uu marwalba iska ilaalin jirey iney cinqilaabaan dadka u dhashay qabaa’ilka Daaroodka iyo Isaaqa ah. Marka laga reebo shakhsiyaad uu iska ilaalinayey sida Maxamed Faarax Caydiid, Maxamed Siyaad wuxuu soo dhaweyn jirey dadka u dhashay beelaha USC. Waxaa kaloo jirtey in mashaariicda laga fulin jirey deegaanda koofurta ee dalka.

Beelaha USC taas sadbursiinyo uma arag ee waxay bilaabeen halgan ka soo horjeeda maamulkii jirey. Waxay xarun ka dhigatay gudaha Itoobiya si ay dagaal ugu soo qaado dalka. Mingistu wuxuu u guuxay hadaladii USC oo tilmaamayey in dhibaatooyinka had iyo goor dhex yaalla Itoobiya iyo Soomaaliya ay wadaan madaxda Daarood oo ku andacooda iney Itoobiya dhul ka haysato.

Markaa kadib, waxaa abuurmay kacdoon ay Habargidir hoggaamineyso kaas oo abaabul xoog leh sameeyey si ay u helaan rag u dagaalama. Maxamed Faarax Caydiid oo markaa ka hor danjire ka ahaa India, wuxuu ciidan ku aruursaday Mustaxiil si uu dagaal u abaabulo. Cali Wardhiigley markuu dhintayna, Caydiid wuxuu isku magacaabay madaxa ururka USC. Maleeshiyadii USC oo u badaneyd Habargidir iyo Xawaadle, ayaa dhowr goor dagaal ku soo qaaday ciidamadii dowlada ee ku sugnaa Hiiraan iyo Galguduud.

Dagaaladaas kadib, USC waxay go’aansatay iney xoogga saarto in la kiciyo dadka reer miyiga ah oo hab qabiil lagu abaabulo iyo in Abgaalka oo markaas aan dagaalka ku jirin la kiciyo si ay u dagaalamaan. Markaas kadib, Muqdisho iyo nawaaxigeeda, waxaa ka bilowday burcadnimo iyo dhac loo geysanayo baabuurta iyo hantida dadweynaha, taas oo khal khal gelisey magaalada dadkii ku noolaa.

15kii bishii Maajo 1990kii, kadib markii dilkii iyo dhacii ku soo batay Muqdisho, waxaa is abaabulay 114 ruux oo warqad u diray Maxamed Siyaad si xaalka wax looga bedelo. Warqadaas oo la magac baxday Manifesto, waxaa qoray dad isugu jira siyaasiyiin, culumaa-u-diin, aqoon-yahanno iyo waxgarad kale oo dhammaantood dareensanaa dhibaatada soo socota. Waxaa la sheegay in Maxamed Siyaad uu ka argagaxay markii uu akhriyey warqadii ay soo qoreen dad kala duwan oo qabiil kastaa uu ku jiro.

Maxamed Siyaad inuu wax ka qabto waxyaabihii ku qornaa warqada iska daaye, wuxuu bilaabay inuu yiraahdo waa dadkii xukunka aan kala wareegney 1969kii oo hadda doonaya iney mar labaad qabsadaan. Waxaa la xiray 45 qof oo ka mid ahaa dadkii warqada qoray, waxaana lagu soo eedeeyey khiyaamo qaran iney sameeyeen. Dadkaas waa la sii daayey, markii cadaadis xoog lihi Maxamed Siyaad kaga yimid dibeda iyo gudahaba.

Bishii Oktober 1990kii, waxaa Muqdishu ka bilowday qalalaase iyo bannaan baxyo rabshado wata. Dadka intii awoodey carruurtoodii wadanka way ka saareen, waxayna bangiyada kala baxeen wixii lacag u taalley. Bishii Desember 1990kii, waxaa ay isku deyday dowladu iney wax ka qabato ammaan darida magaalada ka jirta, waxayna hawl gelisey kooxo ka tirsanaa ciidamadii booliska iyo masuuliyiintii nabadgelyada u xilsaarneyd.

Arrintaas waxba kama hirgalin, waayo masuuliyiintii loo xilsaaray ayaan daacad ka ahayn in nabadgelyadu soo noqoto. Wasiirkii Arrimaha Gudaha, Duqii Magaalada Muqdisho iyo taliyahii ciidanka Asluubta dhammaantood waxay ahaayeen qabaa’ilka ku abtirsada USC oo garab siinayey maleshiyooyinka dagaalka wada. Intaa waxaa raacay in Taliyahii Ciidamada Boolisku asna taageersanaa kacdoonka USC.

Waxaa ayana jirey in madaxda kale ee Daaroodka ahi ay ayaga laftoodu aaney daacad ka ahayn rabshadaha socday. Waxay islahaayeen Maxamed Siyaad markii xukunka laga rido, waxaa bedeli doona dowlada ka wanaagsan. Mas’uuliyiinta beelaha Daarood kama filaneyn in USC ay sidaa u xasuuqi doonto shacabka caadiga ah ee Daarood.

Si kastaba arrintu ha ahaatee, dhalinyaradii beelaha USC ee miyiga laga soo aruuriyey oo hubeysan hoggaankana ay u hayaan rag ciidamada ka mid ahaan jirey, ayaa isku aruursaday meesha la yiraahdo Ceel Cirfiid. Bishii Jannaayo bartamaheedii ayaa ciidan iyo shacabba dadkii Mareexaanka ahaa ay bilaabeen iney xaasaskooda iyo maal wixii ay heli kareenba kala baxaan Muqdisho. Dagaaladii markii ay aad u cuslaadeen ayaa dadkii kalena ka qaxay magaalada oo qof walba aaday meeshuu islahaa waad ku nabad galeysaa.

Dhalinyaradaas markii dambe loo bixiyey mooryaan, ayagoo qabiil qabiil u kala socda ayey bilaabeen dagaal aan habeysnayn oo wixii ay arkaamba ay xasuuqeen. Dhalinyaradaas waxaa lagu dagaal geliyey in Daarood boobay hantidoodii xukunkana uu xaqdarro ku haysto. Intaa waxaa ka sii daran in laga dhaadhiciyey in Daarood gumeysanayey 100kii sano ee la soo dhaafay. Waxaana laga wariyey ilo xogogaal ah in xattaa mashaayiikhda qaarkood yiraahdeen xoolaha Daarood waa idiin xalaal, maxaa yeelay markii horeba adinka ayaa la idinka dhacay. Markaa kadib waxaa badatay bililiqadii, kufsigii iyo dilkii dad aan waxba galabsan loo geysanayey.

Waxaas oo dhibaato ah Maxamed Siyaad nin ka diiraya ma ahayn oo waxaa laga dhaadhicin waayey in dowladiisii ay u dhammaatay, waxaase dhacday 26kii bishii Janaayo 1991dii, asagoon cidnaba u sheegin inuu ka baxay magaalada Xamar una kicitimay Kismaayo. Markii dambe wuxuu Kismaayo uga sii gudbey Gobolka Gedo oo uu saldhig ka dhigtay.

Dowladii Maxamed Siyaad markii ay dhacday, Muqdisho waxaa qabsaday qabaa’ilka ku abtirsada ururka USC. Hoggaankii USCna kuma fekerin in ay magaalada xasiliyaan oo ay dhisaan maamul ka shaqeeya danaha dadweynaha. Waxayse abaabuleen dagaal horleh oo Daaroodka looga sifeynayo dalka dhammaantiis. Waxaana taas daliil u ah, dagaalkii Caydiid hormoodka ka ahaa oo ay maleshiyooyinka USC ku qaadeen gobollo badan sida Jubbada Hoose, Gedo iyo Mudug.

Waxaa dad badan la yaab ku noqotay, bililiqada iyo burburinta loo geysanayo hantida qaranka iyo tan gaar ahaaneedba. Waxaa la bililiqaystay xafiisyadii dowlada, jaamacadihii, dugsiyadii iyo meel kasta oo hantiyi taalley. Waxaa lala baxay fiilooyinkii telefoonada, tuubooyinkii biyaha, kuwii korontada qaadayey iyo taallooyinkii ku yiil magaalada Muqdisho dhammaantood. Waxaa la fiiqsaday warshadihii dalka kuwa dowladeed iyo kuwa dadweynaba. Waxaas oo qalab ah waxaa loo dhoofiyey waddamada Soomaaliya deriska la ah iyo waddamada Carabta qaarkood sida Imaaraadka Carabta, Suudaan iyo Yemen.

21kii Febraayo 1991dii, waxaa la sheegay in Allaah ha u naxariistee Cali Geedi Shadoor idaacada ka yiri, ‘Haddaan nahay ururka USC dadka ku abtirsada, maamulka magaalada Muqdisho waxaan hayney 21 maalmood, Maxamed Siyaadna 21 sano. Run markaan u hadalno 21kii maalmood oo aanu hayney dhibaatadaan geysaney ayaa 10 jibbaar ka baaxad weyn dhibaataduu geystey Maxamed Siyaad. Haddii aan moodayo in arrintu sidan noqoneyso ururka USC ma galeen kamana mid noqdeen.’

28kii bishii Janaayo 1991dii, waxaa madaxweyne ku meel gaar ah loo doortay Cali Mahdi Maxamed. Asaguna Cumar Carte Qaalib ayuu u magacaabay inuu noqdo Wasiirka Kowaad. Arrintaas dad badan ayey ka fajicisey, maxaa yeelay waxaa la maleynayey in wada tashi Soomaaliyeed la isugu imaan doono si dowlad loo dhan yahay loo dhiso. Waxaa ayana yaab kale noqotay markii Cumar Carte idaacada kaga dhawaaqay in ciidamadii Xoogga Dalka ay isu dhiibaan ururada hubeysan ee gobollada kala jooga. Taasi waxay muujineysaa inuusan ahayn nin ku talo galay inuu qaran hoggaansho ee ay caadifad qabiil qaaday.

20kii bishii Febraayo 1991, ciidamadii USC iyo dad kale oo taabacsanaa, waxay weerar ku soo qaadeen Gobolka Gedo oo Maxamed Siyaad markaas ku sugnaa. Duulaankaas ciidamadii soo duulay waa laga adkaagay, waxaana la isla soo gaaray magaalada Baydhabo.

2dii bishii Maarso 1991dii, ciidamadii USC waxay weerar ku qaadeen magaalada Gaalkacyo oo ay qabsadeen. Waxayna halkaas ku dileen dad gaarayaa 500 oo qof oo odayaashii magaalada u badan. Dadkii degaanka dib ayey isu abaabuleen, waxayna Gaalkacyo dib u qabsadeen 28kii Maarso 1991dii. Waxaa la sheegay in ujeedada dagaalkani ahaa in ciidamada USC ay ka sifeeyaan wixii aan iyaga taabacsaneyn gobollada dalka oo dhan, waxayna ku talo galeen iney socdaan illaa ay qabsadaan magaalada Boosaaso.

Bishii Abriil 1991dii, Maxamed Siyaad Barre iyo ciidankii uu watay oo ka yimid Gobolka Gedo iyo Daaroodkii u qaxay dhineca Kismaayo oo isa soo abaabulay, ayaa waxay ku kulmeen meel u dhow Afgooye. Labaduba waxay soo qaadeen dagaal rogaal celin ah kadib markii ay cadaatay in Caydiid iyo maleshiyadiisu aaney meelna ku deyneyn.

Ciidamadaas weerarka ahi markii ay soo gaareen agagaarka Afgooye, waxaa dhashay khilaaf ay ku kala jabeen. Maxamed Siyaad iyo Mareexaanka la socdaa waxay u soo dagaal galeen iney xukunka dib u qabsadaan, ciidanka kale ee Kismaayo ka yimidna wuxuu dagaalka u soo qaaday inuu dhibaatada dadkooda Xamar loogu geystay ka jawaab celiyaan. Markii khilaafkaasi yimid, waxaa ka faa’iideystay Caydiid iyo Maleeshiyadiisii ciidankii Daaroodna si fudud ayaa dib loogu celiyey.

Dagaalkaas markii uu dhacay, waxaa sii laba jibaarmay xasuuqii lagu hayey dadka aan ku abtirsan USCda, ayadoo aan la kala soocayn dumar, rag, cirroole iyo caruur midnaba. Magaalada Muqdisho waxaa lagu laayey dad aad u fara badan oo aan waxba galabsan. Dhibaatadaas mid la mid ahi waxay soo gaartay dadkii gibil cadda ahaa oo deganaa Muqdisho, Marka, Baraawe iyo meelo kaleba. Ayadoo laga dhacay wax alla wixii maal ay haysteen, gabdhahoodiina la kufsaday.

Caydiid iyo Maleeshiyadiisu waxay gaareen illaa iyo xuduuda Keenya, ayagoo gumaaday qof kasta oo ay u gartaan inuusan ahayn beelaha taabacsan USC Waxay qabsadeen gobollada Gedo, Jubada Hoose iyo Bay. Maxamed Siyaad markii ay u cadaatay inuusan sii joogi karin Gedo, wuxuu u baxsaday dalka Keenya. Waxaana nabadgelyo siyaasadeed siiyey waddanka Nayjeeriya halkaas oo uu markii dambe ku geeriyooday.

Dagaaladaas ka dhacay Muqdisho iyo gobolada koofur ka xiga iyo dagaalkii USC ku qaaday Gaalkacyo, waxay cadeynayaan in qorshuhu ahaa in USC ay xoog ku qabsato dalka oo idil. Cali Mahdi iyo Cumar Carte oo madaxnimo sheeganayey midkoodna kuma dhaqaaqin tillaabo muujineysa iney ka xun yihiin dagaalada dalka ka oogan. Waxaa ayana la yaab noqotay in raggi waddanka madaxda ka ahaan jiray ay kala taageereen qabaa’ilka dirirtu ka dhexeysey oo laga waayey mid yiraahda dagaalada ha la joojiyo.

Marka waxaa la oran kara, waxaa run ah hadalkii ahaa “Fiqi Tolki Kuma Janno Tago”. Nin waliba qabiilkiisii ayuu la saftay oo xumaanta uga dheereeyay maleeshiyooyinkii hubeysnaa, isagoo ugu deeqaya maal iyo murud hadba wixii uu heli karo. Dagaaladaas sokeeye ee u dhexeeya Qabaa’ilka Hawiye iyo Daarood, waxay soconayeen illaa iyo bishii Juunyo 1991dii. Waxayna ahaayeen kuwa lagu hoobtay dad aad u fara badanina ku naf waayeen.

 

3.2    Shirarkii Dib-u-heshiisiinta

Kadib markii ay dagaallo sokeeye ka soconayeen dalka mudo lix bilood ah, ayaa Qaramada Midoobey, dowladaha gobolka Geeska Afrika iyo dalal Carbeed oo ay ka mid yihiin Masar, Suudaan iyo Yemen, waxay isku taxallujiyeen iney wax ka qabtaan dhibaatada haysata ummadda Soomaaliyeed.

Waxaa jirey dadaallo iyo shirar badan oo lagu doonayey in lagu dhiso dowlad Soomaaliyeed. Nasiib darro dadaaladaas intoodii badnayd waxay noqdeen kuwa aan waxba ka soo bixin. Maxaa yeelay, dowladaha shirarka qaban qaabinayey ayaa laftoodu aan isku ujeedo ahayn oo ay dowlad waliba rabtey iney fushato danaha ay ka leedahay dalka iyo dadka Soomaaliyeed. Waxaa ayana jirtay in markasta wax laga weydiinayey arrimaha dalka, dadkii loo tiirinayey iney qayb libaax ka qaateen burburuntii qaranka Soomaaliyeed oo aan ayagu marnaba dooneyn iney dowladi dhisanto mar haddii aaney ayagu madax ka ahayn.

 

3.2.1  Shirkii Jabuuti ee ugu horreeyay

Ayadoo xaaladu cakiran tahay Muqdisho iyo gobollada koofureed, ayaa madaxweyne Xasan Guuleed Abtidoon ugu baaqay in Soomaalidu isugu timaado shir ay uga arrinsadaan aayaha dalkooda. Shirkaas markii lagu baaqay, waxaa yaraaday dilkii iyo dhacii ka socdey Muqdisho iyo nawaaxigeeda oo markaas ka hor qabiil qabiil la isu laynayey.

15kii bishii Luulyo 1991dii, shirkaas waxaa loo ogolaaday iney ka qayb galaan 6 urur oo kala ahaa SPM, USG, SSDF, SDA, SDM iyo SNF. Waxaa qaadacay ururka SNM oo diiday casumaadii loo diray. Ururada shirka ka soo qayb galay, waxaa kala hoggaaminayey raggii dagaalada madaxda ka ahaa oo ayagu rabey iney madaxnimo ku helaan dhiiga dadkooda. Shirka waxaa kaloo ka soo qayb galay rag siyaasiyiin hore ahaa oo ay ka mid ahaayeen madaxweynihii ugu horreyey ee Soomaaliya Aadan Cabdulle Cismaan, Sheekh Mukhtaar Maxamed Xasan oo Ra’iisul Baarlamaan ahaan jirey, Cabdirisaaq Xaaji Xuseen oo Ra’iisul Wasaare ahaan jirey iyo Maxamed Xaaji Ibraahim Cigaal oo asna Ra’iisul Wasaare ahaan jirey. Waxay dadweynaha Soomaaliyeed filayeen in shirka go’aanno wax ku ool ahi ka soo baxaan, si looga baxo dhibaatada ummadda Soomaaliyeed ku habsatay.

Shirkii waxaa la isla ogolaaday in Cali Mahdi sii ahaado Madaxweyne ku meel gaar ah, iyo in xabad joojin guud la sameeyo. Cali Mahdi wuxuu mar kale dib u magacaabay Cumar Carte inuu noqdo Wasiirka koowaad dowladna soo dhiso. Arrintaasi niyad jab weyn bay ku ridey shacabkii sugayey in Soomaaliya ay yeelato dowlad dalka u horseeda nabadgelyo iyo horumar waara. Maxaa yeelay, dadweynuhu waxay ogsoonaayeen labadaas nin waxay gudaan iyo waxay galaanba.

Go’aanadii shirku ma hirgalin, maxaa yeelay, Daaroodku waxay u arkayeen inaan laga wada hadlin meelna la isla dhigin dhibaatooyinkii shacabka loo geystey, sidaas daraadeed kuma qancin waxyaabihii la isku raacay. Waxaa kaloo go’aanada shirkaas ka soo baxay diiday Maxamed Faarax Caydiid oo asagu rabey inuu noqdo madaxweynaha dalka, maadaama uu asagu isu haystey inuu ahaa ninkii Maxamed Siyaad ka saaray Muqdisho. Taasina waxay abuurtay kala jab ku yimid ururkii USC.

Cali Mahdi iyo Caydiid markii ay iska horyimaadeen, waxay ku dagaalameen Muqdisho oo dagaal ba’ani ka dhex socday muddo 4 bilood ah. Dagaalkaas wuxuu u dhexeeyey qabaa’ilka Habargidir iyo Abgaal oo ay kala hoggaaminayeen labada nin ee aan kor ku xusay. Dagaalka xoogiisu wuxuu socday intii u dhexeysay Nofember 1991 illaa iyo Maarso 1992. Waxaase jirtey dagaallo ka horreyey oo ay isaga horyimaadeen Abgaal iyo Habargidir oo maalmo socdey. Dagaaladaas intey socdeen Xamar waxaa ku dhacay burbur aan la qiyaasi karin oo ku yimid dhismayaashii dowlada iyo kuwii dadweynahaba.

Halkan waxaan akhristow kuugu soo bandhigaya hees uu tiriyey abwaanka Axmed Naaji Sacad oo aan ka soo xigtey buuga uu qoray sheikh Jaamac Cumar Ciise, waxayna tilmaameysaa sida Xamar loo galay:

 

“Xamareey waa lagu xumeeyey, yaa ku xaal marin doona

Xudunteyda meeshey ku xabaalneyd

Xigto iyo walaalaha xaruntooda ahayd

Meesha geeska Afrika ugu saleysneyd

Xanfar xaraarad kulul xabbad ay ku xooreen

Xoog xiin faniin badan, xaafadahay xasuuqeen

Xarragaday lahayd baa laga xayuubshey

Xasil iyo ammaan iyo xornimaan ku joognee

Xamareey waa lagu xumeeyey, yaa ku xaal marin doona?

 

Xidid iyo xigaalkii way kala xanaaqeen

Kuwii xaasidiintiyo kaa xorreeyey gaalada

Xeel dheerayaashii lagu wada xabaalee

Xeerkii Soomaaliyeed xagee baad ku xoorteen

Xil kas iyo wadaaddo xigmadoodii la diidye

Xasil iyo ammaan iyo xornimaan ku joognee

Xamareey waa lagu xumeeyey, yaa ku xaal marindoona?”

 

Dagaaladaas kadib, Muqdisho waxaa ka sameysmay wax lagu magacaabo khadka cagaaran kaas oo magaalada u qaybiyey laba qaybood oo kala ah waqooyi iyo koofur. Dhinaca waqooyi waxaa gacanta ku hayey Abgaal oo uu madax u yahay Cali Mahdi, dhinaca koonfureedna waxaa ugu xoog roonaa Habargidir. Labada dhinac la isuma tillaabi jirin, waxaana magaalada dhinac walbaba hareereeyey oo caadi ka noqotay dilka, dhaca, afduub iyo kufsi intaba,

Magaalada Muqdisho dagaaladii sokeeye ka dib, waxay noqotay meel mooryaantu u taliso oo wixii ay doonto sameyso. Dhalinyaradaas waxay u kala baxaan kuwo madax bannaan iyo kuwo hoos yimaada ragga loo bixiyey dagaal oogayaasha. Kuwa madaxa bannaan ayaga ayaa isxukuma oo wixii ay doonaan bay sameeyaan, cid utalisa iyo cid ay wax ka maqlaan midna majirto, qabiil ay ku tiirsanyihiina majiro. Waxyaabaha ay ku caan bexeena waxaa ugu daran dilka, dhaca, afduubka iyo kufsigaba. Maleeshiyooyinka kale ee ayagu hoos yimaada dagaal oogayaasha, waxay deganyihiin meelo mucayin ah oo loo yaqaan, waana ka dhib yar yihiin kuwa madaxa bannaan. Waayo hawsha ay qabanayaan waa mid ka soo fushey madaxdooda.

Dagaaladii u dhexeeyey Caydiid iyo Cali Mahdi, waxaa si ku meel gaar ah soo afjaray markii ciidan uu wato Maxamed Siyaad Ballidoogle soo gaaray. Taas oo ay u arkeen USC iyo xulafadoodu Maxamed Siyaad inuu rabo Muqdisho dib inuu u qabsado. Markaas Muqdisho abaabul weyn ayaa ka bilowday si looga takhaluso waxa ay ku tilmaameen haraagii Maxamed Siyaad. 24kii bishii Abriil 1992dii, ciidamadii USC, waxay ka adkaadeen ciidankii Maxamed Siyaad ee Gobolka Bay haystay.

Caydiid dagaalkaas uu kaga adkaaday reer Gedo, wuxuu waday illaa uu Maxamed Siyaad ka saaray xuduuda Soomaaliya. Mareexaanka oo markii hore ku kala jabnaa joogista Maxamed Siyaad uu joogo gobolka, dib ayey isu abaabuleen si ay dhulkooda dib ugu qabsadaan. Caydiid iyo Malleeshiyadiisii Gobolka Gedo waxaa ka soo saaray ciidamo Mareexaan ah oo uu hoggaaminayo Axmed Warsame.

Gobolka Bay oo ay degaan dadka Raxanweynta ahi, waxaa soo maray dhibaatooyin aad u badan. Raxanweynta oo lagu yiqiin dad beeraley ah oo aan dagaalka jeclayn, waxay qayb ka qaateen dagaaladii u dhexeeyey Mareexaanka iyo USC. Sida la soo wariyey, markii hore waxay xulafo la noqdeen ciidamadii USC kuwaas oo la dagaalamayey Mareexaan. Taasi waxay keentay in Baydhabo hadba qola qabsato dhibaatana loo geysto dadkii ku dhaqnaa deegaankaas. Intaa waxaa u weheliyey abaaro ba’an oo ku dhuftay gobolka Bay iyo nawaaxigiisa. Waxaa caadi noqotay in telefishinada aduunka laga soo saaro dadka macaluusha u le’anaya.

Dad badani waxay ku eedeeyaan Qaramada Midoobay iney ka seexatay arrimaha Soomaaliya, oo aney waxba ka qaban markii ay burburtay dowladii dalka ka jirtay. Qaraarkii lambarkiisu ahaa 733 oo ahaa kii ugu horreeyay ee ay Qaramada Midoobay ka soo saarto dagaaladii ka dhacayey dalka, wuxuu soo baxay bishii Janaayo 1992dii, kaas oo ugu yeerayey jabhadaha dagaalamaya iney xabad joojin sameeyaan iyo in Soomaaliya lagu soo rogo cunaqabatayn xagga hubka ah.

Qaraarkaasi waxba kama bedelin xaaladii jirtey, sidaa darted Qaramada Midoobay bishii Abriil 1992dii, waxay soo saartay qaraar kale oo lambarkiisu ahaa 751, kaas oo ujeedadiisu ahayd in 50 qof oo ka socda Qaramada Midoobay loo diro Soomaaliya si ay u ilaaliyaan xabad joojinta ay ku dhawaaqeen Cali Mahdi iyo Caydiid. Qaraarkan dambe oo ahaa kii lagu aasaasay UNOSOM, danjire Maxamed Saxnuun oo wakiil ka ahaa Xoghayaha Guud ee Qaramada Midoobay, wuxuu isku dayey inuu heshiis dhex dhigo labadii nin ee isku haystey magaalada Muqdisho.

Golaha Ammaanka ee Qaramada Midoobay, markii ay u cadaatay in dadaaladoodii hore aaney waxba ka hirgelin, waxay soo saareen qaraar kale oo lambarkiisu ahaa 794 oo soo baxay 9kii Desember 1992dii. Qaraarkaas wuxuu ogolaanayey in ciidamo si degdeg ah loogu diro Soomaaliya si wax looga qabto macaluusha iyo dhibaatooyinka ka taagan dalka khaasatan gobollada koofureed. Ciidamadaas (UNITAF) oo uu Ameerikaanku hoggaaminayey, waxay dalka soo galeen bishii Desember 1992. Hawlgalkaas ciidan waxaa lagu magacaabay Hawlgalkii Rajo soo celinta amase “Operation Restore Hope”. UNITAF oo gacanta ku haysey dekedaha iyo Garoonka Diyaaradaha ee Muqdisho, hawsha ugu weyni waxay ahayd iney dadka gaajaysan raashin gaarsiiso.

Meelo badan oo ka mid ah gobolada koonfureed ayaa xarumo dadka lagu quudiyo laga sameeyay, taasina waxay wax ka qabatay macaluushii badneyd ee koonfur ka jirtay. Laakiin qaraarka 794 oo ku ekaa u gargaarida dadka tabaaleysan, waxba kama qaban dhibaatoonyinkii kale ee ka jirey dalka. Dadweynuhu waxay dhowrayeen in maleshiyooyinka hubeysan hubka laga dhigo oo nabad gelyadii dalka la soo celiyo.

Inkastoo UNITAF aad loo soo dhaweeyey markii hore, hadana waxay ku fashilantay arrimihii hub ka dhigista iyo sidii ay ula macaamishay dagaal oogayaasha oo aan ahayn si dheellitiran. Arrintaasi waxay dhalisey is aamin la’aan iyo iska horimaadyo ka dhex dhacay ciidamada Qaramada Midoobey iyo kooxihii Muqdisho ka jirey.

4tii bishii Maajo 1993dii, hawlihii Qaramada Midoobey, waxaa la wareegay UNOSOM 2 oo uu madax ka ahaa Janaraal u dhashay waddanka Turkiga. Shaqooyinka loo xilsaaray UNOSOM 2, waxay ahaayeen in waddanka lagu soo celiyo xasiloonidii iyo kala dambeyntii iyo in la sii wado gargaarka bani aadanimo kaas oo la siinayo shacabka Soomaaliyeed ee dhibaataysan.

5tii bishii Juunyo 1993dii, maleeshiyooyinka Caydiid waxay dileen 24 ka mid ah ciidamadii ka socday dalka Bakistaan. 17kii bishii Juunyo 1993diina, dowlada Mareykanku waxay amar ku bixisay in la soo qabto Maxamed Faarax Caydiid, waxay kaloo cadeysay iney siineyso lacag dhan 25,000 oo doolarka Mareykanka ah ciddii soo qabata Caydiid.

12kii bishii Luulyo 1993dii, ciidamada Mareykanka oo adeegsanaya diyaaradaha qumaatiga u kaca, waxay rasaas ku fureen odayaal iyo waxgarad badan oo ku shirayey guri ku yaal magaalada Muqdisho. Halkaas waxaa ku geeriyooday rag gaaraya 70 ruux oo la yiri waxay ka shirayeen sidii waxa looga qaban lahaa arrimaha murugsan ee u dhexeeya Qaramada Midoobay iyo Caydiid. Taasi waxay sii kordhisay caradii iyo naceybkii loo qabay ciidamada Qaramada Midoobey.

3dii bishii Oktober 1993dii, ciidamo Mareykan ah oo wata laba diyaaradood oo kuwa qumaatiga u kaca ah, ayaa weerar ku soo qaaday guri lagu maleynayey inuu ku jiro Maxamed Faarax Caydiid. Halkaas waxaa dagaal qaraari ku dhex maray taageerayaashii Caydiid iyo ciidankii Mareykanka. Dagaalkaas waxaa ku dhintay 18 ka mid ahaa ciidankii Mareykanka iyo dad 1000 qof kor u dhaafay oo Soomaali ah, waxaana ka mid ahaa carruur iyo haween. Ciidanka Mareykanka (Rangers) waxay rasaas ku fureen dad aan hubeysneyn oo dariiqyada yaacayey iyo kuwa guryahoodii ku jireyba. Mareykanka maalintaas waxaa laga soo riday diyaarad kuwa qumaatiga u kaca ah, waxaana dhacday in labadii nin ee wadey midkood meydkiisii dariiqyada Muqdisho lagu jiiday. Ciidamadii Mareykanka, oo ku go’doonsan guri ay galeen waxaa markii dambe u soo gurmadey ciidamo u dhashay Maleeshiya iyo Bakistaan si ay meesha uga saaraan.

Ciidamadii Mareykanka ee Muqdisho lagu dilay iyo jiidistii meydkii lagu jiiday dariiqyada, waxay wax ka bedeshay siyaasadii cusbeyd (the new world order) ee uu hormoodka u ahaa madaxweynihii Mareykanka Jooj Buush. Mareykanku ciidankoodii dagaalkaas kadib, way kala baxeen dalka Soomaaliya, waxayna ku noqotay arrin ay marwalba xasuustaan.

 

3.2.2 Shirkii dib-u-heshiisiinta ee Addis Ababa

27kii bishii Maarso 1993dii, waxaa lagu qabtay magaalada Addis Ababa ee dalka Itoobiya shir ay soo wada qabanqaabiyeen Qaramada Midoobey iyo Dowlada Itoobiya. Shirkaas wuxuu ahaa mid ay ka soo qaybgaleen dhammaan kooxihii dalka isku hayey oo ay ku jirto dowlada la baxday Soomaaliland. Kooxihii shirka ka soo qaybgalay, waxay wada saxiixeen go’aanadii shirka lagu gaarey Soomaaliland mooye. Go’aanadii la gaarey, waxaa ugu muhiimsanaa qodobadan hoos ku qoran:

1)      In la sameeyo maamul goboleedyo laga soo dhisayo tuulooyinka iyo degmooyinka si loo helo maamul soo celiya kala dambeyntdi iyo nabad gelyadii.

2)      Iyo in la sameeyo Golaha Qaranka ee ku meel gaar ah (TNC). Kaas oo ka kooban hal qof oo koox walba ay iska soo doorato iyo 3 qof oo ay soo magacaabaan gobol kasta oo ka mid ah 18kii gobol ee dalka ka jirey. Qodobkan waxaa looga gol lahaa in la dhiso maamul dhexe oo loo dhan yahay.

3)      In la sameeyo hub ka dhigis guud iyo sugida nabad gelyada dalka oo loo xilsaaray in UNITAF/UNOSOM ay hirgaliso.

4)      In la isu celiyo hanti wixii la kala haystay.

Gobolada qaarkood markiiba waxaa laga hirgeliyey maamullo laga soo dhisay degmooyinka, waxaase arrintaas gaashaanka ku dhuftay Maxamed Faarax Caydiid oo asagu u arkayey inaan dani ugu jirin in UNOSOM ay ka qayb qaadato dhismaha maamullada loo dhisayo dalka. Diidmada Caydiid, waxay salka ku haysey gobollada iyo degmooyinka ay malleeshiyadiisu xoogga ku haysatay sida kuwa Shabeellada Hoose oo ay deganyihiin qabaa’ilka Digilka ah. Waxaa kale oo uu Caydiid ka baqayey inuusan taageero fiican ka helin golaha la dhisayo ee TNC.

Caydiid wuxuu bilaabay inuu fidiyo borobagaando ka dhan ah UNOSOM, si aan heshiiska Addis Ababa lagu saxiixay aanu u hirgelin. Markaa kadib, ayaa UNOSOM weerartay Raadiyihii Caydiid oo laga fidin jirey warar lid ku ah howlaha ay wado UNOSOM. Tillaabadani waxay keentay in maleeshiyadii Caydiid ay gaadmo ku dilaan 24 nin oo ka tirsanaa ciidanka Qaramada Midoobay una dhashay dalka Bakistaan.

Markii ay u sahlanaan weysey UNOSOM iyo Mareykankaba in la soo qabto Caydiid, waxaa ay ku dhaqaaqeen sidii loo qaboojin lahaa xiisada arrintani dhalisay. Waxaana UNOSOM ay kala noqotay taageeradii ay u heysay heshiiskii lagu gaarey Addis Ababa. Islamarkaa waxay UNOSOM isku deyday iney Muqdisho isugu keento dhammaan hoggaamiyaashii kooxaha, si loo qababqaabiyo shir kale. Waxaa muuqatey in shirkan Muqdisho ay UNOSOM taageereyso Maxamed Faarax Caydiid oo ay rabtey inuu noqdo hoggaamiyaha dowlad cusub oo la dhiso.

Shirkan ka dhacay Muqdisho waxba kama soo bixin oo waa la isku afgaran waayey. Maxaa yeelay, Caydiid oo fulinayey heshiiskii uu kula gaarey Cabdiraxmaan Axmed Cali (Tuur) Mustaxiil intii aan Maxamed Siyaad wadanka laga saarin, ayaa wuxuu dhigayey in ay labadoodu isu noqdaan madaxweyne iyo Ra’iisul Wasaare haddii ay wadanka qabsadaan. Arrintaasi ma qancin Cabdullaahi Yuusuf iyo raggii kale ee Daaroodka ahaa ee shirka ka soo qayb galay.

Sanadkii 1994tii, Maxamed Faarax Caydiid, wuxuu isku magacaabay Madaxweyne, wuxuuna dhisay dowladii uu ku magacaabay Salballaar. Dowladaas Caydiid soo dhisay iyo himilooyinkii Caydiid ee ahaa inuu noqdo Madaxweynaha Soomaaliya midna ma hirgalin oo 31dii Luulyo 1996dii, waxaa lagu dilay dagaal dhexmaray qoyska uu ka dhashay. Dad badani waxay filayeen in haddii Caydiid meesha ka baxo in dhibaatadu yaraaneyso dowladna la dhisidoona. Caydiid oo hadda muddo 7 sano ah mootan weli waa la la’yahay dowlad qaran oo ummadda Soomaaliyeed ka haqabtirta baahida ay u qabto nabadgelyo iyo horumar.

Bishii Nofember 1996dii, kooxihii diidanaa dowladii Salballaar waxay isugu tageen magaalada Sodare ee dalka Itoobiya, ayagoo ka qayb galay shir ay qabanqaabisay dowlada Itoobiya. Dadkii ka qayb galay waxaa ka mid ahaa Cali Mahdi, Cismaan Xasan Cali (Caato), Cabdullaahi Yuusuf iyo rag kale oo hoggaamiyaal ka ahaa kooxihii dalka ka jirey. Shirkaasi, wuxuu isku raacay sameynta Golaha Samata Bixinta Qaranka (NSC) oo ka kooban 41 xubnood. Qabaa’ilka Daarood, Hawiye, Isaaq, Dir iyo Digil/Mirifle mid kasta waxaa loo qoondeeyey inuu helo 6 xubnood, 5 xubnoodna waxaa la siiyey qabaa’il kale. Waxaa ayana la isku raacay in dalka uu noqdo mid federaal ah oo ka kooban 5 dowlad goholeed oo kala ah; Buntland, Awdal, Bartamaha, Dhulka Webiyada iyo Jubaland.

Shirkaas dadkii isugu yimid, waxay isku raaceen in bartamaha sanadka 1997da lagu qabto magaalada Boosaaso shir si loo dhiso dowlad dhexe oo dalka maamusha. Shirkaas Boosaaso ma qabsoomin, maxaa yeelay intaan wakhtigiisii la gaarin waxaa abuurmay iska horimaad u dhexeeya qabanqaabiyayaashii shirka.

Maadaama Xuseen Maxamed Caydiid iyo kooxdiisu aaney ka qayb galin shirkii Sodare, dowladaha Keenya, Yemen iyo Masar ayaa waxay isku dayeen iney heshiisiiyaan madax kooxeedyada Muqdisho. Ujeedada loo qabanayey shirarkaas ka kala dhacay Nayroobi, Sanca iyo Qaahira waxay ahayd in xal loo helo mushkilada dhex taalla dagaal oogayaasha Muqdisho oo heshiis la’aantoodu caqabad ku noqotay dib-u-heshiisiinta dalka Soomaaliya. Dadaaladaasi, waxay sabab u noqdeen in la qabto shirkii Qaahira oo ay dowladaha Carabtu ku doonayeen in ay ku taageeraan Xuseen Caydiid ama nin kale oo Hawiye ah inuu madax ka noqdo Soomaaliya.

 

 

3.2.3 Shirkii dib-u-heshiisiinta ee Qaahira

Markii uu qabsoomi waayey shirkii lagu ballamay in lagu qabto Boosaaso, dowladaha Masar, Liibiya iyo Yemen waxay abaabuleen in Qaahira lagu qabto shir la isugu keenayo taageerayaashii shirkii Sodare iyo Xuseen Maxamed Faarax Caydiid oo asagu dhaxlay jagadii aabihiis ee salballaar. Taageerayaasha Xuseen Caydiid, waxay xoog ku haysteen deegaanada Digil iyo Mirifle, diyaarna uma ahayn iney ka baxaan dhulka webiyada ku xeeran xattaa haddii dowlad loo dhan yahay la dhiso.

Shirkaas wax natiijo ahi kama soo bixin, maxaa yeelay dowladaha Carabta oo aad u taageersanaa Maxamed Faarax Caydiid iyo dagaalkii uu la galay ciidamadii Mareykanka, waxay u arkayeen Xuseen Caydiid inuu noqdo madaxa dowlada la dhisidoono. Taasina uma cuntamin Cabdullaahi Yuusuf oo asagu rabay inuu noqdo madaxweynaha dowlada ka dhalata Soomaaliya. Haddaba Cabdullaahi Yuusuf iyo Aadan Gabyow labaduba way ka soo caroodeen shirkii, maadaama ay danahoodii ka waayeen.

Markii ay fashilmeen go’aanadii shirarkii Sodare iyo Qaahira, waxaa dad badan oo ka soo jeeda gobollada Waqooyi Bari u arkeen iney maamulo ka dhisaan goballadooda inta laga helayo dowlad loo dhan yahay oo dalka ka dhalata.

 

 

3.2.4 Dhisiddii dowlad gobolleedka Buntland

Magaalada Muqdisho markii lagu gumaaday dad badan oo Daarood ah, waxaa dad badni u qaxeen gobollada hadda la isku yiraahdo Buntland. Nasiib wanaag wax dagaal ahi kama dhicin deegaanadaas oo aan ka ahayn kii Caydiid ku soo qaaday magaalada Gaalkacyo iyo dagaalkii dhexmaray Cabdullaahi Yuusuf iyo ururkii Al-Ittixaad Al-Islaami.

Ururka Al-Ittixaad oo markii la riday dowladii Kacaanka u istaagay inuu buuxiyo kaalintii ay dowladu ka baxday, waxay gacanta ku dhigeen maamulkii dekeda Boosaaso, ayagoo isku dayayey iney u khidmeeyaan shacabka. Ururka oo ay ku cusbeyd qabasha maamul sidaas oo kale ah, waxay bilaabeen iney is hubeeyaan, oo ay tababarro galaan si ay isaga difaacaan ciddii soo weererta. Tillaabadaas ayada ah, waxaa loo arkay .iney doonayaan iney la wareegaan xukunka dowladnimo ee dalka. Waxayna sababtay iney dagaal isaga horyimaadaan dhalinyaradii ka tirsanayd Al-Ittixaad iyo maleeshiyo uu hoggaaminayo Cabdullaahi Yuusuf Axmed. Dagaalkaas oo dhowr meelood ka dhacay, waxaa ku dhintay dhalin yaro aad u farabadan oo qabiil kasta leh.

Waxgaradka iyo odayaasha qabaa’ilka dega goboladaas, waxay ka shaqeeyeen in la sugo nabadgelyada iyo xasiloonida degaanadooda. Waxaa in la xuso mudan in la go’aamiyey arrinta ah, qofkii wax dila ama dhaca in ay soo qabtaan xigtadiisa si loo waayo meel ay tuugada iyo fidnowlayaashu ku dhuuntaan. Taasi waxay keentay horumar la taaban karo oo ay ku tillaabsadeen dadka gobolladaas ku dhaqan. Magaalada Boosaaso oo sanadkii 1991dii ka hor ahaan jirtey magaalo yar, ayaa waxay noqotay meel ay ku soo hirtaan dad fara badan oo ganacsato ah.

15kii Maajo 1998dii, waxaa la qabtay shir lagu go’aansaday in la dhiso dowlad goboleed la yiraahdo Buntland. 1dii bishii Agosto 1998dii, waxaa madaxweyne loo doortay Cabdullaaahi Yuusuf Axmed. Ujeedada loo dhisay dowlad goboledkan, waxay ahayd in la helo ismaamul ka shaqeeya danaha dadweynaha goboladaas inta Soomaaliya ay ka yeelanayso dowlad dhexe.

Dhismihii dowlad goboleedka Buntland, waxay dhiirigelisay in gobolada kale ayaguna ay sameystaan maamullo ka shaqeeya danaha dadweynaha, si looga baxo dagaalada iyo dhibaatooyinka dhaqaale ee dalka ku baahay. Ururka RRA ee ka taliya Gobolada Bay iyo Bakool, waxay iclaamiyeen iney dhiseen dowlad goboleed la yiraahdo Dowlad Goboleedka Koonfur Galbeed Soomaaliya. Laakiin arrintaasi wali si fiican uma hirgalin khilaaf dhexdooda ah awgeed.

Nabadda ka jirta gobolada Buntland iyo Soomaaliland, waxay soo jiidatay dad badan oo ku dhashay gobolada koonfureed ee dalka. Dadkaas oo ka soo cararay nabadgelyo la’aanta iyo dulmiga ka jira gobolada koofureed ee dalka, waxay heleen fursad ah iney degaan kana shaqaystaan magaalooyinka nabadda iyo kala dambeyntu ka jirta Xoogsato badan oo ka shaqeysata goboladaas, waxay la yimaadeen xirfado looga baahnaa meelaha ay tageen sida dhismaha guryaha. Dadkaas waxaa lagu amaanay u jajabnaanta howsha ay haddaba qabanayaan.

Maamulka ka jira Soomaaliland asagoo ku andacoonaya in dadka reer koonfureed ay u keeneen xasilooni darro, waxay magaalooyinka waaweyn sida Hargeysa ka soo tarxiileen dad xoogsato ah oo ku noolaa magaalooyinkaas. Arrintaasi dad badan ayey ka fajicisay, wareysi ay BBCdu la yeelatay mid ka mid ah masuuliyiinta Soomaaliland, waxay weydiisay xigmada ka dambeysa dadka laga saarayo goboladaas iyo sida lagu kala garanayo qofka u dhashay Soomaaliland iyo qofka aan u dhalan. Siyaasada noocaasi ahi, waxay lumisay kalsoonidii dad badan oo reer koonfureed ahi ku deganaayeen waqooyiga Soomaaliya, waxayna kor u qaaday tiradii dadkii ku soo badanayey magaalooyinka Boosaaso iyo Gaalkacyo.

Maamul Goboleedyada Soomaaliland iyo Buntland, inkasto ay magac ku heleen jiritaankooda ay ka jiraan goboladaas, haddana waxaa jira dhaliilo badan oo loo soo jeedinayo. Waxaad arkeysaa inuu jiro heykalkii maamul ee magaalooyinka waaweyn, laakiin waxaa wali la la’yahay habsami u socodkii shaqooyinkii loo baahnaa iney maamuladaasi dadweynaha u qabtaan. Tusaale ahaan, dadka caadiga ahi wax faa’iido ah ka ma helaan maamulka jira. Waxaa badanaaba dakhliga soo gala maamuladaas ku daneysta in yar oo ka mid ah madaxda maamulka iyo inta ayaga ku hoos nool. Lacagta soo gasha inteeda badan, waxay ku bixiyaan dhisida ciidamo ayaga daacad u ah. Maamuladaasi waxba ka ma qabtaan khadamaadka ay u baahan yihiin shacabku sida waxbarashada, caafimaadka, isgaarsiinta iyo guudahaanba horumarinta nolosha bulshada ay madaxda u yihiin. Waxaa maalin walba taagan xiisad qabiil oo mararka qaarkood aad moodo iney khatar galineyso jiritaanka maamulka.

Dadka Digil iyo Mirifle iyo Ururka RRA, oo wax badan la dagaalamayey maleeshiyooyinka Habargidir ayaa waxay ku guuleysteen sanadkii 1999kii, iney markii ugu horreysey ay gacanta ku dhigaan gobolada Bay iyo Bakool oo ay degaan qabaa’ilka Raxanweyn. Jabhada RRA, waxay in muddo ah ka heli jireen taageero ciidan iyo mid siyaasadeedba dowlada Itoobiya. Guushaasi waxay RRAda u suuragelisey iney dhistaan maamul ay ku magacaabeen maamul goboleedka Koonfur Galbeed Soomaaliya walow aanu weli qumaati u hirgalin.

 

 

3 2.5 Shirkii dib-u-heshiisiinta ee Carta, Jabuuti

Kadib markii 12 shir loo qabtay hoggaamiyaasha kooxaha ka jira Soomaaliya, kuwaas oo aan waxba ka soo bixin, Madaxweynaha Dowladda Jabuuti Mudane Ismaaciil Cumar Geelle bishii Sebtember 1999ku, wuxuu ka jeediyey golaha loo dhan yanay ee Qaramada Midoobey khudbad dheer oo uu uga warramayey arrimaha murugsan ee dalka Soomaaliya. Madaxweyne Geelle, wuxuu dhaleecayn u soo jeediyey ragga lagu tilmaamo dagaal oogayaasha oo uu yiri waxay hortaagan yihiin nabad ka dhalata dalka Soomaaliya.

Madaxweyne Geelle, wuxuu soo jeediyey in la abaabulo shirweyne looga hadlayo Soomaaliya oo ay dadka Soomaaliyeed uga arrin sadaan mustaqbalka waddankooda. Shirkaas oo uu yiri, waa iney ka soo qayb galaan dhammaan qaybaha uu ka kooban yahay shacabka Soomaaliyeed, wuxuu ballan qaaday in dowladiisu ay dhigeyso gogosha shirka, shirkuna noqon doono mid ay maamulaan ka qaybgalayaasha shirka. Qaramada Midoobey waxay siisay taageero buuxda hindisaha uu soo jeediyey madaxweynaha dowladda Jabuuti. Waxaa kale oo baaqaas taageero buuxda siiyey dhammaan shacabka Soomaaliyeed, marka laga reebo qaar ka mid ah dagaal oogayaasha oo ayagu aan u arkeyn in dani ugu jirto shir ayna ayagu majaraha u hayn.

Shirkii wuxuu si rasmi ah u bilowday bishii Maajo 2000, waxaana laga soo daadgureeyey dad aad u fara badan magaalooyinka dalka marka laga reebo Soomaaliland oo ayadu diidey iney ka qaybgasho. Waxaa kale oo shirka ka soo qayb galay aqoonyahano Soomaaliyeed oo ka yimid dalal badan oo aduunweynaha ah.

Shirku markuu bilowday, waxaa la doortay shirgudoon laga dhex doortay dadkii shirka ka soo qaybgalay. Waxaa ayana la doortay gudiyo farsamo loogu talo galay iney isku soo dubaridaan nidaamkii dowlada la dhiso ay ku dhaqmi lahayd. Markii la dhammaystiray Axdigii KMG ahaa ee ay dowladu ku dhaqmi lahayd, waxaa taladii loo dhiibay Isimadii qabaa’ilka oo ayaga loo xilsaaray iney soo xulaan xubnaha ka qaybgalaya Baarlamaanka. Intaa kadib, bishii Agosto sanadkii 2000 Baarlamaanka oo ka koobnaa 245 qof, waxay iska dhex doorteen Afhayeen iyo ku-xigeenadiis. Waxaa Afhayeenka Baarlamaanka loo doortay Cabdalla Deerow Isaaq oo asagu ku guuleystay codbixintii la sameeyey. Markaa ka dib waxaa tartan loo sameeyey dad badan oo isu soo taagey iney noqdaan madaxweynihii dalka.

Tartankaas oo laga daawanayey war-isgaarsiinta la iska arko ee addunnka, waxaa ugu dambeystii ku guuleystay, Cabdi Qaasim Salaad Xasan oo asna markaa kadib soo magacaabay Ra’iisul Wasaare si uu u soo dhiso dowlad loo dhan yahay. Cali Khaliif Galayd ayaa noqday ra’iisul wasaarihii dowladii Carta lagu soo dhisay. Wuxuu soo dhisay dowlad ka kooban 25 wasiir.

Go’aanadii shirkii di-u-heshiisiinta ee magaalada Carta, waxaa ka mid ahaa in la dhiso dowlad KMG ah oo maamulka dalka haysa mudo 3 sano ah. Waxaa kale oo axdiga ku qeexnayd iney tahay dowladani mid ka shaqaysa dib-u-heshiisiinta shacabka Soomaaliyeed oo ay ugu horreeyaan madax kooxeedyada aan ka soo qayb galin shirka. Waxaa ayana muhim ahayd oo lagu gaarey shirkii Carta, in la sameeyo guddiyaada hoos ku qoran:

1. Gudiga Qaranka ee dib-u-heshiisiinta iyo isu celinta hantida la kala haysto.
2. Guddiga Qaranka ee Dastuurka iyo dib u habeynta shuruucda.
3. Guddiga Qaranka Tirakoobka dadweynaha.
4. Guddiga Qaranka ee shaqaalaha dowlada
5. Guddiga Qaranka ee dib u dejinta iyo taakuleynta.
6. Guddiga Qaranka ee Doorashooyinka.
7. Guddiga Qaranka Olembiga Soomaaliyeed.

 

Waxaa ayana xusid mudan in ay axdiga lagu heshiiyey ku qorneyd, in Garsoorku ka madax banaan yahay Hay’adaha Fulinta iyo tan Sharci Dejinta Qaranka.

Madaxweyne Ismaadil Cumar Geelle oo asagu si niyad sami ah u rabay in Soomaaliya ay dowlad caalamku aqoonsan yahay yeelato, wuxuu ku bixiyey shirkan wakhti badan iyo maal badan. Dadweynaha reer Jabuuti ayey ahaayeen kuwii ku tabarucay xoolo nool oo laga soo aruurin jirey degmo kasta ee dalka Jabuuti ka mid ah. Xoolahaas waxaa loo qali jirey dadka ka qaybgelaya shirka dib-u-heshiisiinta Soomaaliyeed. Waxyaabaha dadka Soomaaliyeed meel ay joogaanba aad u soo jiitey, waxaa ka mid ahaa telefishinka oo laga soo baahin jirey sida shirku u socdo iyo horumarka uu sameynayey saacad walba.

Madaxweyne Geelle, waxaa caado u ahayd inuu la socdo shirka maalin walba meesha uu marayo iyo wixii dhibaatooyin ah oo jira. Waxaa jirtey maalin maalmaha ka mid ah in shirku hakad galay ayadoo la isku waafiqi waayey arrimaha qaarkood, maalintaas madaxweynuhu inta teendhadii shirku ka socday yimid ayuu jeediyey khudbad dheer asagoo ka codsaday ka qaybgalayaasha shirka iney xalliyaan wax alla wixii dhibaato ah ee ka horyimaada. Hadaladii madaxweynaha waxaa ka mid ah, “Soomaaliyeey ii hiiliya aan idiin hiiliyee,” taas oo dadkii gelisey qiiro horleh iyo iney xalliyaan wixii farqi ah ee ku kala dhexeeyey.

Shirkii markii uu dhammaaday, dadkii Soomaaliyeed ee shirka ka qaybgalayey, waxay dalka ku soo noqdeen ayagoo aad ugu rajo weyn dowlada Carta lagu soo dhisay. Waxaase nasiib darro noqotay in dowladii Soomaali oo dhami u hanweyneyd ay noqotay fadhiid aan wax awood ah lahayn. Sababaha ay la hanaqaadi weydey dowladaasi, waxaa dhici karta in lagu kala aragti duwan yahay, laakiin halkaan waxaa ku soo koobayaa kuwii aan is iri waa ugu muhimsanaayeen.

Inta aynaan ka hadlin sababihii curyaamiyey dowladii Cabdiqaasim Salaad uu hoggaaminayey, waxaa haboon in aan wax ka sheegno fursadihii wanaagsanaa ee ay la kulantay. 30kii bishii Sebtember 2000 Cabdiqaasim Salaad Xasan iyo wafdi uu hoggaaminayo, waxay booqashooyin ku yimaadeen magaalooyinka Muqdisho iyo Baydhabo oo labadaba loogu soo dhaweeyey si aad u heer sarreysa. Taas oo caalamka iyo shakhsiyaadkii shirka saluugsanaaba geliyey rajo ah iney dowladani tahay tii ummadda Soomaaliyeed u horsedi lahayd midnimo iyo horumar.

Arrinta kale oo ay la kowsatey dowladii Carta lagu soo dhisay, waxay ahayd ka qaybgalkii shirarkii dowladaha Carabta oo lagu qabtay magaalada Qaahira ee dalka Masar iyo shir madaxeedkii Qaramada Midoobay kaas oo ay ka soo qayb galeen madaxweynayaal iyo Boqorro aad u badan. Labadaas shirba kursigii Soomaaliya ay ku lahaan jirtey Qaramada Midoobey iyo Jaamacada Carabta, waxaa loo ogolaaday iney ku fariisato dowladii Carta ee uu madaxda ka ahaa Cabdiqaasim Salaad Xasan. Waxay ahayd markii ugu horreysey muddo 10 sano ah oo wafdi Soomaaliyeed loo ogolaaday inuu shirarka Qaramada Midoobey ka qaybgalo asagoo matalaya ummadda Soomaaliyeed.

Waxaad moodaa fursadahaas ineyan ka faa’iideysan dowladii Cabdiqaasim, waxaana sabab u ahaa arrimo badan. Sida Axdiga KMG ah lagu xusayba, waxaa ballantu ahayd in dowladu marka hore ay degto magaalada Baydhabo oo Muqdisho u jirta 240 km. Ujeedaduna waxay ahayd in la sugo nabadgelyada gobolka Benaadir inta aan dowladu tegin. Taasi ma dhicin oo Cabdiqaasim, wuxuu dowladii afka uga shubay Xamar oo dhowr meelood u kala qaybsan. Qayb kastana sida la ogyahay, waxaa xukumey rag shirkii Carte ka soo horjeedey, oo ku dhaarsanaa iney minja xaabiyaan dowlada ku meel gaarka ah.

Arrinta kale ee aan filayo iney Cabdiqaasim ka hoos baxday waxay tahay, asagoo wax wadahadal ahba aan la gelin madaxdii jabhadihii ka soo horjeedey ee ku sugnaa Muqdisho. Waxaa ayana jirtey in Cabdiqaasim hor istaagey in dib la isugu keeno ciidamadii Xoogga Dalka Soomaaliyeed kuwaas oo garab u noqon lahaa dowlada. Waxaa dhacday in maleeshiyooyinkii qabaa’ilka u kala qaybsanaa oo ayagu geystey hoogga iyo halaaga Muqdisho ka jirey mudadii 10ka sano ahayd laga door biday ciidankii qaranka.

Taasi waxay dhaxalsiisay Dowlada KMG, iney noqoto mid aan laga haybeysan oo aan amarkeedu ka fulin meelnaba. Waxaa ayana xusid mudan, markii Cabdiqaasim tagey xarunta Qaramada Midoobey si uu uga qaybgalo shirweynahii madaxda wadamada adduunku isugu timid, inuu diidey in lagu taageero ciidan maleeshiyooyinka hubka ka dhiga nabadgalyada wadankana suga. Dowladu waxay xafiisyo ka dhigatay Hoteelka Ramada ee waqooyiga Muqdisho ku yaal. Waxaa dhacday in dowladu aaney isku dayin iney ka saarto xafiisyadii dowlada dadkii ka dhigtay hooy ay ku hoydaan. Waxaa markaas muuqatey iney dowladu tahay mid aan lahayn ilko oo aan waxna gudin waxna galin.

Markii la doortay Cabdiqaasim, waxaa taladiisa hoggaanka u qabtay ganacsato ay isku hayb yihiin, kuwaas oo u sheegay iney dowlada ku taageeri doonaan maal iyo muruqba. Waana taas tan dhalisay in Cabdiqaasim Muqdisho ka door bido magaalada Baydhabo oo markii hore lagu ballamay in la dego. Dowlada markii la keenay Muqdisho, waxay marti u noqotay ganacsato bixisay kharashaadkii dowladu u baahnayd. Inkastoo markii hore la moodey iney soo dhaweyn ka tahay, durbadiiba waxaa soo shaac baxday in ganacsatadu ay u dhigatay dowlada shabaag aaney ka bixi karin.

Arrinta ayaduna in la xuso u baahan, waxay ahayd marka laga bilaabo Madaxweynaha, xubnaha Baarlamaanka iyo wasiiradda intooda badani, iney ka tirsanaan jireen maamulkii Maxamed Siyaad oo ahaa kii dalka iyo dadkaba u horseeday burburka uu maanta ku sugan yahay. Cabdiqaasim iyo Cali Khaliif midkoodba, iskuma dayin inuu hawl geliyo aqoonyahankii dalka oo intoodii badneyd ay u qaxeen Yurub iyo Mareykanka. Dadka loogu talagalay iney hagaan ummadda Soomaaliyeed, waxay noqdeen dad qabiil lagu soo xulay oo aan aqoon iyo karti midnaba loo fiirin.

Waxaa kale oo curyaamiyey Dowladii KMG ahayd, iska horimaadkii ka dhex dhacay Madaxweynaha iyo Ra’iisul Wasaarahiisa oo gaarey heer Cali Khaliif laga xayuubiyo jagadii uu hayey. Cabdiqaasim Salaad oo asagu la shaqeynayey Maxamed Siyaad Barre muddo 22 sano ah, wuxuu la soo baxay xirfadihii macalinkii si uu xilka u sii haysto.

Dowlada KMG ah, waxay wadanka ku soo kordhisay dhibaatooyin dhaqaale oo ay ka mid tahay shilinkii Soomaaliga oo aad u qiimo dhacay, wixii ka dambeeyey imaatinkii dowlada ee Muqdisho. Bishii Oktober 2000, 100ka doolar Mareykanka ah waxaa lagu sarifayey 800,000 shilin.

Waxaa dhacday in ganacsatadii dowlada kharashkeeda bixineysey ay soo daabacdaan lacag been-abuur ah oo aad u tira badan. Taasi waxay sababtay in 100kii doolar ee Mareykan ahi uu noqdo 2,300,000 oo shilin Soomaali ah. Arrintaasi waxay aad u saameysay maciishadii dadweynaha awalba tabaaleysnaa, waxayna soo dedejisay naceyb loo qaado dowlada KMG ah. Tillaabadaas ganacsatadu qaaday oo ay aad uga xumaadeen shacabka Soomaaliyeed meel ay joogaanba, Dowlada KMG ahi waxba kama qaban karin. Waxayse jawaabtoodii noqotay iney yiraahdaan lacagta been-abuurka ah ayaan ka iibsabeynaa ganacsatada si aaney wax u yeelin dhaqaalaha wadanka.

Intaa haddii aan uga gudubno arrimihii gudaha ee ay la dhaqaaqi weydey dowladii Cabdiqaasim uu hoggaaminayey, waxaa ayana jirey dabino shisheeye iyo Soomaaliba ay dhigayeen si aaney u guuleysan dowladaasi. Shirkii lagu caleemasaarey Cabdiqaasim Salaad, waxaa ka soo qaybgalay madaxda dowladaha gobolka Bariga Afrika. Doorashadii Cabdiqaasim kama aaney farxin Meles Zenawi, Ra’iisul Wasaaraha Itoobiya. Meles oo asagu horboodayey arrimaha Soomaaliya illaa iyo intii ay dhacday dowladii Maxamed Siyaad Barre, wuxuu u arkay Cabdiqaasim inuu yahay nin aan asaga talooyinkiisa ku shaqeyneyn marka ay timaado arrimaha dalka Soomaaliya gudihiisa iyo xiriirka wadamada deriskaba.

Sidaas daraadeed, waxaa markiiba soo shaac baxday in Itoobiya ay diidan tahay dowladan cusub ee la dhisay. Markii arrintaasi cadaatay, dowladu wafdi ayey u dirtay Addis Ababa si loola soo hadlo Meles Zenawi iyo dowladiisaba. Wax is afgarad ahi kama dhicin wada hadaladaas, Itoobiyana waxay ku eedeysay dowlada KMG ah iney ka mid yihiin dad ka tirsan ururka Al-Itixaad. Dhowr bilood kadibna, Itoobiya waxay tiri Cabdiqaasim ayaaba ka tirsan ururka aan soo sheegnay.

Itoobiya, waxay kaloo sameysay iney hub iyo rasaasba soo galiso dalka Soomaaliya. Taageeradaas Itoobiya waxay u bixineysey in lagu wiiqo Dowlada KMG ah, si ay u xoogeystaan dagaal oogayaasha. Meelaha ugu badan oo hubkaas la keenay, waxay kala ahaayeen magaalooyinka Muqdisho, Baydhabo iyo Gaalkacyo. Itoobiya waxay kale oo dadaal dheer u gashay in aan loo ogolaan Dowlada KMG iney fariisato kuraasti ay Soomaaliya ku lahayd IGAD iyo Midowga Afrika (AU). Itoobiya taageero kuma helin dadaalkeedi ahaa in aan la aqoonsan Dowlada KMG. Waxayse ka shaqeysay iney dhiiri geliso maamulka ka jira Soomaaliland ineyan ka qaybgalin shirarka dib-u-heshiisiinta ee loo qabanayo Soomaaliya.

Shirkii dib-u-heshiisiinta ee ka dhacay magaalada Carta ee dalka Jabuuti, waxaa maalgeliyey dowladaha Carabta iyo Jabuuti oo ayaduna dhaqaale badan ku bixisay. Taasi tuhun weyn bay galisey wadamada reer galbeedka ah oo ayagu caadiyan aan taageerin howl aaney hormuud ka aheyn. Tuhunkaasi wuxuu sii xoogeystey markii Cabdiqaasim uu socdaalkii ugu horreyey ku tagey qaar ka mid wadamada Carabta oo aaney reer galbeedka is jecleyn sida Liibiya.

Haddii aan soo koobo, Dowlada KMG ahi wax la taaban karo oo ay ka qabatay dhibaatooyinkii haystay shacabka Soomaaliyeed ma jirin. Waxaa xattaa ay ku guuldareysatay iney ka hirgaliso wadanka dib-u-heshiisiintii loo baahnaa iyo iney magacawdo guddiyadii qaran ee Axdiga KMG ahi qorayey in la sameeyo. Waxaa taas ka sii daran iney noqotay makhaayad u shidan Cabdiqaasim oo kaliya. Asaga ayaa magacaaba qofkii uu doono asagoon dan ka lahayn in Axdiga KMG ahi u ogolyahay iyo in kale.

Kadib markii ay dhaceen qaraxyadii loo geystey dalka Mareykanka 11kii bishii Sebtember sanadkii 2001, waxaa kordhay hanjabaadaha ka soo baxayey Aqalka Cad ee laga xukumo dalka Mareykanka, kuwaas oo loola jeediyey in lagula dagaalamo ku dhaqanka diinta Islaamka. Hoggaanka dowlada Mareykanku, wuxuu qorsheeyey in lagu duulo dadka Soomaaliyeed ee ay naafeeyeen colaadaha sokeeye iyo dowlad la’aantu. Waxaa intaa weheliyey, in dowlada Itoobiya ay ayana u qalab qaadatay sidey uga dhaadhicin lahayd maamulka Mareykanka in Soomaaliya lagu duulo oo ayada loo xilsaaro. Itoobiya oo sidii dowladii Siyaad Barre u dhacday faraha kula jirtey gudaha dalka, ayadoo sidey doonto ka yeeleysey shacabka Soomaaliyeed ee aan haysan dowlad u hadasha danihiisana difaacda, ayaa u aragtay iney tahay fursad qaaliya in Mareykanku u xilsaaro qabsashada Soomaaliya. Waxay bilowday dicaayad xad dhaaf ah, oo ay leedahay Dowlada KMGka ahi waa Al-Ittixaad, waxayna gacansaar la leedahay dhaqdhaqaaqa Al-Qaacida.

Dadaalka ay Itoobiya ugu jirtey iney qabsato Soomaaliya ayadoo ku gabbaneysa mashruuca la dagaalanka argagixisada intaa kuma ekeyne, waxay hawl galisey ragga madax kooxeedyada ah ee ay saaxiibka la tahay, kuwaas oo adduunweynaha u sheegay in dalka Soomaaliya ay fariisimo ku leeyiihiin ururada Al-Ittixaad iyo Al-Qaacida, dowlada KMGna ay ka mid yihiin. Madax kooxeedyadu, waxay sheegeen iney saldhigyadaasi ku yaallaan Raas Kambooni oo ku taal koonfurta Kismaayo iyo Shimbiraale oo 10 km bariga ka xigta Boosaaso.

Meelaha lagu sheegay iney ka dhisan yihiin xeryo lagu tababaro argagixisada, ayaa waxaa socdaallo ku yimid wariyeyaal ka socda warbaahinta adduunka iyo sirdoonka waddamada reer gaibeedka. Nasiib wanaag, waa beenowdey arrintii ahayd in ay dalka ka jiraan meelo lagu tababaro argagixisada. Waxaa kaloo jirey, in maamulka Mareykanka la siiyey talooyin loogu sheegayo ineysan Soomaaliya ku dhuuman karin kooxo argagixiso ahi iyo in talooyinka Itoobiya oo keliya inaan Soomaaliya loogu duuli karin. Madax kooxeedyada dalka ka jira, waxay is tuseen iney kalsoonida Mareykanka ku kasban karaan iney ku celceliyaan jiritaanka argagixisada gudaha dalka Soomaaliya iyo in ayaga iyo Itoobiya loo adeegsado qabsashada dalka. Itoobiya waxay siisey madax kooxeedyada hub fara badan si ay kor ugu qaado cududooda.

Markii ay u cadaatay Mareykanka iyo dalalka reer Yurub inaan Al-Qaacida iyo kooxo taabacsan midna ku sugneyn gudaha Soomaaliya, waxa ay qaadeen tillaabooyin ay ku hubinayaan ineyan soo galin xubnaha Al-Qaacida dalka Soomaaliya, kuwaas oo laga yaabo iney ka soo cararaan dagaalka ka socda Afqaanistan. Hawl galkaas waxaa ka qayb qaatay dalalka Mareykanka, Ingiriiska, Jarmalka, Faransiiska, Sbaanishka iyo kuwa kale oo ku deeqay maraakiib iyo ciidan ilaaliya xeebaha Soomaaliya. Mareykanku wuxuu saldhig uu ka ilaaliyo Geeska Afrika ka sameystay dalka Jabuuti oo deris la ah Soomaaliya.

 

 

3.2.6 Shirkii dib-u-heshiisiinta ee Mbagathi, Keenya

Sanadkii 2001, waxaa lagu qabtay magaalada Kharduum shir ay isugu yimaadeen madaxda dowladaha IGAD. Arimihii ka soo baxay waxaa ka mid ahaa in wadamada la isku yiraahdo Wadamaha Safka Hore oo ka kooban Itoobiya, Jabuuti iyo Keenya, ay qabanqaabiyaan shir dib-u-heshiisiineed. Shirkaas waxaa loogu talo galay in lagu heshiisiiyo Dowlada KMG ah iyo kooxaha ka soo horjeeday.

Dowlada KMG ah ayadoo ka fogaaneysa shirka in lagu qabto Itoobiya, ayey soo jeedisey in Keenya ay ayadu dhigto gogosha shir dib-u-heshiisiinta Soomaaliyeed. Arrintaasi waxay noqotay mid ay ka qomameysay Dowlada KMG, maxaa yeelay waxay illowday xiriirka hoose ee ka dhexeeya labada dal ee Keenya iyo Itoobiya. Taasina waxay soo shaac baxday markii uu madaxweynihii hore ee Keenya uu khudbad ka jeediyey Jaamacad ku taal dalka Mareykanka oo uu yiri, Keenya iyo Itoobiya mid koodna ma doonayo iney Soomaaliya yeelato dowlad xoog leh oo dhul ku sheegata dowladaha deriska la ah sida Keenya iyo Itoobiya.

15kii bishii Oktober 2002dii, Shirka Dib-u-heshiisiita Soomaaliyeed wuxuu ka bilowday magaalada Eldoret ee dalka Keenya. Shirka ujeedadiisu waxay ahayd in la heshiisiiyo Dowlada KMG ah iyo kooxaha ka soo horjeeda oo ay intooda badan taageerto dowlada Itoobiya. Qorshahaas waxaa la bedeley intii shirka qabanqaabadiisa lagu jirey. Waxaana ka shaqeeyey dowlada Itoobiya iyo wakiilada Beesha Caalamka uga qayb galayey shirka. Shirkiina wuxuu noqday mid u dhexeeya Dowlada KMG ah, madaxda kooxaha iyo dad laga soo xulay ururada bulshada rayidka ah.

Shirka waxaa loogu talo galay inuu hago guddoomiyaha Guddiga Farsamada ee dowladaha IGAD oo loo magacaabay nin la yiraahdo Mr Mwangale. Ninkaa markiiba wuxuu noqday nin aan hadal ka soo celin wax alla wixii uu soo jeediyo wakiilka dowlada Itoobiya shirka u jooga. Waxaa in mudo ahba socdey muranka ku saabsan ergada shirka ka qayb galeysa tiradeeda iyo cidda ay noqoneyso. Waxaa iska soo dabo baxay liisas kala duwan oo midba mid burinayo. Arrintaas markii dambe, waxaa lagu fasiray in ka mid noqoshada shirku ay noqotay mid lacag lagu bixiyo oo ay gaadhay heer la isku fallisey.

Waxaa kaloo cadaatay in la kala shaandheeyo magacyada ay soo gudbiyeen Dowlada KMG ah, madaxda kooxaha iyo ururada bulshada rayidka ah, oo qofkii fikradihiisu aaney u janjeerin dhinaca Itoobiya laga saaro liiska ka-qaybgalayaasha shirka. Waxaa kale oo jirey in Beesha Caalamku ay soo jeedisey in shirka ay ka qayb galaan dad isugu jira waxgarad, siyaasiyiin iyo aqoonyahano Soomaaliyeed oo magac dheer ku leh dalka gudihiisa iyo dibadiisaba. Dadkaas waxaa ka mid ahaa Ra’iisul Wasaarihii hore ee Soomaaliya Mudane Cabdirisaaq Xaaji Xuseen iyo Brofesoor Cabdi Ismaaciil Samatar, waxaana ujeedadu ahayd iney talooyin ka dhiibtaan sida ugu haboon oo loo dhisi karo dowlad Soomaaliyeed oo wax-ku-ool ah. Liiskaas waxaa diidey madax kooxeedyada shirka ka qaybgalaya, taasina waxay markhaati ka tahay inaaney rabin ayaga mooyee iney cid kale talo ka dhiibato markii laga hadlayo aayaha dambe ee Soomaaliya.

Wakiiladii Beesha Caalamka oo u arkayey iney muhim tahay in dadkaasi ka qaybgalaan shirka, ayaa liiskii dadkaas mar kale u soo gudbiyey Guddiga Farsamada ee IGAD. Kadib markii arrintaas laga wada hadlay, go’aankii wuxuu noqday inaan lagu darin liiska magacyada shakhsiyaadka Itoobiya iyo Jabuuti ay labaduba soo gudbiyeen. Waxaase la yaab ahayd inaan dadkaas isugu jirey waxgarad, siyaasi iyo aqoonyahanba aan marnaba wax laga weydiin shirku siduu ku najixilahaa. Arrintaas eeddeeda, waxaa dusha laga saaray guddomiyaha Guddiga Farsamada Mwangale oo asagu shirka majaraha u hayey.

Shirkii markii uu bilowday, waxaa cadaatay inaanu la mid ahayn shirkii Carta oo aan loo ogoleyn in Soomaalidu shirguddoonka yeelato. Waxaase taas ka sii daran arrinta ah in shirka la horkeeno waxyaabo aan laga wada hadlin oo laga soo minguuriyey meelo kale. Taasi waxay hoos u dhigtay rajadii la .qabay in shirka ay ka dhalato dowlad Soomaali ku diirsato ugana baxdo dhibaatooyinka haystey mudada 13ka sano ahayd. Waxaa jirtey in shirka la hor keenay qoraal ay soo diyaariyeen dad aan Soomaali ahayn oo dhigayey in la dhiso dowlada Federaal ah oo ay hoggaaminayaan dagaal oogayaasha madaxda u ah kooxaha ka jira dalka. Arrintaas ma noqon mid lagu heshiiyo oo qancisa adraafta kala duwan ee shirka ka qayb galeysey.

Qoraalkaas oo madaxda kooxaha iyo Dowlada KMG ah loo qaybiyey si ay uga soo baaraandagaan, wuxuu noqday mid aakhirkii la isla ogolaaday oo ay saxiixeen 24 ruux oo ka kala tirsanaa madaxda qaybaha kala duwan ee shirka ka qaybgalaya. Heshiiskaas waxaa qalinka lagu duugey, 27kii bishii Oktober 2002dii, wuxuuna dhigayey in la dhiso dowlad xukunkeedu baahsan yahay oo federaal ah. Wuxuu kaloo dhigayey in laga bilaabo taariikhda la saxiixay heshiiskan in la dhaqan geliyo xabad joojin wadanka oo dhan ah iyo in lagala dagaalamo argagixisada dalka Soomaaliya. Waxaa la isla ogolaaday in lix gudi la qabto si ay uga soo shaqeeyaan qoraaladii dowlada la dhisidoono ay ku dhaqmi lahayd sida Axdiga KMG ah.

Guddiyadaas waxay ahaayeen kuwan hoos ku qoran:

1. Guddiga Axdiga KMG ah
2. Guddiga Dib-u-heshiisiinta, Xuquuqda Aadanaha iyo Anshaxa guud.

3        Guddiga Dhismo Hay’adeed iyo Dummida Kheyraadka

4. Guddiga Dhismaha Nabadda.
5. Guddiga Gobollada iyo Xiriirka Caalamka.
6. Guddiga Lahaanshaha Dhulka iyo Xuquuqda dadka laga tirada badan yahay.

 

Go’aanada la gaaray, waxaa ka mid ahaa in markii ay lixda gudi soo dhammeeyaan qoraaladooda shirku u gudbo wajigii 3aad. Arrintaasi ma noqon mid sahlan, oo waxaa muran xoog lihi ka dhacay cida ka qaybgaleysa guddiyadaas lixda ah iyo tirada ergada rasmiga ah ee shirka ka qayb galeysa. Waxaa eedeyn badan loo soo jeediyey Guddiga Farsamada IGAD oo ayagu waraaqo ay ku qoranyihiin magacyo isburinaya marar badan soo dhajiyey, taas oo jaahwareer ku ridey dad badan oo ergada rasmiga ah ka mid ahaa.

Doorashooyinkii ka dhacay dalka Keenya kadib, waxaa dad badani isweydiinayeen su’aasha ah, dowlada cusub ee Madaxweyne Mwai Kibaki uu hoggaaminayo ma taageeri doontaa shirka dib-u-heshiisiinta Soomaaliyeed. Nasiib wanaag dowlada Keenya taageero cad ayey siisay shirka ka socdey magaalada Eldoret, waxayna u magacawday guddoomiye inuu noqdo ninka la yiraahdo Bethwel Kiplagat oo jagooyin badan ka soo qabtay dowladihii hore ee Keenya. Taasi rajo weyn ayey ku soo kordhisay ka-qaybgalayaasha shirka iyo guud ahaan dadka Soomaaliyeed oo aad u xiiseynayey dib-u-heshiisiin ka dhalata Soomaaliya.

Dowladaha bixinayey kharashaadka ku baxa shirka, waxay aad uga cawdeen kharaashka saa’idka ah ee ku baxay shirka iyo xisaab-celin la’aanta. Marar badan wakiilada dowladaha shirka kharashkiisa bixiya, waxay codsadeen in guddoomiyaha Guddiga Farsamadu keeno xisaab-celin si ay u bixiyaan kharashaad kale. Bishii Janaayo 2003dii ayadoo ay saluugmo badan oo arrintaas ku saabsani jirto ayaa shirka loo soo rarey kulleejo ku taal Mbagathi oo u dhow Nayroobi, si loo yareeyo kharashaadka ku baxa shirka.

Shirka markii loo wareejiyey Mbagathi, Bethwel Kiplagat wuxuu u yeeray Isimadii Soomaaliyeed si ay uga talo bixiyaan shirka iyo si ay u yaraato is qabqabsiga ka dhexeeya kooxaha ka qaybgalaya shirka. Keenida Isimada waxaa gaashaanka ku dhuftay dagaal oogayaasha oo aan rabin in Isimadu ay soo farageliyaan dhismaha dowlad qaran.

Guddiyadii loo xilsaaray qoraalada kala gedisan, gidigood waa soo gudbiyeen qoraaladoodii ayagoo mideysan guddiga Axdiga KMG ah mooyee. Guddigii Axdiga KMG ah, wuxuu u qaybsamay labo qaybood oo soo kala gudbiyey labo dastuur oo aad u kala fog. Markaa kadib shir guddoonku, wuxuu magacaabay guddi cusub oo iswaafajiya labada qoraal ee ay soo kala gudbiyeen gudigii loo diray iney soo qoraan Axdiga KMG ah. Guddiga Iswaafajinta Axdiga, ayaguna waxay soo diyaariyeen qoraal dad badani u riyaaqeen, waxaase markiiba ka horyimid wakiilkii dowlada Itoobiya iyo kooxda SRRC oo ayagu gacansaar la leh maamulka ka jira Addis Ababa.

Intaa kadib, guddi ay doorteen madaxda kooxuhu wuxuu soo saaray qoraal Axdi kale ah oo ka soo horjeeda kuwii hore loo soo gudbiyey. Cadaadis guddoomiyaha Guddiga Farsamada uga yimid dhineca kooxda SRRC iyo wakiilka dowlada Itoobiya awgeed, ayaa shirweynaha loo gudbiyey Axdigii ay raaliga ka ahayd dowlada Itoobiya. Arrintaas waxaa sahley iney meel marto, markii ergadii Dowlada KMG ah ay kala jabeen oo barkood la fikrad noqday SRRC. Xasan Abshir iyo Cabdalla Deerow oo kala ahaa Ra’iisul Wasaare iyo Guddomiyaha Baarlamaanka Dowlada KMG, waxay ka soo horjeesteen talooyinkii Cabdiqaasim Salaad Xasan oo asagu ah madaxweynaha Dowlada KMG.

Axdigaas waxaa si kedis ah loo geeyey shirweynaha, waxaana sacab ku ansixiyey ergadii shirka joogtay inteedii badnayd oo ayagu markii horeba lagu soo xulay raacsanaanta fikradaha ay Itoobiya ka leedahay dalka Soomaaliya. Axdiga la ansixiyey waxaa ku qornaa in la kala saaro diinta iyo dowlada. Haddii ay taasi hirgasho, Soomaaliya waxay noqon lahayd wadanka labaad ee dastuur noocaas ah sameysta wadamada Islaamka ee dunida ka jira. Wadanka kowaadna waxaa ah Turkiga oo aynu wada naqaano, meesha ay diinta Islaamka kala joogaan.

Waxaa kale oo ku qornaa Axdigaas in dowlada shirkan ka dhalata ay la xaajooto dowlada Soomaaliland iyo dowlad goboleedyada ka jira dalka Soomaaliya. Qodobka asna dhaliyey hadal iyo walaac fara badan, wuxuu ahaa in markii dowlad la dhiso isla markiiba lagu dhaqaaqo ku dhaqanka nidaamka federaalka ah. Ayadoo dadka intiisa badani ayna waxba ka qabin in Soomaaliya noqoto dowlad federaal ah, haddana waxaa muuqata in hirgalinta federaalku u baahan tahay in la sameeyo daraasad ah nooca federaalka aan qaadaneyno iyo xuduudaha dowlad goboleedyada dalku yeelandoono.

Ansixinta Axdigaas, waxaa markiiba diidey Dowlada KMG ah iyo kooxo kale oo ayagu u arkayey inaan laga baaraandegin Axdiga KMG ah iyo in jajuub lagu marsiiyey ee aan lagu ansixin wada tashi iyo is qancintii loo baahnaa. Habka wax u socdeen, waxaa kaloo ka biya diidey wakiilada Beesha Caalamka ka joogey shirka oo ayagu ka welwelsanaa in arrintani keento burburka shirka.

Guddoomiyaha shirka Soomaalida uga socda Mbagathi, ayaa la soo xaadiray Axdigii KMG ahaa shirkii madaxda wadamada Midowga Afrika, asagoo ku andacoonaya in shirka Mbagathi ku tillaabsaday guulo la taaban karo. Dowlada KMG ah wafdigeeda oo ayaguna rabey iney madaxda Afrika u sheegaan sida ay u saluugsan yihiin qaabka IGAD ay shirka u wado, ayaa la yimid shirkii dood ka soo hor jeeda tan uu tibaaxay Guddoomiyaha Guddiga Farsamada IGAD. Shirkaas talooyinkii madaxda Midowga Afrika halkaas ka soo jeediyeen, waxay ahaayeen in kooxaha Soomaalidu isu tanaasulaan si ay wadankooda uga saaraan dhibaatooyinka haysta. Wadamada IGAD oo ay ugu horreyso Itoobiya, waxaa loo soo jeediyey iney si isu dheelitiran u dhexdhexaadiyaan kooxaha ka-qayb galaya shirka si uu miro u dhalo.

Markii wakiilada Beesha Caalamku ay soo jeediyeen dhaliilo ku aaddan ansixintii Axdiga KMG ah ee 5tii bishii Luulyo, waxaa Guddiga Farsamadu aqbalay in dib loogu noqdo qodobada la isku diidan yahay, si Dowlada KMG ah iyo hoggaamiyaashii kale ee shirka isaga baxay loogu soo celiyo. Dowlada Keenya oo ayada masuuliyad gaar ahi ka saarnayd shirka, ayaa Safiirkeeda Soomaaliya Maxamed Cabdi Afey u dirtay Muqdisho si uu u soo qanciyo Cabdiqaasim Salaad iyo ragga kale ee shirka isaga baxay. Dowlada KMG ah, kadib markii ay la kulmeen Safiirka Keenya, waxay u soo dhiibeen shuruudaha ay ku xirayaan ku soo noqoshadooda shirka Mbagathi. Waxaa dhacday in Guddiga Farsamada iyo Dowlada KMG ay isdhaafsadeen waraaqo si loo xalliyo khilaafka u dhexeeya. Intaa kadib, Cabdiqaasim iyo kooxdii la socotey oo ay ka mid ahaayeen Cismaan Caato, Muuse Suudi Yalaxow, Barre Hiiraale iyo rag kale, waxay ku soo noqdeen Nayroobi si ay u arkaan isbedelada lagu sameeyey Axdiga KMG ah oo ugu muhiimsanaa waxyaabaha ay shirka uga bexeen.

Hameynkii ay yimaadeen Nayroobi ayaa waxaa hotelkii ay deganaayeen ugu tagey Wasiir ku-xigeenka Wasaaradda Arrimaha Dibeda ee Keenya iyo Bethwel Kiplagat oo ah Guddoomiyaha Guddiga Farsamada IGAD. Waxaana kulankaasi ku saabsanaa in Cabdiqaasim iyo wafdiga la socda ay yimaadaan shirka berito subax si loo ansixiyo Axdiga KMG ah.

Taas Cabdiqaasim iyo raggiisii la socdey wey diideen oo waxay codsadeen in la siiyo seddex casho si ay uga soo baaraandegaan Axdiga KMG ah oo la rabo in la ansixiyo. Guddiga Farsamadu codsigaas waxay hordhigeen raggii kale ee SRRC, G8 oo uu ka mid yahay Maxamed Qanyare Afrax iyo Xasan Abshir iyo Cabdalla Deerow. Arrinta ah in la sugo Cabdiqaasim iyo wafdiga la socda 3 maalmood gaashaanka ayey ku dhufteen, waxayna yiraahdeen haddii berito subax Axdiga KMG aan la ansixineyn anaguna shirka waa isaga baxaynaa. Cabdiqaasim iyo kooxdii la socotey, waxaa isla hameynimadii u yimid Xoghayaha Guud ee IGAD, Attala Bashir, Safiirka Talyaaniga u qaabilsan Soomaaliya Carlo Ungaro iyo saraakiil ka socota Wasaaradda Arrimaha Dibeda Keenya, waxayna shaaca ka qaadeen inaan shirka la baajin karin loona baahan yahay iney yimaadaan si looga wada doodo Axdiga KMG ah.

Cabdiqaasim iyo raggii kala yimid Muqdisho, markii laga diidey iney darsaan Axdiga KMG ah ee la rabo in la ansixiyo muddo 3 casho ah, ayaguna waa diideen iney shirka ka qaybqaataan oo ay wax ka ansixiyaan Axdiga KMG ah. Maalintaas oo bisha Sebtember ahayd 15 galinkeedii dambe markii lagu dhawaaqay in la ansixiyey Axdiga KMG ah, Cabdiqaasim wuxuu warbaahinta u sheegay in “Shirkii dib-u-heshiisiinta Soomaaliyeed oo ka socdey dalka Keenya uu burburay, ayna burburisey Dowlada Itoobiya oo aan rabin in Soomaaliya dowladi ka dhalato. Waxaan hadda wixii ka dambeeya ka shaqeyn doonaa sidii loo qaban lahaa shirweyne Soomaaliyeed kaas oo lagu qaban doono dalka gudihiisa”.

Bulsha Rayidka qudhoodu waa kala jabeen oo qayb ayaa wax ka ansixisay Axdiga KMG ah. Waxaase jirey iney diideen arrintaas qaar ka mid ahaa Bulsha Rayidka ah oo ay ku jireen Brofesoor Maxamed Cabdi Gaandi, Jaamac Maxamed Qaalib, Caasha Xaaji Cilmi iyo kuwa kale.

Guddoomiyaha Guddiga Farsamada IGAD, Kiplagat wuxuu qoray warqad uu ugu hambalyeynayo dadka Soomaaliyeed uuna ku cadeynayo guulaha shirku ku tillaabsaday. Intaas wuxuu raaciyey in laga bilaabo 16kii Sebtember shirku u gudbey wajigiisii seddexaad ee awood qaybsiga. 5ta qaybood ee la go’aamiyey in wax loo qaybsado, ayaa loo kala qoondeeyey meelo qurux badan oo ay ku shiraan si ay u qaybsadaan xubnaha Baarlamaanka oo ka koobnaan doona 351 qof.

Inkastoo ay qabaa’ilka intoodii badneyd joogeen shirka hadana wey ku heshiinwaayeen iney qaybsadaan xubnaha Baarlamaanka. Kooxdii Cabdiqaasim horkacayey oo shirka Mbagathi ka baxday ayaa shirar ku yeeshay Muqdisho, ayagoo gaaray heshiisyo dhexdooda ah. Waxaa intaa ku xigtay in shir lagu qabtay magaalada Balcad looga dhawaaqay isbahaysi cusub oo la magac baxay Golaha Samatabixinta Qaranka Soomaaliyeed. Ujeedada loo aasaasay golahan, waxay ahayd in laga hortago dowlada Soomaaliyeed ee la damacsan yahay in lagu soo dhiso dalka Keenya.

Dowlada Jabuud oo in muddo ahba aan ku qanacsaneyn sida shirku u socdo, una janjeertey dhinaca Dowlada KMG ah, ayaa shaaca ka qaaday iney hadda wixii ka dambeeya aaney ka qayb galeyn shirka ka socda Mbagathi. Waxayna eedo u soo jeedisey guddoomiyaha shirka Bethwel Kiplagat. Waxaa kale oo soo baxday warqad ay qoreen wakiilada Beesha Caalamka oo yiri ma aqoonsandoono dowlad aan loo dhameyn oo ka dhalata shirka Mbagathi. Guddomiyaha Guddiga Farsamada, wuxuu hakad galiyey shirkii muddo 21 casho ah laga bilaabo 1dii bishii Oktober, markii cadaadis xoog leh uga yimid Beesha Caalamka oo ayagu aad uga taxadarayey inaan shirku burburin. Waxaase shirka in hakad la galiyo diidanaa kooxaha SRRC, G8 iyo wakiilka dowlada Itoobiya.

Arrimahaas oo dhan ayaa carqalad ku noqday qorshihii Guddiga Farsamada IGAD uu watay oo ahaa in dowlad lagu dhiso shirkan xattaa haddii Cabdiqaasim iyo inta raacsani ay diidaan. Kiplagat oo asagu doonayey inuu la tago Axdiga KMG ah, shirka madaxweynayaasha IGAD ay ku yeelanayaan magaalada Kampala ee dalka Ugaandha 24ka illaa 26ka bisha Oktober, ayaan ku guuleysan arrintaas ayada ah. Maxaa yeelay, Dowlada KMG ah ayaa ayaduna dadaal xoog leh u gashey sidii ay uga dhaadhicin lahayd madaxweynayaasha Midowga Afrika in shirka dib-u-heshiisiinta Soomaalidu burburay oo haatan wixii ka dambeeya ayagu doonayaan in ay qabanqaabiyaan shirweyne lagu qabto dalka gudihusa.

Madaxdii dowladaha IGAD ee shirka Kampala isugu yimid waxay go’aamiyeen go’aano la oran karo waxay ahaayeen dhexdhexaad si shirka Soomaalidu u najaxo. Go’aanadaas waxaa ka mid ahaa:

1        In Guddiga Farsamada IGAD oo ka koobnaa dowladaha Itoobiya, Keenya iyo Jabuuti, lagu kordhiyo waddamada Ugaandha, Eriteriya iyo Suudaan.

2. In magaca Guddiga Farsamada loo bedelo Guddiga Hawl-fududeynta Shirka.
3. In awood dheeraad ah uu yeesho Guddoomiyaha xilligan ee wadamada ku bahoobey urur goboleedka IGAD ahna madaxweynaha Dowlada Ugaandha Yuweri Museveni, si uu uga mira dhaliyo shirka.
4. In Wasiirada Arrimaha Dibeda ee IGAD ay isugu yimaadaan shir magaalada Nayroobi 28ka Oktober 2003, si ay uga arrinsadaan Shirka dib-u-heshiisiinta Soomaalida ee Mbagathi
5. In ururka Midowga Afrika ay ku yeelato shirka Soomaalida kaalin weyn.

 

Wasiirada Arrimaha Dibeda ee IGAD kadib markii ay ku shireen Nayroobi 28kii Oktober 2003da, waxay soo saareen Go’aamadan soo socda:

1. In shirka Mbagathi ka socda uu weli ku jiro wajigiisii 2aad oo aan weli loo gudbin wejigii 3aad ee shirka.
2. In kooxaha ka qaybgalayey shirka Mbagathi ay isugu yimaadaan shir 9ka bisha Desember si ay u dhammeeyaan khilaafaadka dhexyaal. Balantaasi dib ayey u dhacday, waxaase mar kale lagu balamay in la isugu yimaado shir wadatashi ah 18ka Desember 2003da.

Madaxda kooxaha Soomaalida oo ka baaqsaday iney ka soo qayb galaan shirkii lagu ballamay darteed, ayaa IGAD waxay iclaamisay in shirka dib la isugu yimaado 9ka bisha Jannaayo 2004. Waxaa muran xoog lihi ka dhashay markii IGAD ay sheegtay in tirada hoggaamiyaasha shirka wadatashiga ka qayb galaya la gaarsiin doono 42 qof. Golaha SRRC iyo hoggaamiyaal kale, ayaa ku hanjabay iney shirka ka bixi doonaan haddii laga badiyo 25 qof uu ku jiro Cabdiqaasim Salaad Xasan. Dowlada Itoobiya oo ayadu ka gaabsatay iney ka qayb gasho shirarka IGAD illaa iyo intii hoggaaminta shirka lagu wareejiyey madaxweynaha Ugaandha Yuweri Musaveni, ayaa kula talisay ragga ka tirsan SRRC iney isugu tagaan magaalada Jowhar si ay u dhisaan dowlad ayagu ay hogaanka u hayaan.

Madaxweynaha Ugaandha oo yimid Nayroobi 8dii bisha Janaayo 2004 si uu u qanciyo madaxda kooxaha, ayaa kulamo la yeeshay koox walba. Maalintii shirku furmi lahaa, hoteelkii shirku ka furmi lahaa waxaa yimid Madaxweynayaasha Keenya iyo Ugaandha si shirka ay u furaan. Waxaase u cadaatay iney ragga madaxda kooxaha Soomaaliyeed ee meesha isugu yimid ay aad u kala fogyihiin. Musaveni wuxuu raggaas u kala dabqaadayey illaa iyo 4tii galabnimo, markaas oo shirkii si rasmi ah loo furay. Waxaase la yaab noqotay raggii is diidanaa oo shirku khilaafkooda ka socon waayey, iney mar qur ah gacmaha is qabsadeen ayagoo qaadaya Soomaaliyeey toosoo isku tiirsada hadba kiina tag daran taageera waligiin.

Markii uu la hadlayey raggaas madaxweynaha Yugaandha, wuxuu ku yiri “Hoggaamiye waxaa ah qofkii dadkiisu doorto, ama xoog wax haku qabsada amuse hoggaamiye dhaqameed ah. Waxaan filayaa ineydaan midna ahayn, haddaba u daneeya carruurtiina aan tacliinta iyo daryeelka caafimaad midna helin ilaa iyo 1991dii.”

Hoggaamiyaasha Soomaalida oo la dejiyey Hotel Safari Park oo ku yaal Nayroobi, ayaa waxaa u furmay shir wadatashi ah oo ay uga xaajoonayeen arrimaha ay isku khilaafsanaayeen. Inkastoo uu muran ka dhashay tirada hoggaamiyaasha ka qayb galaya shirka, haddana waxaa madaxda kooxuhu gaareen heshiisyo muhiim ah. Qodobada ugu door roon heshiisyadaas, waxay ahaayeen in tirada Baarlamaanku noqoto 275 xubnood, in dowlada laga dhisayo Soomaaliya ay noqoto mid federaali ah iyo in madaxda kooxaha iyo Isimadu ay soo wada xulaan cidda ka mid noqoneysa Baarlamaanka. 29kii bishii Jannaayo 2004, waxaa lagu saxiixay qasriga madaaxtooyada dalka Keenya heshiiskii ay madaxda kooxuhu gaareen. Munaasabadaas oo aad loo soo agaasimay, waxaa ka soo qayb galay wakiillada Beesha Caalamka, wakiillo ka socda IGAD iyo madaxda kooxaha ku shirayey Mbagathi. Waxaa ayana la isla gartay in shirku u gudbo wajigii seddexaad si loo soo xulo xubnaha Baarlamaanka Dowlada KMG ah.

Kadib markii heshiiskaas la wada saxiixay, shacabka Soomaaliyeed aad buu u soo dhaweeyey muwaafaqada ay yeesheen madaxda kooxaha shirka ka qayb galayey. Waxaa kaloo soo dhaweeyey heshiiskaas dowladaha Mareykanka, Ingiriiska, Talyaaniga iyo Midowga reer Yurub oo ku dhiiri galiyey madaxda kooxaha iney ka dhabeeyaan go’aankooda. Nasiib darro usbuuc gudihiis sidii caadada ahayd, waxaa soo if-baxay khilaaf hor leh oo rag ka tirsan golaha SRRC ay caddeysteen in lagu khiyaamay go’aanadii heshiiskii la saxiixay 29kii bishii Jannaayo 2004. Isbedelkaas ku yimid madaxdii kooxaha ee saxiixday heshiiskaas, waxa ay dadku ku eedeynayaan dowlada Itoobiya oo ayadu caadeysatay iney ka hortimaado heshiis kasta oo doowlad loogu dhisayo ummadda Soomaaliyeed. Waxaa socda dadaallo ay hormood u yihiin Mareykanka, Midowga Yurub iyo wadamada Keenya iyo Yugaandha oo lagu doonayo in lagu dhammeeyo khilaafkan lagu diidan yahay heshiiskii la gaarey.

 

3.3    Caqabadihii Hortaagnaa Dhisme Dowlad Qaran

Kadib markii ay burburtay dowladii uu madaxda ka ahaa Maxamed Siyaad, Qaramada Midoobey iyo wadamo badan oo isugu jira kuwa ku yaal gobolka Bariga Afrika, Wadamada Carabta iyo Talyaaniga waxay isku dayeen iney soo celiyaan qaranimadii burburtay ee Soomaaliya. Waxaa la qabtay 14 shir oo looga arinsanayo sidii dowlad loogu dhisilahaa dalka. Haddaba maxaa hortaagan iney Soomaaliya yeelato dowlad hanata qaranimadii ay dadka Soomaaliyeed halganka dheer u soo galeen. Su’aashaas jawaabteeda, waxaan filayaa in qof walba ay si ula ekaato. Waxayse aniga ila tahay, in eedaha arrintaas ku saabsan.bar loo tiirinayo dadka Soomaaliyeed nooc kastaba ha ahaadeene barka kalena dowladaha lugta ku lahaa dumintii qaranka Soomaaliyeed.

Haddii aan soo qaadano eedaha loo soo jeedinayo madaxda kooxaha wadanka ka jira, waxaa la yiraahdaa ayagu kuma heshiin karaan iney qaybsadaan maamulka dowladnimo! Waxaa jirta in nin kastaaba uu doonayo inuu asagu madax ka noqdo dowladii dhalata, haddii taas uu waayana markaas uu diido in cid kale ay madax ka noqoto dalka. Intaas waxaa raaca in madaxda kooxuhu aynan ogoleyn in qof aan ayaga ahayni uu madax ka noqdo dalka. Sababtuna waxay tahay, ayaga oo aaminsan iney yihiin halgamayaal u soo dagaalamay madax banaanida iyo kor u qaadida sharafta kooxda (qabiilka) uu matalayo. Astaanta kale oo ay leeyihiin raggaasi, waa inuu xoog ku haysto talada qabiilka ama kooxda uu matalo. Ma ogola in cid kale ay magac ku yeelato ama ay ka soo baxdo cidda ay matalayaan. In lagula tartamo kooxda uu madaxda ka yahay iska daaye, waxay sameeyaan dagaal dhiig badani ku daato si ay madax kooxeed u sii ahaadaan.

Intaa waxaa raaca in madaxda kooxuhu ay ku soo caan baxeen dagaaladii sokeeye, kuwaas oo dadka Soomaaliyeed halakeeyey. Sida aan la socono qabiilku waa sallaan ama jaranjaro lagu gaaro madaxnimo, markii dantii laga lahaa laga gaarana la iska tuuro ama dan looga baxo. Taas waxaan uga jeedaa madaxda kooxaha markii hore, waxay thiqa iyo kalsooni ka raadsadeen qabiilkooda, dantoodii markii ay ka heleena waxay noqdeen madax aan weligood ka dhicin jagada. Qabiilku waa dooran karaa shakhsi inuu noqdo madax siyaasadeed, laakiin waa yar tahay ama ma dhacdo inuu ka qaado awoodaas uu hore ugu magacaabay.

Su’aasha kale waxay tahay, maxaa keenay in madaxda kooxuhu ka madax banaanaadaan qabiilkii hore u doortay? Madaxda kooxaha dalka ka jira, waxaa ay gacansaar laleeyihiin wadamo ajnabiya oo ay ka helaan taageero siyaasadeed iyo mid maaliyadeedba. Intaa waxaa raaca, iney helaan dhaqaale ka soo gala goobaha kooxdoodu ka taliso. Ilahaas dhaqaale, waxay u kala baxaan dekedo, garoomada diyaaradaha iyo canshuur amase baad ay ka qaadaan shacabka masaakiinta ah ee dagaaladu aafeeyeen. Magaalooyinka qaarkood, waxaa la sheegaa in maleeshiyada madax kooxeedku ka qaado lacag baad ah qofkasta oo degan magaalada, ayadoon wax khadamaad ah aan loogu bedeleyn. Shacabka cayn kaas ah, waxaa kale oo loo geystaa dil, dhac, afduub iyo kufsi joogto ah. Erayada caanka ah oo ay yiraahdaan, markii qof kale damco inuu talo ka bixiyo arrimaha dalka, waxay yihiin hebel yuu matalaa, xagee buuse xukumaa? Waxaa hadal kaas ku qarsoon fikrada oraneysa ninkii dadkiisa laayey oo haddana xoog ku haysta ayaa madax noqon kara.

Arrimahaas oo dhan marka aan isku soo xoorinno, waxaa caddaan ah in madax kooxeedku aanu dooneyn inuu dhismo qaran Soomaaliyeed oo markaas soo celiya kala dambeyntii iyo nidaamkii dowladnimo. Haddii uu ogolaadana, wuxuu weynayaa lacagtaas faraha badan oo ka soo gasha shacabka uu xoogga ku haysto.

Sababaha dalku u degi la’yahay, waxaa ka mid ah in markii ay burburtay dowladii Soomaaliyeed, inta badan madax kooxeedyadu ay ka qayb qaateen dagaaladii sokeeye oo ay dad badan u geysteen dil iyo dhac intaba. Waxaa intaa sii dheer, in qaarkood ay u baqayaan mustaqbalkooda haddii la helo dowlad aaney ayagu madax ka ahayn. Waxaa jira kuwa lagu eedeeyo iney furfurteen oo ay haddana dhoofiyeen warshadihii dalka ku yiiley. Markaas waxaad moodaa iney talo uga dhammaatay iney is hortaagaan fursad kasta oo dalka dowlad loogu sameynayo.

Waxaa kaloo xusid mudan, in raggii la shaqeyn jirey Maxamed Siyaad, oo ayaga laftooda lagu tilmaami jirey iney qayb ka qaateen burburintii qaranka Soomaaliyeed, ay hor boodayaan qabaa’ilka. Waxaa caddaan ah, iney dhib badan u geysteen shacab dhibaateysan, ayagoo ku andacoonaya iney ka shaqeynayaan danaha dadka ay matalaan. Haddii aan soo qaadano Dowlada KMG ah, Wasiirada iyo Golaha Shacabkaba waxaa ka buuxa raggii waddanka burburkiisii ka qaybqaatay oo la shaqeyn jirey dowladii hore.

Waxaa ayana xusid mudan, in madax kooxeedyada qaarkood ay aaminsan yihiin in Soomaaliya uu ka dhacay isbedel kacaan oo ay qabaa’ilka qaarkood aaney marnaba aqbali karin inuu madaxweyne noqdo qof ka soo jeeda qabaa’ilkii hore madaxda uga ahaan jirey. Waxaad moodaa ineyan ku kalsooneyn in si dimuqaraadi ah doorasho loo galo si loo helo madaxweyne. Haddaba illaa inteeba shacabka Soomaaliyeed sugidoonaan in madax kooxeedyadaasi ay bedelaan mowqifkooda aan soo sheegnay.

Markii aan intaas ku dhaafno eedeymaha loo soo jeedinayo madaxda kooxaha, bal aan eegno quwadaha shisheeye sida ay lug ugu leeyihiin dowlad la’aanta dalka ka jirta. Sida qof waliba la socdo, qarankii Soomaaliyeed dumintiisii waxaa qayb ka qaatay dowlado shisheeye ah, ayagoo ku andacoonayey iney ka kor- qaadaan ummadda Soomaaliyeed diktatoorka xukumayey mudda 22ka sano ahayd. Waxaan qabaa haddii ay taasi daacadnimo ka ahayd iney u soo gurman lahaayeen dalka kadib markii la ridey dowladii Maxamed Siyaad, si loo dhiso dowlad kale.

Waxaan la wada soconaa, in markii madaxweynihii Itoobiya Mingistu Haile Miriam laga tuuray xukunka, ay u soo gurmadeen Qaramada Midoobey, Mareykanka iyo Yurub. Waxay ku amreen Jabhadihii dagaalamayey iney xabad joojin degdeg ah sameeyaan, si loo qabto shir lagu dhiso dowlad bedesha tii la ridey. Shirkaas waxaa lagu soo dhisey dowlada maanta ka talisa dalka Itoobiya.

Arrinta kale ee muhiimka ahi, waxaa weeye ayadoo ay ku hardamayaan dalka Soomaaliya dowlado danaha ay ka leeyihiin ay iska horimaanayaan. Tusaale, waxaan u soo qaadan karnaa Yurub iyo Mareykanka oo ayagu u wakiishay Itoobiya iney ka taliso arrimaha dalka Soomaaliya si ay danahooda uga gaaraan. Taas waxaa lid ku ah danaha Masar iyo dalal kale oo Carbeed ay ka leeyihiin Soomaaliya. Hardankaas siyaasadeed, wuxuu kallifay in markii Itoobiya ay shir Soomaaliyeed oo dalkeeda lagu qabanayo ay qabanqaabiso in ay lugta jiidaan dowladaha ka soo horjeeda sida Masar. Taas waxaa la mid, haddii dowladaha Carabtu isku dayaan iney shir u qabtaan kooxaha dalka ka jira, waxaa markii ka daba qaata Itoobiya oo fashilisa.

Bishii Sebtember 2003dii, Madaxweynihii hore ee dalka Keenya, Daniel Arap Moi, wuxuu khudbad ka jeediyey Jaamacad ku taal dalka Mareykanka, asagoo sheegay in Keenya iyo Itoobiya labaduba ay hortaagan yihiin in Soomaaliya ay yeelato dowlad xoog leh oo markaas dhul ku sheegata dalalka Keenya iyo Itoobiya. Waxaan filayaa in hadalkani Moi uu jeediyey uu jawaab waafi ah u yahay su’aashii ahayd, maxaa hortaagan in dib loo dhiso dowladii burburtay ee Soomaaliya? Waxaase dad badani isweydiinayaan kol haddii dowladihii derisku ay diidan yihiin in dowladi ka dhalato dalka Soomaaliya, maxaa dadka wadankan u dhashay ay ayagu u tashan la’yihiin oo dowlad u dhisan waayeen?

Shirkii lagu qabtay Carta ee dalka Jabuuti, waxaa ka qayb galay dad aad u fara badan oo isugu jira madaxda kooxaha, siyaasiyiin, aqoonyahanno iyo dadweyne doonayey in la helo dowlad Soomaaliyeed. Shirkaasi wuxuu ahaa shirka kaliya ee aan loo qaban madaxda kooxaha kaligood. Waxaana ka soo baxay dowlad aan loo dhammeyn laakiin shacabka Soomaaliyeed ay aad u taageereen gudaha iyo dibedaba. Wuxuu ahaa shir ka madax banaan gacan shisheeye oo ay hoggaanka u hayeen siyaasiyiin iyo waxgarad Soomaaliyeed. Laakiin nasiib darro, waxaa lugta jiidey dowladihii aan ka raaliga ahayn in dalku dowlad yeesho. Dowladahaas ayagoo adeegsanaya madaxda kooxaha, ayey curyaamiyeen Dowladii KMG ahayd.

 

3.4 Dimuqaraadiyada iyo Soomaaliya

Mudadii sagaalka sano ahayd oo ay waddanka ka talinayeen dowlado la soo doortay, ayaa waxaa la oran karaa dimuqaraadiyad ayaa dalka lagu xukumi jirey. Waxaa dhici jirey doorashooyin lagu soo doorto xubnaha Baarlamaanka, kadibna waxay iska dhex dooran jireen madaxweyne. Waloo marxaladaasi ahayd mid doorashooyin dhici jireen, haddana waxaa la oran karaa ma ahayn dimuqaraadiyad buuxda oo daldaloollo badan ayaa jirey.

Daldaloolada ay lahayd dimuqaraadiyadii ay ku dhaqmi jireen dowladihii lixdameeyadii ka jirey dalka, waxaa weeye xisbiyadii jirey oo ku dhisnaa hab qabiil iyo doorashooyinka oo ay ku shuban jireen xisbiyadii ugu awooda badnaa wakhtigaas. Caadiyan nidaamka xisbiyada badan ee dimuqaraadiga ah, xisbiyadu waa iney ku kala duwanaadaan afkaar siyaasadeed oo kaliya. Kol haddii xisbiyada gundhigoodu yahay qabiil oo aanu ahayn afkaar siyaasadeed, Baarlamaankii ama dowladii ka dhalata waa mid aan ku dhaqmeyn dimuqaraadiyad sax ah.

Haddii aan soo qaadano dowladii ciidamadu hoggaaminayeen oo ayadu isku magacawday xukuumadii Soomaaliyeed ee Dimuqaraadiga ahayd, waxaa dhab ah iney aad uga fogeyd ku dhaqanka nidaamka dimuqaraadiga ah. Waxaa taas daliil u ah, Baarlamaanka ama golaha waddanka xukuma, wuxuu ahaa mid uu soo xulay madaxweynihii kacaanka. Waxaa intaa raaca ayadoo waddanka uu ka jirey xisbi qur ah, oo asna xubnihiisa la soo xulay.

Kadib markii la waayey nidaamkii dowladnimo, gobolada qaarkood qabaa’ilku waxay iska soo doorteen Guurti si loo daboolo kaalintii dowladnimo. Guurtidu waxay wax ku gooyaan isqancin iyo wadatashi ay ka yeeshaan arrin kasta oo timaada. Guurtidu cod uma qaadaan talooyinka ay goynayaan, waxayse doorbidaan iney isqanciyaan si loo xalliyo dhibaato kasta oo soo foodsaarta. Dad badan oo Soomaalida wax ka qoray, waxay tilmaameen in nidaamka guurtidu ku dhaqanto uu yahay mid waafaqsan dimuqaraadiyada.

Nidaamka qabaliga ah ee dadka Soomaaliyeed ku dhaqmaan, wuxuu lid ku yahay in la hirgaliyo nidaam dowladeed oo dimuqaraadi ah. Maxaa yeelay, xataa haddii ay waddanka ka jiraan xisbiyo badan oo loo tartamayo xubnaha Baarlamaanka, waxaan marnaba dadka Soomaaliyeed ka dhaadhaceyn iney taageeraan xisbi uu madax ka yahay ruux aan qabiilkooda ahayn. Haddii ay doorashadu si cadaalad ah u dhacdo oo uu ku soo baxo qof loo doortay inuu hoggaamiyo dalka, waxaa dhaceysa in qofkaas uu dusha ka fuulo cadaadis badan oo kaga imaanaya qabiilkii uu ka dhashay, ayagoo doonaya in loo sad buriyo oo la siiyo wax aaney xaq u lahayn. Taasi waxay dhaxalsiineysaa qofkii madaxda loo doortay inuu ka hormariyo qofka tolkiisa ah kan kale, si uu uga nabad galo dharbaaxooyinka qabiilkiisa.

Arrinta kale waxay tahay, in qabiilku u yahay dadka Soomaaliyeed caymis, sida shirkadaha caymiska ee adduunka ka jira. Qofkasta markii uu dhibaato la kulmo, wuxuu maciin bidaa qabiilkiisa si looga kaalmeeyo dhibka haysta. Haddaba, waxaan filayaa haddii qofku helayo shirkad ama dowlad kafaala qaada baahidiisa nololeed, uma baahdeen inuu ku tiirsanaado qabiil. Magaalooyinka waaweyn sida Muqdisho, waxaad arki jirtey in dadku isu raaci jireen isuna kaalmeyn jireen saaxiibtinimo ayagoon isku qabiil ahayn.

Waxaa kaloo jirtey dagaaladii sokeeye ka hor, in dad badan oo deganaa dhulka webiyada iyo magaalooyinka koonfurta dalka aynan qabiilka sheegasho mooye si kale u isticmaali jirin. Taas waxaa lagu tilmaami karaa ilbaxnimo dheeraad ah oo ay kaga horreeyeen Soomaalida inta aadka ugu dhaqanta qabyaalada oo badanaaba ka soo jeeda dadka xoola dhaqatada ah. Waxaa muuqata iney ku dhaqanka qabiilka sii kobciyeen dadkii xukunka dalka gacanta ku qabtay oo ayagu u isticmaalay qabiilka si ay u gaaraan martabo sare. Waxaa ayana markhaati madoonto ah in la kala soociwaayey fulintii shaqada dowlada iyo qabyaaladii looga dhaqmi jirey miyiga. Taas oo curyaamisey nidaamkii dowladnimo ee dalka.

Shirar badan oo madaxda kooxaha ay ka qayb galeen, waxaa mar walba saldhig laga dhigayey in awooda dowladnimo lagu qaybsado qabiil. Go’aano badan oo la gaarey ma fulin, maxaa yeelay qabiil kastaaba wuxuu rabaa inuu asagu kuraasta ugu badan helo si uu dalka xukunkiisa u qabto. Waxaa caddaan ah inaan dowlad dimuqaraadi ah aasaas looga dhigi karin nidaamka qabiilka. Waxaan tusaale u soo qaadan karnaa, dowladii Carta lagu soo dhisay oo aasaaskeedu ahaa afar qabiil oo waaweyn iyo qabaa’il kale oo la yiri waxay helayaan qabiil barki. Waxaan ogsoonahay, inaanu jirin tirakoob lagu sameeyay qabaa’ilka dalka, marka sow ma dhici karto in qabaa’ilkaas la yiri, waxay qaadanayaan kala bar intuu qaato mid ka mid ah afartaas qabiil ee waaweyn. Arrintan ah afar qabiil oo le’eg iyo qabiil barki, waxaa markii ugu horreysey lagu go’aamiyey shirkii madaxda kooxuhu ku yeesheen magaalada Soodare ee dalka Itoobiya.

Haddii aan u soo noqono cinwaanka ah Soomaaliya iyo dimuqaraadiyada, waxaa caddaan ah sida ummadaha adduunkuba ay soo mareen in Soomaalidu u baahan tahay iney ka gudubto marxalado kala gedisan si ay u helaan waaya aragnimo dheeraad ah oo ay ku horumariyaan noloshooda. Maamul kasta oo ka dhasha waddanka, waxaa la gudboon inuu daraasad ku sameeyo waxa dadka ku kalifa iney ku dhaqmaan qabyaalada kadibna ay dawadiisii raadiyaan. Tan labaad waa in maamulkaasi noqdaa mid ku dhaqmaya cadaalad iyo ka run-sheegid mabaadii’ida dimuqaraadiyada.

Dowladihii dalka soo maray dhammaantood, waxay ka sinnaayeen ku xadgudubka xuquuqda shakhsiga Soomaaliga ah iyo ayagoo aad uga fogaadey ku dhaqanka nidaamka dimuqaraadiyada ay sheeganayeen. Shakhsigu markuu helo xorriyad uu ku caddeeyo wuxuu tabanayo asaga oo. aan ka baqayn in wax la yeelo, ayuu u fakari karaa si sax ah. Dowladihii hore, waxay ku guuldareysteen iney wax ka qabtaan jahliga, cudurada iyo fakhriga haystay shacabka guud ahaan iyo gaar ahaanba xoola dhaqatada dalka. Dhibaatooyinkaas iyo kuwa kale oo aan halkan lagu soo koobi karin, ayaa keenay baahida qofku u qabo inuu ku tiirsanaado qabiilka.

Laga soo bilaabo sanadkii 1960kii, oo ay Soomaaliya xorriyadeeda ka qaadatay isticmaarkii gumeysanayey, shacabkeena oo u badan dad reer guura ah, waxba lagama qaban dliibaatooyinkooda. Noloshoodu waxay joogtaa halkii ay ahayd 1960kii. Annagoo og in dadkeena intiisa badani ay ku dhaqan tahay baadiyaha, waxaa lagama maarmaan ah in kor loo soo qaado noloshooda si loo yareeyo dhibaatooyinka dhaqaale, bulsho, tacliin iyo deegaanba. Markaas ayaa la heli karaa dad ka madax bannaan qabyaalada naafeysay dadkeena.