Fataawaha Dumarka
Shiikh Cabdulqaadir Maxamuud Cismaan

Waxaa su’aalaha ka jawaabay:
Shiikh Ibnu Taymiya
Shiikh Ibnu Baaz
Shiikh Ibnu Cutheymiin
Shiikh Ibnu Jibriin
iyo Weliba Guddiga Joogtada ah ee Iftaha Baladka Xaramka ee Sucuudiga
(fadlan eeg bogga 240aad [Lifaaqa Labaad] haddaad u baahato taariikhda nolosha iyo aqoonta culimadan)

Waxaa qoray oo isku dubbariday:
Shiikh Cabdulqaadir Maxamuud Cismaan

Sixitaanka iyo Turxaanbixinta:
Macallin Cabduraxmaan Xuseen Xasan
Shiikh Xuseen Maxamed Cismaan

Qaabaynta Dhigaalka iyo Naqshadda Jaldiga:
Cawil Cali Xaashi

SOO SAARISTII KOOWAAD

FIQI

 

 

© Cabdulqaadir Maxamuud Cismaan 2006

Xuquuqda daabacaaddu waa ay dhawrsan tahay. Lama badsan karo si kasta oo loo dhigaba, iyadoon oggolaansho loo haysan. Ciddii ku xadgudubta waxaa lala tiigsan doonaa maxkamad sharci ah oo adduun ama waxaa lala sugi doonaa midda aakhiro ee Alle, iyada oo shareecada Islaamku ay meel cad ka istaagtay xaaraan ahaanshaha bililiqaysiga buugta, sida ku xusan buugga Xuquuqda Daabacaadda ee Shiikh Albaani.

Fadlan kusoo dir wixii faallo ama dalab buuggan la xiriira:
fiqipublishers@hotmail.com

 

 

 

Hordhac
Allaah ayaa mahad iska leh, nabad gelyo iyo naxariisina nabi Muxamed korkiisa ha ahaato iyo ehelkiisa iyo asxaabtiisa.

Kitaabkani wuxuu ka kooban yahay su’aalo ay ka jawaabeen culimada Hay’ada Iftaha Sucuudiga iyo Ibnu Taymiyah (dhammaan Alle ha u naxariisto oo ha ka abaal mariyo mid nool iyo mid dhintayba), su’aalahaas iyo jawaabahaas waxay ku saabsan yihiin axkaamta sharciga ah, sida salaadda, soonka, sakada, Xajka.

Axkaamtaani rag iyo dumarba way khusaysaa waxayse si gaar ah u taabanaysaa haweenka, iyadoo mugdi ka geli karo salaadeedii, soonkeedii ama cibaadooyinka kale ee dahaarada loo shardiyo.

Haddii aan tusaale u soo qaadano dhiiga caadada iyo axkaamtiisa waxaan arkaynaa ahmiyadda cilmigaasi leeyahay iyo sida loogu baahan yahay in juhdi badan lagu bixiyo, oo axkaamtiisa dadka loo sharxo.

Xaydka marka laga hadlayo waxaa laga hadlaa labo arrimood.

1. Usuusha baabka Xaydka
2. Furuucda ku taxaluqda baabka xaydka.

Usuusha baabka xaydka waa kooban tahay oo axaadiis iyo aayado ayaa ku soo arooray, waxaase mashaakilku ka yimaadaa furuucda, oo aan la koobi karin mar kastana wax cusub la arkayo loona baahan yahay in xukun sharci ah la waafajiyo.

Xiligii nabiga (S.C.W) iyo saxaabada ma jirin dhibkaan faraha badan oo ka jira axkaamta xaydka sababtoo ah dadku waxay ahaayeen dad isku bay’ad ku nool oo ma jirin futuuxaadka aduunka oo dhan lagu galay oo markaas loo tagey dad kala dhaqan iyo abuuris iyo cimilo duwan, waxaa kaloo jira maanta daawooyin dhalmada lagu kala fogeeyo oo iyaguna keenay cudurro jiha wareer ku riday dhiigii caadada taas oo keentay in ay soo baxaan waxyaalo badan oo horay aan loo aqoon oo u baahan in la eego axkaamta ay qaadanayaan.

Ragga sidoo kale waxaa mugdi ka gelayaa u galmoodkii xaaskiisa, nikaaxii, iyo furniinkii, ciddadii ma ka baxday mise kama bixin? Waxaas oo dhan waxay ka farcamayaan baabka xaydka.

Imaam Al-Daarami, kitaab gaar ah ayuu ka alifey, imaam An-Nawawi 200 oo bog ayuu kaga hadlay mana koobin axkaamtiisa ayuu yiri, culimada qaarkood waxay yiraahdeen xaydka waxaa ku soo arooray in ku dhow 0 xadiis, oo ku kala yimid wax ku dhow 150 riwaayo, waxaana ku kulmiyey in ku dhow 500 oo warqadood.

Imaam Ibnu Carabi oo ah culimada Maalikiyada wuxuu yiri: Wuxuu ka mid yahay masaa’isha beerka cunta (تأكل الكبد), isagoo ulajeeda mas’aladaani inay tahay mas’alo dhib badan oo culimadu in badan ka fiirsadaan fatwadeeda.

Imaamu Axmed wuxuu yiri: Sagaal sano ayaan ag fadhiyey ilaa aan ka fahmay, ma haboona in la fududaysto baabka xaydka, diintuna soon iyo salaad keliya ma ahan, haweenka xaaladahooda xaydku waa afar xaaladood.

1. Mid hadda xaydku bilaabay (Mubtadi’ ah).
2. Mid 3 ilaa 4 jeer heshay dhiiga caadada (Muctaadah).
3. Mid taqaan noocyadiisa, xanuunkiisa, midabyadiisa (Mumayizah).
4. Mid aan kala saari karin ee ku wareersan, ama culimada wareerisa oo arinteedu isku murugsan tahay (Mutaxayirah, ama Muxayirah).

Labada u dambeeya ayaa masaaisha intooda badan ka yimaadaan gaar ahaan tan u dambaysa masaaisheedu waa is dhex gelayaan, mar nifaaska iyo xayd ayaa is dhex galaya, mar dhiig furan iyo xayd ayaa is dhex gelaya, waana in dhug loo lahaado masaa’ishan.

Imaam Al-Nawawi qarnigii todobaad ayuu wuxuu yiri: Culimadu marka ay ka hadlayaan baabkaan waxaa dhacda in ay khaldaan (waqad qalida fiihil culamaa), haddii xiligaas sidaas la yiri, maanta maxaad moodaysaa?

Waxaa imaanaya su’aalo badan, matalan haweenta mustaxaadada ah (dhiig furanka qabta) ma loo galmoon karaa? Mise looma galmoon karo?

Jamhuurka culimadu waxay qabaan in loo galmoon karo, lamana hayo xadiis ay ku caddahay in aan loo galmoon karin, Ilaahay wuxuu xarimay galmoodka haweenka xaydka qaba ee ma xarimin mustaxaada.

Culimada qaarkood waxay dheheen uma galmoonayo inuu sino ka cabsado mooyaane, laakiin sida saxiixa ah ee ay jamhuurka culimadu qabaan wuu u galmoon karaa, waxaase haboon in laga dhawrsado.

Waxaa suno ah in ay qubaysato salaad kasta, kumana waajibin sidii laga arkay ficilkii Faadumo oo saxaabiyad ahayd.

Waxaan halkaas ka dareemaynaa baahida weyn ee loo qabo in la fahmo axkaamta sharciga ah, sida dahaarada, Soonka, Salaadda, Zakada, Xajka, qof kasta oo muslim ah waxaa laga doonayaa in aanu diintiisa ka jaahil noqon, iyadoo maanta cilmiga barashadiisa aad loo fududeeyey oo qof cudur daar helaya uu yar yahay.

Shiikh Cabdulqaadir Maxamuud Cismaan

 

Tusmada Buugga

Hordhac

CAQIIDADA
Dhiig ku qubaysi
Waxa ay diintu ka qabto in mindi la dhigo ilmaha madixiisa
Warqadaha uu ku qoran yahay magaca Allaah
Maxay ka qabtaa shareecadu sawirka
Xukunka sawirrada darbiyada la suro
Xukunka (Mawliidka) ciidda dhalashada Nabiga
Waxa ay shareecadu ka qabto u dabaaldegga maalinta hooyooyinka
Maxay shareecadu ka qabtaa in Allaah la weydiisto dhimasho

IS DAAHIRINTA
Maxay shareecadu ka qabtaa in niyada afka looga dhawaaqo
Taabashada kitaabka qur’aanka ah weeso la’aan
Qoyaanka haweenka ka yimaada
Weysada jirka oo dufan leh
Waajib miyaa inay haweenku geedkooda gudihiisa mayraan
Qof aan jinaabada ka mayran karin
Haweeney xanuunsan oo aan awoodin qubays
Matagga ilmaha yar yar
Ilmo loo istijeeyey weysadu maku buraysaa
Shakiga weysada
Najaasada qallalan dhib ma keento
Wajiga iyo gacmaha oo saabuun lagu mayro weysada
Habka looga qubaysto jinaabada
Dhunkashadu weysada ma buriso

DHIIGGA CAADADA IYO KAN DHALMADA
Haddii haweeney caado qabtaa ay weydo biyo ay isku daahiriso
Haween uur leh oo dhiig ka furmay
Dhibcaha dhiigga marka la daahir noqdo kaddib
Taabashada musxafka haween aan daahir ahayn
Ku negaashaha xaramka haween caado qabta
Umushu haddii ay daahir noqoto afartanka ka hor
Haweenka uurka leh dhiig caado ma helaan?
Dhiig furanka
Dhiig ayaa ka yimid markay qubaysatay kaddib
Kala go’a dhiigga caadada
Haween caado qabta ma ku sujuudaysaa qur’aan akhriska?
Xukunka dhiigga yimaada dhalmada ka hor shan cisho
Kiniinka joojiya dhiigga caadada
Haweenta caadada qabta iyo Salaadda
Taabashada Musxafka
Qoritaaka qur’aanka haween caado qabta
Ha deg degin
Dhiigga yimaada inta aan la gaarin waqtigii caadada
Haweentu haddii ay casarka daahir noqoto salaaddii duhur way qallaynaysaa.
Haddii ay haweenta ilmuhu ka dilmaan bisha 3aad
Haddii dhiigga caadadu waqtigiisa dhaafo oo joogsan waayo

SALAADDA
Haweeney uur leh oo aan kaadida ceshan karin salaadda ma ka tegaysaa?
Salaad waqtigeed soo galay ayay caado heshay
Haweenku ma tukan karaan salaad jamaaco ah?
Haweenku ma adimi karaan, codkooduse cawro miyaa
Labiska maro kaa xaaraan ah salaadda ayaa kaaga buraysa.
Haweenku rag ma tujin karaan
Ma qallaynaysid salaaddii hore
Sujuudda Qiraa’ada xaalad kasta way ku bannaan tahay.
Waswaaska iyo shakiga
Gambaleelka guriga ayaa la yeeriyey anigoo salaad ku jira.
Dhib kuma sugna in salaatu laylka quraanka kitaabka laga akhriyo
Inta ugu yar iyo inta ugu badan ee tasbiixda la akhriyo rukuucda iyo sujuudda
Xukunka sujuudda qur’aanka.
Salaadda oo hurdo awgeed looga dib dhaco.
Xanuunka foosha iyo salaadda
Goynta salaadda
Sahwiga salaadda
Salaad la tukaday xijaab la’aan
Salaadda masjidka
Qur’aanka salaadda lagu tukado kor ma u qaadayaan haweenku
Nin aan tukan sidee loola joogayaa
Asturidda cagaha iyo cumaacumaha marka salaadda la tukanayo.
Kee dambi badan Taariku salaadka iyo Saaniga
Nin xaaskiisa salaadda kala quustay
Kee la hor marinayaa lawyaha iyo calaacalaha marka la sujuudayo
Salaadda la tukado witriga gadaashiis

JINAASADA
Salaadda jinaasada iyo haweenka
Dhib ma leh ninku inuu xaaskiisa mayro
Haweenka wuu bud dhigi karaa nimaan maxram u ahayn.
Waxa anfacaya maydka marka uu dhinto kaddib
Xukunka baroordiiqda
Oohinta loo ooyo qofka dhintay
Dhabanada oo la iska tumo iyo dharka oo la iska jeex jeexo marka musiibo timaado
Haweenku qubuuraha ma booqan karaan.

SOONKA
Dib u dhigidda qallaynta soonka.
Sannadihii ugu horeeyey ee qaangaarka qof aan soomin
Haweeney la hadalkeed iyo gacanteeda oo la taabto maalin bil Ramadaan.
Haweentiisi ayuu u galmooday maalin bil Ramadaan
Xaamiladu haddii ay afurto soonka way qallaynaysaa
Qallaynta soonka
Daahir noqoshada salaadda subax gadaasheeda.

SEKADA
Sekada meherka
Waxaan haystaa dahab aanan sako ka bixin 5 sano.
Sekada Dahabka
Dahabkeedii ayay iibisey iyadoon sakadii ka bixin
Sakada oo la siiyo hooyada
Sekada oo la siiyo mujaahidiinta

XAJKA
Haweenta caadada qabta iyo labada ragcadood ee Ixraamka
Haweentu marka ay xajka gudanayso wajigeeda ma feydeysaa
Wajiga in la feydo marka la dhunkanayo xajarul aswadka
Haweeney aan maxram lahayn xaj kuma waajibayo.
Nin haween taabtay isagoo dawaafaya.
Dhiig ayay heshay intaysan cumradii dhamaystiran umana suurta gelayso inay sugto inta ay daahir noqonayso.
Wakiilashada tuuryada Jamraadka
Ruuxa ixraamani haddii uu kabo ama sharabaado xirto
Gabar caado heshay oo ka xishootay inay sheegto oo xajiday
Musdalifa ayay ka timid intaan habeenka kala barkiisa la gaarin, maxram la’aanna way ku soo xajiday.
Jeddah ayay aaddey iyadoo xajiyaysa
Haweeney Xaj Tamatuc ah soo ixraamatay oo caado heshay
Ma xajiyi karaa ninkayga oon ii idmin.
Timaha ka go’a haweenka ixraaman.
Miiqaadka ayay soo dhaaftay iyadoo caado qabta
Musdalifa oo laga baxo goor hore
Qof maal leh oo geeriyooday isagoon xajkii gudan

UDXIYADA
Udxiyada haweenku way qali karaan.
Shanlaysiga timaha qof doonaya inuu Udxiyo qalo

GUURKA
Guurka saaniga iyo saaniyaddu waa baadil
Shardiga u wakiilashada nikaaxa qof kale
Muxuu islaamku ka qabaa xadaynta taranka iyo nidaamintiisa
Nin diin leh baa isoo doonay laakiin hooyaday ayaa iga hor istaagtey
Guurkaasi Waa saxiix
Xaamilada guurkeeda ilaa ay ka dhasho
Isagoo sakhraansan baa loo nikaaxshey
Dumaashigu maxram kuuma ahan.
Guursiga ahlu kitaabka gabdhahooda
Gabar uu guur ka doonayo ninkii waliga u ahaa
Nin jirran guurkiisu ma ansaxayaa?
Ma ansaxayaa guurka gabar aan qaan gaarin aabaheedna aan laga doonin
Guurka naag la furay oo aan dhiig helin muddo siddeed bilood ah
Haweeney la guursaday iyadoon ciddadii dhamaysan
Shardiga la kala xirto marka la is guursanayo
Ceebta ka soo if baxda labada is guursada midkood.
Haweenta aan dhiiggu ka go’in nikaaxeedu ma fasakhmayaa, mase loo galmoon karaa
Xukunka in haweenka gadaal looga tago
Nin gabar guursaday kaddibna arkay inaysan bikro ahayn.
Nin gabadhiisii ku sadaqaystay nin kale meher la’aan
Meherka gabadhaa iska leh qof kale uma bannaana inuu ku tagri falo iyadoon ka raali ahayn.
Suldaanku wali uma noqon karo haweeneydii aan wali lahayn
Guurka gabadha aayadu dhashay
Meherka
Nikaaxa Shiqaarka (Beddelka)
Qof dhiig loogu deeqay nikaaxiisa ma saamayso.
Naagta lala baxo nikaax cusub ayaa lagu celinayaa
Guurka bikro laga sinaystay
Guurkaani ma ansaxayaa?
Naag nin kale u doonan mala dooni karaa
Xiriirka dhex mara guurdoonka
Wuxuu ka dhaartay isagoon nikaaxsan
Sidee u dooranayaa ninkii aan guursan lahaa.
Guurka naag uur leh
Guurka haweenka ahlu kitaabka ah
Guurka nin ahlu kitaab ah gabar muslimad ah
Nin la waayey oo xaaskiisii la guursaday kaddibna soo noqday
Eegmada haweenku ay ragga eegaan

WADA DHAQANKA LABADA ISQABA
Eegmada cawrada labada is qaba
Xaaska oo laga maqnaado muddo dheer
Cazliga (Ka siibidda)
Xadka baashaalka labada is qaba.
Ninkeeda ayay si sir ah wax uga qaadatay
Is qaawinta marka la isu galmoonayo.
Haddii ninku xaaskiisa lacnado maka furmaysaa?
Xiriirka labada is qaba
Haweenka la isla qabo
Haddii ninka loo xabiso xaaskiisa darteed masruuf maku leedahay?
Haddii ay haweentu ninkeeda u hibayso maalkeeda
Ma u khidmayn karaa soddogay.
Bixidda ay haween gurigooda ka baxaan iyaga oo ninka ka idan qaadan

FURNIINKA
Nin xaaskiisii furay isagoo xanaaqsan
Haweeney saddex lagu furay.
Nin xaaskiisa ku yiri waad iga furantahay labo jeer oo wada socda
Xukunka haweentu inay dalbato furniin
Furniinka Saddexda dalqadood oo hal mar ah
U wakiilashada furniinka haweenta nafteeda ama cid kale
Furniinka Haween uur leh.
Xilo dalaaqa
Xilo dalaaq aan furniin loola qasdin.
Ka dhaarashada haweenka
Naag ninkeedii iska xaaraantinimaysay
Furniinka iyo xaaladaha shabbaha.
Furniinku ma dhacayaa haddii ninka la khasbo?
Khulcada dalqad ahaan miyaa loo xisaabinayaa.
Muxuu yahay macnaha hooyaday ayaad iga tahay?
Ma dhacayo furniinka nin sakhraansan.
Haddii ninku xaaskiisa furo isagoo xanaaqsan oo xiskiisu joogin.
Haddii ninku u ballan qaado xaaskiisa inuu furayo, maka furmaysaa?
Ninku ma furayaa xaaskiisa haddii hooyadiis sidaas ka dalbato?
Saddex dalqo ayuu ku furay isagoo niyaysnaa inuu hal dalqad ku furo.
Nin yiri wax walba waa iga xaaraan xaaskiisu ma ka furmaysaa?
Haweenka la furay marka lagu noqonayo shardi ma ahan inay ku raalli yihiin

ASAYDA
Haweenta asayda sidda way qubaysan kartaa
Haweenta da’da weyn asay way qaadaysaa
Isma udgin karto haweentu inta ay asayda siddo guurna looma ban dhigi karo si sarbeeb ah mooyaane
Guur in loo soo bandhigo haweeney cidadii ku jirta
Saabuunta udgoon iyo asayda
Naag ninkeedii geeriyooday isaga oo aan u galmoon
Dhaxalka haweeney la furay oo ninkeedii si kedis ah u geeriyooday
Waa gef aan diinta ku banaanayn in haweenta la furo guriga laga saaro ama iyadu ka baxdo

NIDARKA
Nidarku waa karaahiyo oofintiisuna waa waajib
Haweeney nidartay inay soonto bisha Rajab sannad kasta.
Xukunka dib u dhigidda nidarka
Waxay nidartay inay hal Geel ah qasho oo aysan hilibkeeda dhadhamin.
Xukunka in la bedelo wixii la nidray

KAFAARE GUDKA DHAARTA
Qaddarka cuntada la bixinayo kafaare gudka
Qof dhaartiisa raaciyey Insha Allaah kafaare gud maleh

LABBISKA IYO XIJAABKA
Galitaanka Suuq haweenku iyo ragu isku dhafan yihiin
Kabaha dhaadheer iyo Rooseetada
Eegmada
Cawrada haddii ay daruuri noqoto in la fiiriyo
Burukada
Dharka gaagaaban ee gabdhaha loo xiro
Waa waajib in khaadimadda la faro xijaabka.
Haweenku sanka ama dhegaha ma dalooshan karaan.
Uma bannaana in ay haweentu surwaal xirato
Gaabinta timaha
Ciddiyaha Rinjiga la marsado iyo kabaha taakada dheer leh.
Ciddiyaha la dheeraysto
Rajabeetada Naasaha lagu xidho
Muslimaddu hablaha gaalada ah ka xijaaban mayso.
U Xijaabidda haweenka loogama dan lahan Xabsi
Gogol ma kula seexan karaa wiilku walaashiis iyo hooyadiis
Xaaskaygu kama xijaabato ilma adeeraday
Gabdhaha aan qaan gaarin guriga ma ka bixi karaan xijaab la’aan mase tukanayaan.
Gabar xijaabkii laga siibay.
Ninkaygu wuxuu iiga raalli yahay in aanan xijaaban.
Itaageerta madaxa lagu xidho
Dharka ciriiriga ah
Marada oo la dheereeyo ilaa ay dhulka xaabto

DAHABKA
Dahabka xirashadiisa iyo haweenka
Dahabka deyn ma lagu qaadan karaa

AKHLAAQDA
Xukunka qaadka iyo sigaarka
Joojinta dhalmada
Shaqada haweenku qaban karaan
Jannada iyo xuural-caynta

SALAANTA
Salaanta qaraabada
Salaanta oo la gacan qaado haweenka ajnabiga
Salaanta ardaygu salaamo ardayadda
Haweenka oo lala kaliyoobo (khalwada)
Way i caayaan markaan xumaanta ka reebo

FATAAWA KU SAABSAN ARRIMO KALA DUWAN
Haddii haweentu iibiso maal ay leedahay oo waligeed aysan arag.
Waalid wax ku sadaqaystay caruurtiisa.
Caruurta qaarkeed oo gooni wax loo siiyo

DHAXALKA
Sidee dhaxalka loogu qaybinayaa.
Haweenta iyo dhaxalka ninkeeda.

Raadraaca buugga

Taariikh-Nololeedka Culumada Su’aalaha ka Jawaabay

• Al-Cuthaymiin
• Bin Baaz
• A1-Jibriin
• Ibnu Taymiyah
• Guddiga Iftaha Sucuudiga