Raadraaca Buugga
Kutubta aan ka soo minguuriyey su’aalaha iyo jawaabaha buuggaani ka kooban yahay oo maraajicda ah waxay kala yihiin sida hoos ku xusan:
Fataawa Hay’at Kibaar Al-Culamaa, waa labo majallo, waxaa lagu daabacay Maktabadda Turaath Al-Islaami.
Min Axkaam Al-Fiqhiyah fii Fataawaa Nisaa’iyah – Ibnu Cuthaymiin
Fataawaa Al-Mar’ah, waxaa soo uruuriyey Maxamed Al-Musnad
Majmuuca Fataawaa Ibnu Taymiya
As’ilah Muhimmah – Ibnu Cuthaymiin

DHAXALKA
Sidee dhaxalka loogu qaybinayaa?
Haweenta iyo dhaxalka ninkeeda

DHAXALKA
Sidee dhaxalka loogu qaybinayaa?
Su’aasha 241aad: Haweenay ayaa waxay ka dhimatay ninkeedii iyo ayaydeed iyo walaalkeed ay isku aabbe iyo isku hooyo yihiin iyo wiil ay dhashay, haddaba sidee ayaa dhaxalka loogu qaybinayaa?

Jawaab: Ninka waxaa la siinayaa rubuc (maalka oo afar meelood loo qaybiyey meeshiis), ayaydana sudus (maalka oo lix meelood loo qaybiyey meeshiis), wiilkeedana inta soo harta ayuu qaadanayaa, walaalaheedna dhaxalka wax kuma lahan.

Su’aasha 242aad: Haweeney ayaa geeriyootay waxayna ka tagtay gabar iyo walaalkeed ay isku hooyo yihiin iyo ina adeerkeed, haddaba sidee ayay wax u kala dhaxlayaan?

Jawaab: Gabadha maalka barkiis ayaa la siinayaa inta soo hartana ina adeerkeed ayaa leh, walaalkeeda ay isku hooyada yihiin waxaa dhaxalka ka hor istaagay gabadha ay walaashiis dhashay oo nuska la siiyey, dhaxalkana wax kuma laha maadaama ay gabadhaasi joogto sida ay afarta mad-habood isku raaceen, waxaase habboon haddii uu yimaado marka dhaxalka la qaybinayo in wax la siiyo.

Su’aasha 243aad: Naag ayaa geeriyootay oo ka tagtay ninkeedii iyo wiil ay habaryar u tahay, sidee maalka loogu qaybinayaa?

Jawaab: Ninku wuxuu leeyahay maalka barkiis, wiilka ay habaryarta u tahayna wuxuu qaadanayaa maalka inta soo harta sida ay qabaan qayb Shaaficiyada ka mid ah iyo Abii Xaniifa iyo Axmed oo isagu aad ugu adkaystay arrintaas, qawlka labaadna waa in wiilka aan waxba la siinayn maalkana inta uu ninku qaatay ma ahee inta kale lagu darayo hantida dawladda (baytal-maalka), waxaana sidaas qaba Shaaficiyada badankooda iyo Axmed wajiyada wax looga wariyey mid ka mid ah.
Culimadu waxay ka doodeen dadka qaraabada ah oo aan iyagu dhaxalka wax ku lahayn waxayna ka yiraahdeen:
Shaafici iyo Maalik waxay qabaan qofkii la waayo ciddii dhaxalkiisa xaq u lahayd in maalkiisa dawladdu la wareegayso (oo aan qaraabadiisa kale la siinayn). Warin Axmed laga wariyeyna sidaas oo kale ayay xustay.
Mad-habta ay salafku u badan yihiin iyo Abii Xaniifa, Thowri, Isxaaq iyo Axmed (qawlkiisa ugu xoog badan) waxaa laga wariyey inay dhammaantood qabaan ruuxa ciddii dhaxalkiisa xaqa u lahayd la waayo in la dhaxalsiinayo qaraabadiisa kale (sida abtiga oo kale). Allaahna wuxuu yiri:
“Dadka qaraabada ah qaarkood qaarka kale mudnaan ayuu ka leeyahay (sida ku sugan) Kitaabka Allaah.”
Nabiguna wuxuu yiri:
“Abtigu wuxuu dhaxlaa qof aan lahayn cid dhaxasha, wuu dhaxlayaa, kuna fakhri baxayaa.”

Haweenta iyo dhaxalka ninkeeda
Su’aasha 244aad: Haweeney ayaa ninkeeda waxaa qabtay xanuun uu la dhul dhacay oo uu saddex bilood la jiifey, maalin dambe ayuu ka dalbaday cabbitaan wayse kala soo daahday, markaas ayuu ku yiri, “Saddex dalqadood ayaad iiga furan tahay!” Labaatan cisho kaddibna wuu geeriyooday, haddaba furniinkaasi ma dhacayaa? Dhaxalka wax ma ku leedahay?

Jawaab: Furniinkaasi waa dhacayaa haddii uu caqligiisu taam yahay oo ikhyaarkiisa ku furay wayna dhaxlaysaa sida ay qabaan jamhuurka culimadu waxaana sidaas qaba mad-habka Imaamu Shaafici (qawlka qadiimka ah) iyo Imaamu Maalik iyo Axmed iyo Abii Xaniifa, waxaana dhacday Cabdirraxmaan bin Cawf inuu xaaskiisa furay isagoo sakaraadaya kaddibna Amiirkii Mu’miniinta ee Cismaan bin Cafaan uu dhaxal u xukumay haweenaydaas uu furay.
Haweentaasi waa inay ka ciddo tirsato ninka dhimashadiisa ama furniinka hadba kii waqtigiisu dheeryahay, haddiise uu waqtigaas uu furay caqligiisu aanu taam ahayn kama furmayso.

FATAAWA KU SAABSAN ARRIMO KALA DUWAN
Haddii haweentu iibiso maal ay leedahay oo waligeed aysan arag
Waalid wax ku sadaqaystay carruurtiisa
Carruurta qaarkeed oo gooni wax loo siiyo

FATAAWA KU SAABSAN ARRIMO KALA DUWAN
Haddii haweentu iibiso maal ay leedahay oo waligeed aysan arag
Su’aasha 238aad: Haween ayaa waxay leedahay hanti aysan waligeed arag laakiin ay tilmaan fiican ka haysato oo sidaas ku garanayso, haddaba ma u bannaan tahay inay ka iibiso ruux hantidaas arkay?

Jawaab: Haddii ay haweentaasi tilmaan ka haysato hantideeda oo sidaas ku garanayso way u bannaan tahay inay iibiso iyadoon arag, haddii aysan tilmaan ka haysan way iibin kartaa ama qof wakiil uga ah oo arkay hantidaas ayaa iibin kara.

Waalid wax ku sadaqaystay carruurtiisa
Su’aasha 239aad: Haweeney ayaa wiilasheeda mid ka mid ah waxay siisay maal aysan wiilasheeda kale siin, wiilasheeduna caasiyaal ma ahayn kaddibna way geeriyootay iyadoo la joogta wiilkii ay maalka gaarka u siisay, haddaba sadaqadaasi ma ansaxaysaa?

Jawaab: Haddii aan wiilkaasi la wareegin maalkii lagu sadaqaystay ilaa ay hooyadiis ka dhimatay way buraysaa siinta gaarka loo siiyey maalkaas wiilasha kale ayuuna ula siman yahay sida ay afarta mad-habood qabaan, haddiise uu maalka kala wareego inta aysan dhiman iyada ruuxeeda sida saxiixa ah ma ansaxayso inuu gooni u qaato walaalihiisa kale ayuuna kala mid yahay.

Carruurta qaarkeed oo gooni wax loo siiyo
Su’aasha 240aad: Haweeney ayaa iyadoo caafimaad qabta u hibaysey wiil carruurteeda ka mid ah maal, toban sano kaddibna way geeriyootay, wiilku maalkii ay hooyadiis siisay oo dhan wuxuu u hibeeyey wiilkiisa kaddibna wuu geeriyooday, qaadiyadu waxay sheegeen inuu xaq u leeyahay, haddaba dadkii kale ee dhaxalka wax ku lahaa ma u bannaan tahay hibadaas inay baadil ka dhigaan oo maalka si siman loo qaybsado?

Jawaab: Sadaqadaasi way buraysaa haddii maalkaas aan weli lagu tagri falin uuna hayey qofkii sadaqaystay ilaa uu ka dhintay sida ay culimadu isku waafaqsan yihiin, qaadiguna arintaa xukunkeeda wuu ku gafey mana ansaxayo xukunkiisu.
Haddii sadaqadaas uu la wareego qofkii lagu sadaqaystay iyaduna waa arrin macruuf ku ah culimda dhexdooda, maalkaasna waa laga soo celinayaa qofkii gaarka loo siiyey ama ilmaha oo dhan mid kasta intaas oo kale ayaa la siinayaa, Bukhaari iyo Muslimna waxay qoreen: Nucmaan bin Bashiir inuu yiri:
“Aabbahay ayaa wuxuu i siiyey addoon, markaas ayay hooyaday Camrata binti Rawaaxa waxay ku tiri, ‘Raali noqon mayo ilaa aad arrintaas Nabiga ka markhaati galisid!’ Markaas ayuu Nabiga u yimid oo ku yiri, ‘Anigu wiilkaygaan waxaan siiyey addoon, hooyadiisna waxay tiri, “Kaa raali noqon mayo ilaa aad Rasuulka ka markhaati galisid.” Markaas ayuu Rasuulku ku yiri, “Carruur kale ma leedahay?” Waxaan iri, ‘Haa.’ Wuxuu yiri Nabigu, “Kulligood ma siisay waxa aad wiilkaan siisay oo kale?” Waxaan iri, ‘Maya.’ Markaas ayuu Nabigu yiri, “Orod oo cid kale markhaati gasho.””
Xadiis kalena wuxuu ahaa, “Anigu dulmi markhaati kama noqdee ha i markhaati gashan, Allaahna ka cabsada oo carruurtiina u cadaalad fala.”

SALAANTA
Salaanta qaraabada
Salaanta oo la gacan qaado haweenka ajnabiga
Salaanta ardaygu salaamo ardayadda
Haweenka oo lala kaliyoobo (khalwada)
Way i caayaan markaan xumaanta ka reebo

SALAANTA
Salaanta qaraabada
Su’aasha 233aad: Waxaan deganahay magaalada Riyaad, waxaa jira dad aan qaraabo nahay oo aan aad isugu dhownahay oo ay ka mid yihiin gabdhaha abtigay iyo xaasaska adeerraday iyo gabdho aan ilma adeer nahay, marka aan soo booqdo waan isa salaamnaa oo is dhunkannaa wayna ila soo fariistaan iyagoo aan xijaabnayn, arrintaas waan dhibsadaa, waana caado aad ugu faaftay koonfurta Sucuudiga, maxaad ka oranaysaan caadadaas maxaase ila gudboon? Noo faa’ideeya Allaah ha idinka abaal mariyee.

Jawaab: Caadadaasi waa caado xun oo sharciga khilaafsan, kuumana bannaana in aad hablahaas iyo wixi la mid ah gacan qaaddid oo dhunkatid sababtoo ah maxram uma tihid waxaana ku waajiba inay kaa xijaabtaan, Allaahna wuxuu yiri:
“Haddii aad wax weydiinaysaan (haweenka Nabiga) ka weydiiya xijaabka gadaashiisa, sidaas ayaa qalbiyadiinna iyo qalbiyadoodaba u daahirnimo badan.”
Aayaddani waxay khusaysaa haweenka oo dhan sida ugu saxiixsan ee culimadu sheegeen daliilna uma haystaan dadka oranaya aayaddani waxay khaas ku ahayd xaasaskii Nabiga waana hadal baadil ah, Allaahna wuxuu aayad kale ku yiri:
“Yaysan u muujin quruxdooda raggooda rnooyee, iyo aabbayoowgood iyo ninkooda aabbihiis, iyo wiilashooda iyo wiilasha raggoodu ay dhaleen iyo walaalahood iyo wiilasha walaalahood iyo wiilasha gabdhahay walaalaha yihiin, iyo haweenkooda (Muslimiinta ah).”
Adigu intaas la sheegay midna ma tihid balse waxaad ka tahay ajnabi waxaana kugu waajiba in aad u sheegtid oraahdaan si ay kuugu cudurdaaraan una ogaadaan xukunka sharciga ah, waxaa kugu filan in aad salaantid adiga oo aan gacan qaadayn sida aayadaha Qur’aanka ah ee aan soo sheegnay ku xusan, Nabiga mar ay haweeney damacday inay gacan qaaddo oo salaanto wuxuu ku yiri:
“Anigu haweenka ma gacan qaado.”
Caa’ishana waxay tiri:
“Waligeed Rasuulka Alle gacantiisu ma ay taaban haweeney ajnabi ka ah gacanteed, afka ayuu kala baayactami jirey (marka ay axdi la galayaan).”
Sidoo kale Saxiixa Muslim waxaa ku taal iyadoo Caa’isha laga warinayo qisadii been abuurka inay Caa’isha tiri markii ay maqashay codka Safwaan bin Mucaddil:
“Waxaan dabooshay wajiga wuxuuna i arki jirey intaan xijaabka la soo dejin.”
Arrintaasi waxay daliil u tahay in ay haweenku wajiga qarsadeen markii xijaabka la soo dejiyey intii ka dambaysey. Allaah waxaan weydiisanaynaa inuu Muslimiinta xaalkooda hagaajiyo iyo inuu inagu galladaysto fahamka diinta.

Salaanta oo la gacan qaado haweenka ajnabiga
Su’aasha 234aad: Muxuu yahay xukunka in haweenka la gacan qaado marka la salaamayo iyadoo maro iyo wixi la mid ah gacanteeda la iska xijinayo? Farqise ma u dhexeeyaa ninka wax salaamaya haddii uu yahay dhallin yaro iyo haddii uu oday yahay ama haweenta la salaamayo ay da’ yar tahay ama da’ weyn tahay?

Jawaab: Ma bannaana in salaan loo gacan qaado haweenka ajnabiga kaa ah waana isku mid haddii aad maro iska xijisid iyo haddii kale ama ay da’ weyn tahay ama da’ yar tahay, ama ninka salaamayaa uu dhalinyaro yahay ama da’ weyn yahay, fitnada ka iman karta mid kasta oo iyaga ka mid ah awgeed, Rasuulkana waxaa ka sugnaatay inuu yiri:
“Anigu haweenka ma gacan qaado.”
Caa’ishana waxay tiri:
“Waligeed Rasuulka Alle gacantiisu ma ay taaban haweeney ajnabi ka ah gacanteed. Afka ayuu kala baayactami jirey (marka ay axdi la galayaan).”
Waa isku mid haddii maro ama wax la mid ah la iska xijiyo ama aan la iska xijin marka la salaamayo, iyadoo laga hor tagayo inay fitno ka timaaddo.

Salaanta ardaygu salaamo ardayadda
Su’aasha 235aad: Waxaan ahay arday jaamicad dhigta, mar marka qaarkood waxaan salaamaa gabdhaha aan isku kulliyadda nahay, haddaba arrintaasi ma bannaan tahay?

Jawaab: Horta sideedaba ma bannaana in gabdho iyo wiilal hal fasal la isugu keeno oo ay kuraas ku wada fariistaan, waana waxyaalaha ugu waaweyn ee fitnadu ka timaaddo, umana bannaana ardayga iyo ardayaddu inay soo xaadiraan fasallada caynkaas oo kale ah, salaantuna wax dhib ah ma leh haddii aan la gacan qaadayn oo iyadoo xijaaban uu bannaanka ka salaamo, kalina aanay isla noqon (khalwo), salaantana aan looga dan lahayn xumaan iyo in fitno la abuuro, haddii sidaas looga dan leeyahay ma bannaana.

Haweenka oo lala kaliyoobo (khalwada)
Su’aasha 236aad: Maxaa loola jeedaa xadiiska ah:
“Ninna yaanu la keli noqon haweeney iyadoo aanu la joogin ninkeedii ama ruux kale oo maxram u ah.”
Mase bannaan tahay inuu ninku la fariisto naagta iyadoo aanu wax xijaab ahi u dhaxeyn haddii uu ninkeedu la joogo?

Jawaab: Macnaha xadiisku waa inaysan u bannaanayn ninku inuu kula keli yoobo haweeney ajnebi ka ah meel aan dad kale ka arkeyn iyadoo ninkeedii ama qof maxram u ahi la joogin waxaana laga hor tegayaa iney meesha ka dhacdo fitno iyo waxaan Alle raalli ka ahayn sida sinada ama waxyaalaha gogol xaarka u ah, waxaana ninka ajnebiga ah u bannaan inuu la fariisto haweenta haddii ay xijaaban tahay oo ninkeeda ama maxram la joogo.

Way i caayaan markaan xumaanta ka reebo
Su’aasha 237aad: Waxaan ahay gabar ardayad ah gabdho badan ayaan kulleejo ku wada jirnaa, Allaahna hanuun ayuu igu galladaystay oo diintayda ayaan ahmiyad siiyaa, waxaan aad u dhibsadaa falal aan wanaagsanayn oo ay sameeyaan gabdhaha ila deggen sida dhagaysiga heesaha iyo muusikada ama xanta iyo isku dirka in badanna waan waaniyey, qaar ka mid ah gabdhahaas markii aan waaniyo way igu jeesjeesaan iyagoo i yasaya, haddaba maxaa ila gudboon?

Jawaab: Waxaa kugu waajiba in aad xumaanta ka reebtid hadba sidii aad awooddid adigoo hadal qabow ku waaninaya isla markaana soo daliilsanaya aayado iyo axaadiis munaasib u ah hadba mawduuca aad kala hadlaysid, hana dhegaysan heesaha iyo xanta iyo iskudirkooda, camalkooda xun iyo caydooduna waxba kuma yeelayso maadaama aad u naseexaysey isla markaana aadan la wadaagin camaladooda xun, Allaah wuxuu yiri:
“Dadka xaqa rumeeyow naftiina mas’uuliyaddeeda ayaa idin saaran, waxna idin ma yeelayo ruuxa dhunsan haddii adinku aad toosan tihiin.”
Waxay arrintaasi kuu suurta gelaysaa in aad marka hore xumaanta reebtid, haddii ay dadku xumaanta ka hari waayaan naftaada ayaad ku dadaalaysaa xumaantooduna waxba kuma yeeli doonto Allaahna faraj ayuu kuu furi doonaa dadkana wuu ku anfici doonaa hanuunintaada haddii sabir iyo dulqaad aad la timaadid adigoo Allaah ajar ka dalbaya kuna bishaarayso khayr fara badan iyo cirib dambeed wanaagsan maadaama aad xaq ku sugan tahay isla markaasna aad waaninaysid ciddii aad xumaan ku aragtid,
Allaahna wuxuu yiri:
“Cirib dambeedka wanaagsan waxaa iska leh dadka Rabbigood ka cabsada.”
Aayad kalena wuxuu Alle yiri:
()
Aayad kalena wuxuu Alle ku yiri:
“Kuwa Dartayo u jihaada, waxaan ku hanuuninaynaa jidkayaga, Allaahna wuxuu la jiraa kuwa ka cabsada ee camalada wanaagsan sameeya (muxsiniinta).”

AKHLAAQDA
Xukunka qaadka iyo sigaarka
Joojinta dhalmada
Shaqada haweenku qaban karaan
Jannada iyo xuural-caynta

AKHLAAQDA
Xukunka qaadka iyo sigaarka
Su’aasha 228aad: Muxuu yahay xukunka qaadka iyo sigaarka aad ugu dhex faafay Muslimiinta, muxuuse yahay xukunka in lala saaxiibo qof isticmaala labadaas nooc?

Jawaab: Shaki kuma jiro in qaadka iyo sigaarku xaaraan yihiin dhibaatooyinka faraha badan oo ay keenaan awgeed iyo waliba mar marka qarkood oo ay maanka dooriyaan, sida ay sheegeen dad lagu kalsoon yahay oo yaqaan labadaas noocba, culimadu waxay ka allifeen kutub fara badan waxaana culimadaas ka mid ah Sheekh Maxamed bin Ibraahiim Aala-Sheekh oo ahaa muftigii waddanka Sucuudiga Alle ha u naxariistee.
Qof kasta oo Muslim ah waxaa ku waajiba inuu isaga tago oo ka digtoonaado mana bannaana iibintooda iyo iibsigooduba lagamana ganacsan karo, lacagtooduna waa xaaraan, Allaah waxaan weydiisanaynaa inuu naga koriyo.
Ma bannaana in lala saaxiibo qof labadaas shay iyo wixii la mid ah oo maan dooriye ah isticmaala, waayo taasi waxay ka mid tahay jidadka qofku uu ku barto isticmaalkooda.
Qof kasta oo Muslim ah waxaa ku waajib ah inuu la saaxiibo dadka akhyaarta ah oo ka fogaado saaxiibada xun xun, Nabiguna wuxuu ku shabbahay la fariisiga qofka wanaagsan qof cadar wata oo kale wuxuuna yiri, “Waxay noqonaysaa inuu kuu mariyo ama aad ka iibsatid ama aad ur wanaagsan ka heshid.”

Su’aasha 229aad: Waa maxay xukunka in wax laga jaro ama la gaabiyo timaha sunniyaha?

Jawaab: Sunniyaha haddii la rifo, wuxuu ficilkaasi noqonayaa mid aan shareecada ku bannaanayn oo Rasuulku waa reebay, wuuna lacnaday tan sunniyaha rifta iyo tan ruux kala ka rifta.
Waxay arintaasi ka mid tahay dambiyada waaweyn ee kabaa’irta la yiraahdo khaas ahaan haweenka ayuu ula jeeday sababtoo ah iyagaa badanaaba isticmaala iyagoo qurux uga dan leh, haddiise uu ninku sidaas oo kale sameeyo la mid ayuu noqonayaa oo lacnaddaasi way ku dhacaysaa. Haddii la xiiro ama la jaro ahlu cilmiga qaarkood waxay u arkaan inay rifiddii la mid tahay sababtoo ah waxay yiraahdeen waa Allaah abuuristiisii oo la beddelayo qofka Muslimka ahna waxaa ku waajiba inuu ka dhawrsado lab iyo dheddig kii uu doono ha ahaadee.

Joojinta dhalmada
Su’aasha 230aad: Ma bannaan tahay in haweenku dhasha iska joojiyaan cudurdaar la’aan? Muxuuse yahay cudurdaarka arrintaas bannayn kara?

Jawaab: Culimadu waxay caddeeyeen dhasha oo si kama dambays ah loo joojiyo inay xaaraan tahay ayna lid ku tahay sida uu Nabigu ummaddiisa la doonayey (oo ahayd inay aad u bataan), waxayna arrintaasi sabab u noqon kartaa dulli Muslimiinta ku dhaca, sababtoo ah Muslimiintu markasta oo ay bataan sharaf iyo haybad baa u kordhaysa, Allaahna wuxuu ugu gallad sheegtay reer Banii Israa’iil inuu tarmiyey oo mujtamac ballaaran ka dhigay, wuxuuna yiri:
()
Nabi Shucayb wuxuu qoomkiisa xusuusiyey arrintaas wuxuuna yiri:
“Bal xusa markii aad ahaydeen kuwa yar oo uu idin badiyey.”
Waxaa arrintaas u markhaati kacaya xaqiiqada jirta oo ummad kasta oo tiradeedu badato waxaa u siyaada haybad uu ka haybaysto cadawgeedu iyo inay ka deeqtoonaato ummadaha kale, sidaas darteed ma bannaana in dhalmada si kama dambays ah loo joojiyo inay daruufi keento mooyaane, sida haddii aanay haweeneydu xamili karin uurka oo geeri looga cabsado, xaaladdaan oo kale daruuro ahaan ayay u bannaan tahay oo uuraysiga waa laga joojin karaa cudurdaarkaas awgiis ayaana loo baneeyey in dhalmadii la gooyo. Waxaa iyana taas la mid ah marka ay haweentu ilma galeenka ka jirran tahay oo laga cabsado inuu cudurku ku fido oo markaas ay duruuri noqoto in ilmagaleenka laga saaro, arrimahaas oo kale ayaa la oggol yahay in dhalmada loo joojiyo.

Shaqada haweenku qaban karaan
Su’aasha 231aad: Maxay tahay shaqada ay bannaan tahay inay haweenta Muslimadda ahi ka shaqayso iyadoon diinteeda khilaafayn?

Jawaab: Waxaa u bannaan inay qabato hawlaha haweenka gaarka u ah sida inay gabdhaha wax barto ama iskuulka gabdhaha maamule ama shaqaale ka noqoto iyo wixi la mid ah, waxay kaloo samayn kartaa inay gurigeeda ku tosho dharka haweenka iyo wixi la mid ah. Mana bannaana inay qabato shaqooyinka ragga u gaarka ah sababtoo ah waxaa ka dhalanaya is dhex gal, kaas oo fitno weyn ah ayna waajib tahay in laga digtoonaado, Nabigu wuxuu yiri:
“Gadaashay kama aanan tegin fitno ragga uga daran tan haweenka.”
Waxaa ninka ku waajiba inuu ehelkiisa ka dheereeyo meelaha fitnadu ka iman karto iyo sababaha fitnada keenayaba mar kastaba.

Jannada iyo xuural-caynta
Su’aasha 232aad: Waxaa jirta in jannada lagu sheegay haween xuural-cayn ah oo ragga loo diyaariyey, haddaba haweenku iyagu rag meesha ma ku leeyihiin?

Jawaab: Allaah subxaanahu watacaalaa wuxuu Qur’aanka kariimka ah ku sheegay jannada wuxuuna yiri:
“Waxaad ku leedlhiin (jannada) wax kasta oo ay naftiinu jamato iyo wax kasta oo aad dalbataan, waana marti qaad uu idinku marti qaaday Allaha dambi dhaafka iyo naxariista badan.”
Wuxuu sidoo kale yiri:
“Waxaa dhexdeeda ah wax kasta oo naftu doonto indhuhuna ku qabowsadaan, waadna ku waaraysaan waligiin.”
Waxaan ognahay in guurku yahay waxyaalaha ay naftu doonto kuwa ugu sarreeya jannadana waa laga helaa oo way leeyihiin ahlu jannadu rag iyo dumar kay doonaan ha ahaadeene haweentana Allaah jannada wuxuu ugu guurinayaa ninkeedii ku qabi jirey adduunka Allaahna wuxuu yiri:
“Ilaahaw geli jannooyinkii aad u ballanqaadday iyaga iyo wixii wanaagsanaada oo ka mid ah aabbayaashood iyo xaasaskooda iyo awlaaddooda.”
Haddii adduunka laba nin ay soo guursadeen waa la kala dooransiinayaa kii ay doonto, haddii adduunka aysan guur ku soo marin Ilaahay ayaa u guurinaya xuural-ciinta nin ay isheedu ku qabowsato, nicmada jannadu ragga oo kaliya kuma koobna oo rag iyo dumarba way u dhexaysaa guurkuna wuxuu ka mid yahay nicmooyinkaas waxaase laga yaabaa qofku in uu is yiraahdo Ilaahay wuxuu sheegay xuuralcayn dumar ah mana uu xusin inay haweenku rag leeyihiin, waxaan taas leenahay haweenka rag ayaa loo xusay iyagana, waayo ninku isaga ayaa ah kan (guurka) doona.

DAHABKA
Dahabka xirashadiisa iyo haweenka
Dahabka deyn ma lagu qaadan karaa

DAHABKA
Dahabka xirashadiisa iyo haweenka
Su’aasha 223aad: Muxuu yahay xukunka haweenku inay dahab xirtaan?

Jawaab: Way u bannaan tahay haweenku inay dahab xirtaan waxaana arrintaas shardi u ah in aan lagu xad gudbin, si uusan israaf u noqon, haddii dahabka xirashadiisa xadkiisa la dhaafiyo waxay noqonaysaa israaf, Allaahna subxaanahu watacaala wuxuu yiri:
“Cuna oo cabba (wuxuu Alle idinku irsaaqo) hana ku xad gudbina, Allaah ma jecla kuwa xad gudubka badan.”
Marka Allaah ma jecla israafka iyo mubadarnimada haddii ay noqoto cunitaan iyo cabitaan, labbis iyo gaadiid iyo wixi la mid ah, sidaas darteed waxaan leenahay haweenta way u bannaan tahay inay xirato dahab iyo qalin iyo waxyaalaha kale ee ay isku qurxiyaan iyadoo aan lagu israafayn.

Su’aasha 224aad: Muxuu yahay xukunka iibka dahabka loo sameeyey qaab noole oo kale sida mas madixiis, balanbaalis iyo wixi la mid ah?

Jawaab: Dahabka iyo qalinka loo sameeyey qaabka xayawaanka oo kale waa xaaraan in la iibiyo iyo in la iibsado waana xaaraan in lagu labbisto sababtoo ah ruuxa Muslimka ah waxaa ku waajiba inuu suuliyo sawir kasta oo noole lagu shabbahay.
Kitaabka Saxiixa ah ee Muslim wuxuu qoray in Abu Hiyaaj yiri, “Cali bin Abuu Daalib ayaa igu yiri, ‘Miyaysan habboonayn in aan kuu diro wuxuu ii diray Rasuulka Allaah, oo ah in aad burbirisid sawirradoo idil iyo in aad dhulka la sintid qabri kasta oo kor loo dhisay?’”
Waxaa kaloo jira inaysan malaa’igtu soo gelayn guri sawir yaallo, sidaas awgeed waa inay Muslimiintu iska ilaaliyaan waxyaalaha sawirrada leh iibsigooda iyo iibintoodaba.

Dahabka deyn ma lagu qaadan karaa
Su’aasha 225aad: Naag ayaa waxay jinjimo dahab ah ku iibsatay lacag la isla xaddiday, dayn ahaan ayayna ku qaadatay haddaba arrintaas ma bannaan tahay?

Jawaab: Ma bannaana in dayn lagu qaato dahabka iyo qalinka, sidaas ayayna culimadu isku waafaqsan yihiin waxaana waajib ah in la celiyo haddii jinjimahii la hayo ama lacagtoodii la bixiyo.

Su’aasha 226aad: Ma bannaan tahay in qofka dahabka iibsanaya uu lacagta qaar bixiyo oo ku yiraahdo qofka dahabka leh, dahabka hayso ilaa aan lacagta kaaga soo dhammaystirayo?

Jawaab: Ma bannaana arrintaasi sababtoo ah haddii uu iibsado wuxuu iibkaasi u dhacayaa in dahabkaasi mulkigiisa uu ka wareegay qofkii lahaa una soo wareegay qofka iibsaday isagoon lacagtii bixin arrintaasina waa xaaraan waxaana waajib ah inuu bixiyo lacagta oo dhammaystiran, markaas hadduu doono ii hay ha yiraahdo ama haka qaato, haddii la gorgortamo oo iyadoon iibku dhicin uu tago oo uu lacagta soo dhammaystiro kaddibna la kala iibsado arrintaasi way bannaan tahay sababtoo ah beecu ma dhicin lacagtoo kaamil ah mooyaane.
Su’aasha 227aad: Waxaa dhacda in dadka dahabka iibiyaa ay lacagta jeeg ahaan u qaataan iyagoo naftooda iyo maalkooda u cabsanaya, maadaama ay arrintaasi jirto ma bannaan tahay in dahabka jeeg lagu iibsado haddii jeeggaasi yahay mid isla maalintaas lacagta lagu qaadan karo?
Jawaab: Ma bannaana in dahabka jeeg lagu iibsado sababtoo ah ma ahan kaash gacanta la isaga dhiibay oo kale ee waa xawilaad, waxaana u daliil ah qofka jeegga qaatay haddii uu jeeggu ka dhumo wuxuu soo raadinayaa qofkii jeegga siiyey, haddiise uu kaash ahaan lacagtiisa u qaadan lahaa ma soo raadiyeen, waxaana arrintaas caddaynaya matalan haddii ninka dahabka gadaya lacagta kaash loo siiyo kaddibna ay ka dhunto ma raadsanayo ninkii lacagta siiyey, haddiise jeeg ahaan loo siiyo oo intuu bangiga la aado ay ka dhunto wuxuu soo raadinayaa qofkii jeegga siiyey taas ayaana kuu caddaynaysa inuusan jeeggu kaashka gacanta la isaga dhiibayo la mid ahayn, haddii aanu kaashka la mid ahaynna iibku ma ansaxayo sababtoo ah Nabigu wuxuu amray marka dahab lagu gadanayo lacag (qalin) in aan dayn lagu qaadan ee gacan saar kaashka loo bixiyo.
Haddii jeegga laga tasdiiqiyo bangiga oo ninka dahabka leh uu la hadlo bangiga oo uu ku yiraahdo lacagta intaas ah ii hay aniga ayaa jeeg ahaan u haystee, markaas waxaa laga yaabaa inay bannaan tahay.

LABBISKA IYO XIJAABKA
Galitaanka suuq haweenku iyo raggu isku dhafan yihiin
Kabaha dhaadheer iyo rooseetada
Eegmada
Cawrada haddii ay daruuri noqoto in la fiiriyo
Burukada
Dharka gaagaaban ee gabdhaha loo xiro
Waa waajib in khaadimadda la faro xijaabka
Haweenku sanka ama dhegaha ma dalooshan karaan?
Uma bannaana in ay haweentu surwaal xirato
Gaabinta timaha
Ciddiyaha rinjiga la marasado iyo kabaha taakada dheer leh
Ciddiyaha la dheeraysto
Rajabeetada naasaha lagu xidho
Muslimaddu hablaha gaalada ah ka xijaaban mayso
U xijaabidda haweenka loogama dan lahan Xabsi
Gogol ma kula seexan karaa wiilku walaashiis iyo hooyadiis
Xaaskaygu kama xijaabato ilma adeerraday
Gabdhaha aan qaan gaarin guriga ma ka bixi karaan xijaab la’aan mase tukanayaan
Gabar xijaabkii laga siibay
Ninkaygu wuxuu iiga raalli yahay in aanan xijaaban
Itaageerta madaxa lagu xidho
Dharka ciriiriga ah
Marada oo la dheereeyo ilaa ay dhulka xaabto

LABBISKA IYO XIJAABKA
Galitaanka Suuq haweenku iyo raggu isku dhafan yihiin
Su’aasha 200aad: Ruuxa Muslimka ah ma u bannaan tahay inuu galo suuq ganacsi isagoo og in suuqaas ay joogaan haween qaawani ayna ka jirto isku dhafnaan rag iyo dumar oo aanu Allaah ka raalli ahayn?

Jawaab: Suuqa caynkaas oo kale ah ma bannaana inuu galo qof aan dadka wannaagga fareyn xumaantana ka reebayn, qofkiise dani ka gasho oo ka fursan waaya haddii uu galo waa inuu indhihiisa laabo aadna u feejignaado oo uu ilaashado diintiisa iyo sharaftiisa iskana ilaaliyo meel kasta oo shar uga imaan karo, waxaana ku waajiba dadka awoodda u leh iney ka hor tagaan munkarkaas oo ay galaan suuqyada caynkaas oo kale ah, dadkana uga digaan cawaaqib xumadeeda iyagoo ka duulaya qawlka Allaah ee ah:
“Mu’miniinfa rag iyo haweenba qaarkodd qaarka kale waa u sokeeye waxayna faraan wanaagga xumaantana way ka reebaan.”
Wuxuu kaloo Alle yiri:
“Ha la idinka helo ummad wanaagga dadka ugu yeedha xumaantana ka reebta, waana kuwaas kuwa liibaanay.”
Aayadaha macnahaan oo kale tusinaya way fara badan yihiin Nabiguna wuxuu yiri:
“Qofkii xumaan arkaa gacantiisa haku dooriyo, haddii uusan awoodin carrabkiisa haku dooriyo haddii aanu awoodin qalbiga haka kahdo waana kaas kan iimaanka ugu daciifsan.”

Kabaha dhaadheer iyo rooseetada
Su’aasha 201aad: Waa maxay xukunka in haweenku labistaan kabo dhaadheer iyo waxyaalaha kale ee la isku qurxiyo sida rooseetada oo kale?

Jawaab: Ma bannaana inay haweenku labbistaan kabaha dhaadheer haddii ay sidaasi khilaafayso caadada oo ay haweenka kale ka dhex muuqanayso.
Allaahna wuxuu yiri: “Ha u wareegaysanina (adinkoo is qaawinaya) sidii jaahiliyadii hore.”
Mana bannaana inay haweentu dibadda ula soo baxdo wax kasta oo ay isku qurxiso oo ay haweenka kale uga muuqanayso, dhibna ma lahan waxyaalaha kale ee ay haweenku isku qurxiyaan sida rooseetada iyo wixi la mid ah.
Waxaan iyana bannaanayn inay haweenku iska rifaan timaha sunniyaha ama ay qaar ka xiiraan, Rasuulkuna haweenka sidaas sameeya iyo kuwa lagu sameeyo wuu nacladay, waxaa iyana taas la mid ah inay ilkahooda qoraan oo ay fanax isu yeelaan dhammaantoodna Rasuulku wuu nacladay. 

Eegmada
Su’aasha 202aad: Waa maxay xukunka inay raggu eegaan jirka ama wajiga haweenka heesa ama kuwa jileyaasha ah ee laga soo daayo taleefishinka ama shineemooyinka iyo kuwa sawirrada ah ee waraaqaha ku yaal?

Jawaab: Haweenka iyo sawirradoodaba, sawirkaasi ha ahaado mid warqad ku yaal ama taleefishin ama joornaal dhammaan waa xaaraan in la fiirsado sababtoo ah fitnaa ka dhalanaysa Allaahna wuxuu yiri:
“Nabi Alloow ku dheh mu’miniinta indhihiina laaba xubnihiinana (sinada) ka ilaaliya, sidaas ayaana u wanaagsan, Allaahna waxay samaynayaan si fiican ayuu ula socdaa.”

Cawrada haddii ay daruuri noqoto in la fiiriyo
Su’aasha 203aad: Waxaan dhigtaa kulliyad caafimaad waxaan bartaa cudurrada haweenka iyo dhalintooda, waxaa dhacda markii qalliin la samaynayo in aan fiirsanno si aan uga faa’idaysanno imtixaankana ugu baasno arrintaasina waxay noo soo jiiddaa mashaakil waxaana idinka rajaynaynaa in aad noo bayaanisaan xukunkeeda?

Jawaab: Asal ahaan rag iyo dumarba waxaa ku waajiba inay cawradooda asturaan, ninka cawradiisu waa laga billaabo xuddunta ilaa iyo lawyaha, haweenka xorta ah kulligood waa cawro marka laga reebo wajiga iyo calaacalaha oo markay tukanayso iyo markay xajinayso aan la asturayn, haddiise rag arkayo iyaduna arkayso waxaa ku waajiba inay wajiga iyo jirkeeda oo dhan qariso waana isku mid xaaladdan haddii ay tukanayso ama ay xaj iyo cumro gudanayso.
Way bannaan tahay in cawrada la feydo haddii ay duruufi keento si sharciga waafaqsan, sida haddii ardayga ama ardayaddu fiirsadaan qalliin la xiriira cudurrada haweenka iyo dhalintooda si ay uga faa’idaystaan imtixaankana ugu najaxaan fasalkaasna uga gudbaan oo u gaaraan fasal kale ilaa ay jaamicadda ka qalin jabinayaan, bannaynta arrintaas la bannaynayo maslaxad weyn ayaa ku jirta taas oo ah in la soo saaro dhakhaatiir fara badan oo Muslimiin ah oo rag iyo dumarba leh, haddii arrintaas la is hortaago waxay noqonaysaa in loo baahdo dhakhaatiir gaalo ah oo fara badan arrintaasna fasahaad weyn ayaa ka imanaya, shareecada Islaamkuna wixii maslaxadi ku jirto ayay sharciyaysaa oo taageertaa wixii fasahaad ka imanayana way is hortaagtaa sidaa ayayna u timid.

Burukada
Su’aasha 204aad: Ma bannaan tahay inay haweenku buruko labbistaan iyagoo raggooda isu qurxinaya?

Jawaab: Way bannaan tahay labada is qabaa inuu mid walbaa kan kale isugu qurxiyo waxa uu jecel yahay xiriirkoodana xoojinaya, waase inay waxa la isku qurxinayaa noqdaan wax ay diintu oggoshahay oo aan xaaraan ahayn, sideedana burukada waxaa laga bartay oo isticmaalkeeda ku caan baxay haweenka gaalada, sidaas darteed haweenka Muslimiinta ah haddii ay labbistaan waxay isku shabaheen haweenkii gaalada xataa haddii ay raggooda isugu qurxinayaan, arrintaasina ma bannaana oo Nabigu wuu reebay wuxuuna yiri:
“Qofku cidda uu isku shabaho ayuu ka tirsan yahay.”
Tan kale burukadu waxay la macne tahay timaha lagu dabo timaha kale oo lagu dheereeyo, arrinkaasna Rasuulku wuu reebay, haweenka sidaas sameeyana wuu lacnaday.

Dharka gaagaaban ee gabdhaha loo xiro
Su’aasha 205aad: Haweenka qaarkood – Allaah ha hanuuniyee – waxay gabdhahooda yar yar u labisaan dhar gaagaaban haddii aan u naseexayno waxay nagu yiraahdaan annaguba dharkaas waannu soo xiran jirney wax dhib ahna nagama soo gaarin, sidee ayaad arrintaas u aragtaan?

Jawaab: Waxaan arkaa inaysan ruuxna u bannaanayn inuu gabdhihiisa yar yar u labiso dharkaas, si aanay uga caado yeelan oo markay weynaato arrintu ula fududaan.
Waxaad arkaysaa marka gabdhaha yar yar lagu barbaariyo xushmad iyo xishood inay markay weynaadaan halkaas ka sii anba qaadayaan, waxaan ku waaninayaa walaalahayga Muslimiinta ah inay ka haraan xirashada dharka gaalada cadawga u ah diinteena, gabdhahoodana ay qabatinsiiyaan dharka asturan iyo xishoodka, xishoodkuna wuxuu ka mid yahay iimaanka.

Waa waajib in khaadimadda la faro xijaabka
Su’aasha 206aad: Waajib miyaa in khaadimaddu ka xijaabato dadka ay u shaqaynayso?

Jawaab: Khaadimadda waxaa ku waajib ah inay ka xijaabato ragga ay u shaqaynayso, waana inaysan quruxdeeda u muujin, isagana waa ka xaaraan inuu la kali noqdo sida ay diintu qabto, waayo haddii loo xijaabi waayo oo bilicdeeda bannaanka la soo dhigo fitno iyo fasahaad ayaa ka dhalanaya, sidoo kale haddii uu la kaliyoobo shaydaanka ayaa u qurxinaya xumaan waxaana laga yaabaa inuu ku fidnoobo. Allaah ayaan kaalmo weydiisanaynaa.

Haweenku sanka ama dhegaha ma dalooshan karaan?
Su’aasha 207aad: Muxuu yahay xukunka inay haweenku xirtaan san gashi?

Jawaab: Way bannaan tahay inay haweentu xirato waxyaalaha la isku qurxiyo sida caadiga ah, xataa haddii ay is qurxintaasi sababayso in jirka la dalooliyo sida dhegaha, waxaana rajaynayaa in sanka oo la dolooliyaa bannaan tahay, sida ay awrtaba ay u bannaan tahay in laga dalooliya sanka oo hoggaan lagu xiro iyadoo aan arrintaas lagu tirin inay tahay silic dilyayn.

Uma bannaana in ay haweentu surwaal xirato
Su’aasha 208aad: Miyay bannaan tahay in ay haweenku xidhaan surweel?

Jawaab: Haweerika uma bannaana in ay ku labistaan dhar ku dhaggan oo jirkooda muujinaya si looga fogaado fitno, surweelku sida qaalibka ah waa cariiri jirkana wuu muujiyaa, sideedana xirashada surweelka ragga ayaa lagu yaqaan. Haddii ay haweenku xirtaan waxay isku shabaheen raggii, Nabigu wuu lacnaday haweenka ragga isu ekaysiiya.

Gaabinta timaha
Su’aasha 209aad: Waa maxay xukunka in haweenku timahooda gaabiyaan?
Jawaab: Culimada fiqiga ee Xanbaliyada qaarkood waxay sheegeen inay karaahiyo tahay inay haweentu timaha madaxa jarto wixii aan xaj iyo cumro ahayn, qaar kale oo culimadaas ka mid ahna wayba xaaraantinimeeyeen arrintaas, hase yeeshee wax daliil ah arrintaas uma ay keenin.
Anigu waxaan rajaxayaa inaysan bannaanayn inay haweentu u jarato sida ragga oo kale ama ay u jarato sida naagaha gaaladu u jartaan oo kale, sababtoo ah Nabigu wuu lacnaday naagaha ragga isu ekaysiiya, wuxuu sidoo kale yiri, “Qofku wuxuu ka tirsan yahay cidda uu isku shabbaho.”
Marka aan sidaas oranayo ma ahan in aan ku qanacsanahay ama aan arrinkaas guubaabinayo balse waa arrin murugo leh in rag iyo dumarba wax kasta oo cusub iska raacno iyadoo berri dhibkeedu dib inoogu soo noqonayo oo laga yaaabo in aan ka qaadanno dhaqamada shisheeyaha fikrado iyo caqiidooyin iyo akhlaaq aan u habboonayn qofka Muslimka ah, waxaa habboon qofku inuu ku dhegenaado dhaqanka dadkooda asalka u ah haddii aanu shareecada khilaafayn.
Ciddiyaha rinjiga la marasado iyo kabaha taakada dheer leh
Su’aasha 210aad: Muxuu yahay xukunka haweenku inay xirtaan kabaha taakooyinka dhaadheer iyo inay ciddiyaha marsadaan rinji, keebaase wanaagsan xinnaha iyo rinjiga, mase bannaan tahay in ay xinne marsadaan iyagoo macduur ah?

Jawaab: Ma bannaana inay haweenku labbistaan kabaha dhaadheer sababtoo ah waxay halis u yihiin inay la dhacaan, insaankana Allaah wuxuu faray in aanu khatar is gelin wuxuuna yiri:
“Naftiinna ha halaagina.”
Aayad kalena wuxuu ku yiri:
“Nafihiinna ka dilina.”
Tan kale kabahaasi waxay muujinayaan haweenta jooggeeda, waxayna ka soo saarayaan wax aysan ahayn, iyagoo muujinaya qaar ka mid ah quruxdii la amray inay qariyaan.
Allena wuxuu yiri:
“Yaysan u muujin quruxdooda raggooda mooyee, iyo aabayoowgood iyo ninkooda aabbihiis, iyo wiilashooda iyo nimankooda wiilashooda iyo walaalahood iyo wiilasha walaalahood iyo wiilasha gabdhaha ay walaalaha yihiin, iyo haweenkooda (Muslimka ah).”
Sidoo kale ma bannaana rinjiga ciddiyaha la marsado, waayo ciddiyaha ayuu ka hor istaagayaa inay biyaha weysada ahi gaaraan, haweenka macduurka ah ma garanayo wax u diidaya inay cillaan marsadaan.

Ciddiyaha la dheeraysto
Su’aasha 211aad: Maxay diintu ku qabtaa ciddiyaha la dheeraysto?

Jawaab: Ciddiyaha la bixidoodu waa arrin khilaafsan sunnada, Nabigu wuxuu yiri:
“Fidradu waa shan: gudniinka, timaha hoose oo la iska xiiro, shaaribada oo la iska gaabiyo, iyo timaha kilkilada oo la iska rifo iyo ciddiyaha oo la iska jaro.”
Mana bannaana in aad daysatid ciddiyaha muddo ka badan afartan cisho, sida laga wariyey Anas wuxuuna yiri:
“Rasuulku wuxuu noo xaddiday gaabinta shaaribada iyo ciddiyaha iyo rifidda timaha kilkilada iyo xiiridda timaha hoose, wuxuu na faray intaas oo dhan in aan la deysan muddo ka badan afartan cisho, deysashadoodana waxaa ka imanaya iyadoo la isku shabahayo xayawaanka iyo qaar gaalada ka mid ah.”

Rajabeetada naasaha lagu xidho
Su’aasha 212aad: Muxuu yahay xukunka inay haweenku raajabeeto naasaha ku xidhaan?

Jawaab: Haweenka qaarkood waxaa caado u ah inay naasaha raajabeeto ku toosiyaan, si ay naasahoodu u taagmaan oo raggu ugu maleeyo inay da’ yar tahay ama ay tahay inan, qasdigaas haddii rajabeetada loo xirto waxay noqonaysaa qish waana xaaraan xirashadoodu, haddiise loo xirto baahi loo qabo way bannaan tahay xirashadoodu.

Muslimaddu hablaha gaalada ah ka xijaaban mayso
Su’aasha 213aad: Waxaa noo joogta gabar jaariyad ah oo gaalo ah, haddaba miyaan ka xijaabanaynaa, mase ii bannaan tahay in aan ku tukado dharka ay ii dhaqdo?

Jawaab: Sida saxiixa ah waajib ma ahan in aad ka xijaabatid haweentaas sida aadan hablaha kaleba uga xijaaban, dhibna malahan in aad ku tukatid dharka ay dhaqdo ama wax ku cuntid weelasha ay dhaqdo, waxaase waajiba haddii heshiiska aad la gasheen dhammaado in aad iska dhoofisaan haddii aysan islaamin, sababtoo ah Jasiiradda Carabta ma bannaana inay ka jirto diin aan diinta Islaamka ahayn, mana bannaana in shaqaale gaalo ah la keeno, shaqaalahaasi ha ahaado khaadimiin ama shaqaalo kale, rag iyo dumar kuu doono ha ahaado, waayo Nabigu wuu ka dardaarmay in mushrikiinta laga saaro Jasiiradda Carabta laba diinoodna aysan ku kulmi karin, sababtoo ah waa ubucdii Islaamka iyo qorrax ka soo bixii diinta Islaamka mana bannaana inay ka jirto diin aan ahayn diinta Islaamka.

U xijaabidda haweenka loogama dan lahan xabsi
Su’aasha 214aad: Ma bannaan tahay in xiriirka loo gooyo qof Muslim ah oo tukada salaadaha waajibka ah hase yeeshee aan u xijaabin hablihiisa, mase bannaan tahay in salaad lagu xirto?

Jawaab: Macnaha looga dan leeyahay xijaabku ma ahan in haweenka la xabiso oo bixidda loo diidayo ee ahmiyadda laga leeyahay waa inay haweentu iska asturto ragga ajaanibta ka ah, gurigeedana aysan ka bixin iyadoo xiran dhar jilicsan ama ku dheggan oo jirkii muujinaya, haweentii sidaas fashana waxaa waajib ah in loo naseexeeyo iyada iyo cidda mas’uulka ka ahba, haddii ay naseexada iyo waanada qaataan waa Ilaahay mahaddiis, haddii ay diidaan naseexada mas’uuliyiinta meeshaas waxaa ku waajibaya inay wax ka qabtaan arrintaas iyo in wajiga loo xumeeyo xiriirkana loo jaro si ay u waano qaataan, Rasuulkuna wuxuu yiri:
“Ruuxii munkar arka gacantiisa wax ha kaga qabto, haddii uu kari waayana carrabkiisa, haddii uu kari waayana qalbiga ha ka kahdo, waana tan ugu daciifsan iimaanka.” Waxaa wariyey Axmed iyo Muslim iyo culimada kutubta Sunanta la yiraahdo iska leh.
Imaamnimada salaadda ee ninkaas hablihiisa u xijaabi waayey, ruuxii og haddii uu ninkaas ka goosto oo aanu salaadda la tukan, inay arrintaasi faa’iido keenayso oo uu is waansanayo hablihiisana u xijaabayo, waxaa ku waajiba in aanu la tukan sababtoo ah munkarka in la reebaa waa waajib, qofkii helaya cid isaga ka wanaagsan ee uu la tukado waa inuusan ninkaas la tukan, laakiin ruuxii ka cabsanaya inay salaadda jamaacadu dhaafto ama uu jamaacada haleeli waayo waa inu ninkaaas la tukado, sababtoo ah salaadda jamaacada iyo Jimcaduba waa waajib.

Gogol ma kula seexan karaa wiilku walaashiis iyo hooyadiis
Su’aasha 215aad: Ma bannaan tahay inuu wiil toban jir ah la seexdo hooyadiis iyo walaashiis?

Jawaab: Haddii wiilashu toban jirsadaan ma bannaana inay la seexdaan hooyadood ama walaashood iyadoo anshaxa la ilaalinayo, wixii fitno keenayana laga fogaanayo, Nabigu wuxuu yiri:
“Carruurtiina salaadda ku fara todaba jir, haddii ay toban gaaraanna ku garaaca, jiifkana u kala duwa.”
Allaah wuxuu faray carruurta aan wali qaan gaarin markay guriga soo galayaan inay idan dalbaan saddex waqti ee la is leeyahay dadku waa kala daadsan yihiin, wuxuuna Qur’aanka ku yiri:
“Kuwa xaqa rumeeyoow ha idin warsadeen idan (markay guriga soo gelayaan) kuwa ay hanatay gacantiinnu (addoonta) iyo kuwa aan qaan garin oo idinka mid ah saddex waqti, salaadda subax ka hor iyo markaad iska dhigtaan dharka duhurkii, iyo salaadda cishaha kaddib, waa saddex waqti oo cawro ah (la nasto) ma aha korkiinna iyo korkooda midna dhib intaas kaddib (waqtiyada kale), way idin kor socdaan (shaqeeyaan), qaarkiinna qaar buu ka ahaaday, saasuuna idiinku caddayn Allaah aayaadkiisa, Allaahna waa oge falsan.”
Sidaasna waxaa loo yeelay in la dhowro sharafta iyo anshaxa lagana hor tago sharta iyo jidadka ay ka iman karto, wiilasha wixii toban jir ka yar way la seexan karaan hooyadood iyo walaalahoodba, waayo waxay u baahan yihiin xanaano.
Haddii aan fitno laga cabsanayn way u bannaan tahay wiilasha qaan gaaray inay qol la seexdaan hooyooyinkood iyo walaalahood iyadoo gogoshoodu gooni u tahay oo aan hal firaash ku wada seexanayn.

Xaaskaygu kama xijaabato ilma adeerraday
Su’aasha 216aad: Waxaan ahay nin xaas leh waxayna ii haysaa afar carruur ah, salaadaha way tukataa guriga waajibkiisana way gudataa, hase yeeshee waxaan kala quustay inay ka xijaabato ilma adeerradeed, waxaan u dawcooday ehelkeeda oo aan ka codsaday inay gabadha xijaabka faraan wayna diideen, waxaan ogaaday inay iyagu gabadha xijaabka u diidayaan, siyaabo kale duwan ayaan isugu dayey in aan arrintaas wax ka qabto natiijana kama gaarin, ugu dambayntii waxay reerkoodu iga codsadeen in aan gabadha iska furo ama aan sidaas ku haysto, haddaba maxaad igula talinaysaan?

Jawaab: Haweenta waxaa ku waajiba inay ka xijaabato ilma adeerradeed iyo ragga kale oo ajnabiga ka ah oo dhan Allaahna wuxuu yiri:
“Haddii aad wax weydiinaysaan (haweenka Nabiga) ka weydiiya asturka gadaashiisa, saasaana u daahirnimo badan (u fiican) quluubtiina iyo quluubtoodaba.”
Xijaabku wuxuu ka ilaalinayaa fitnada, adiga iyo ehelkeedana waxaa idinku waajib ah in aad u naseexaysaan oo u digtaan, hana ku degdegin in aad furtid maadaama ay waajibaadkii kale ee guriga si wanaagsan u gudanayso, waxaa laga yaabaa in iimaankeedu ku xanbaaro inay addeecdo Allaah iyo Rasuulkiisa iyo ninkeedaba xijaabkana qaadato.

Gabdhaha aan qaan gaarin guriga maka bixi karaan xijaab la’aan mase tukanayaan?
Su’aasha 217aad: Gabdhaha aan wali qaan gaarin ma bixi karaan iyagoon xijaabnayn, salaaddase ma tukan karaan iyagoon hagoognayn?

Jawaab: Cidda mas’uulka ka ah gabdhaha aan wali qaan gaarin waxaa ku waajiba inay ku tarbiyadeeyaan aadaabta Islaamka ayna faraan inaysan bixin astur la’aan si ay u qabatimaan akhlaaqda wanaagsan loogana hor tago fasahaadka, waana in la faro inay hagoogtaan markay tukanayaan, haddiise ay hagoog la’aan tukadaan salaaddoodu way ansaxaysaa, Rasuulku wuxuu yiri:
“Alle ma aqbalo salaadda haweeney qaan gaartay hagoog la’aan.” Waxaa wariyey Tirmidi.

Gabar xijaabkii laga siibay
Su’aasha 218aad: Waxaan ahay gabar ku dhex nool qoys khuraafaad ku badan yahay, markii aan xijaabto waxaan kala kulmaa dhib fara badan, way igu jeesjeesaan oo i garaacaan waxayna ii diidaan in aan guriga ka baxo oo waxaa khasab igu noqota in aan xijaabka ka tago, oo aan go’ weyn qaato, wajigana aanan qarsan haddaba maxaad igula talinaysaan?

Jawaab: Su’aashaani laba arrimood ayay kulminaysaa: Tan hore waa sida xun oo gabadhaas reerkoodu ula dhaqmaan, laba mid bayna noqon kartaa:
Inay jaahiliin yihiin
Inay diinta ku jeesjeesayaan.
Xijaabkuna waa sharaf waana waajib. Haddii aysan dadkaasi ogeyn inuu xijaabku waajib yahay waa in loo sheego inuu waajib yahay, haddiise ay og yihiin oo ay iska weyneynayaan waa musiibo weyn, sida nin horay u yiri:
“Haddii aadan garanayn waa musiibo, haddii aad garanaysidna musiibadu ka sii weyn.”
Gabadhaas waxaa ku waajiba inay Allaah ka cabsato intii ay awooddo, xijaabkana ay qaadato iyadoo is qarinaysa, haddiise ay garaacaan kuna khasbaan inay xijaabka siibto, wax dambi ah kuma ay lahan Allaahna wuxuu yiri:
“Kuwa Allaah ku gaaloobay rumayn kaddib (ee mudan halaag) ruuxase lagu qasbay (gaalnimo) qalbigiisuna ku xasilan yahay iimaanka mooyee, ruuxiise laabtiisu u waasac noqoto (rumayso) gaalnimo waxaa korkooda ah caro Alle, waxayna mudan cadaab weyn.”
Wuxuu kaloo Alle yiri:
“Dambi kuma lihidin wixii aad ku geftaan waxaadse u qoolan tihin wixii aad kas u samaysaan, Allaahna waa dambi dhaaf badane naxariis badan.”
Waxaa lagaa doonayaa in aad Allaah ka cabsatid intii karaankaa ah.
Haddii gabadhaas ehelkeedu aysan fahmayn xikmadda ku jirta haweenka la xijaabayo, waxaan ku leenahay: Waxaa ku waajiba qofka Muslimka ah inuu u hoggaansamo amarka Allaah iyo amarka Rasuulkiisa xigmadda amarkaas ku jirta ha fahmo ama yaanu fahmin, waayo hoggaansanka qudhiisa ayaa xigmad ah, Allena wuxuu yiri:
“Mu’minad iyo mu’min uma habboona (umana bannaana) wixii Allaah iyo Rasuulkiisu xugmiyaan inay ka bayraan oo khiyaarkooda raacaan, qofkii Allaah iyo Rasuulkiisa caasiya wuxuu dhumay dhumid cad.”
Xijaabka waxa loo sharciyeeyey mugdi kuma jiro oo haweenka haddii la fasaxo astur la’aan fitmo ayaa dhacaysa waxaana badanaya sino iyo foolxumo, haddii ay taasi dhacdana waxay daliil u tahay in mujtamacaasi halaagsamayo.

Ninkaygu wuxuu iiga raalli yahay in aanan xijaaban
Su’aasha 219aad: Ninkaygu wuxuu iiga raali yahay in aanan ka xijaaban nin ay qaraabo yihiin oo isagana xaaskiisu aysan ka xijaaban ninkayga, haddaba arintaasi ma bannaan tahay?

Jawaab: Arrintaas kuuma bannaana ninkaagana kuma addeecaysid xataa haddii uu ninkaasi yahay walaalkiis ay isku hooyo iyo aabbe yihiin.
Astur la’aantu waxay ka mid tahay waxyaalaha fitnada keena, sidoo kalena haweenta kale uma bannaana inay iyaduna ninkeeda ku addeecdo astur la’aanta ay ninkaaga ku qaabilayso.

Itaageerta madaxa lagu xidho
Su’aasha 220aad: Waa maxay xukunka inay haweenku xidhaan itaageer (macnaha waa inay timaha kor u shanleeyaan oo ay dhex geliyaan wax u diidaya inay geesaha u soo kala dhacaan oo timaha dhan kor u taagmaan ama waxa ay ku magacaabaan kacki?

Jawaab: Dadka ahlu cilmiga ah waxay qabaan in hab shanlaysiga caynkaas ah oo timaha kor loo taagayo uu soo galayo waxyaalo Rasuulku uu ka digay isagoo xadiis ku yiri, “Laba nooc oo ahlu naarka ka mid ah wali ma aanan arkin iyagoo kale,” wuxuuna yiri isagoo xadiiska sii wada, “Haween dhar qaba oo qaawan oo ka leexday jidkii toosnaa dadkana ka leexinaya, madaxoodana aad moodaysid kuruska geela oo kale.”
Marka haddii timaha kor loo taago waxay noqonayaan nooca xadiiska ku xusan oo kale haddiise timaha ay gadaal u raariciyaan dhibaato malahan, waxaase ka xaaraan ah inay suuqa u soo baxdo iyadoo timaheedu ka muuqdaan hagoogta geesaheeda ama gadaasheeda, fitno ayaana arrintaas ka dhalanaysa mana bannaana waana is qaawin.

Dharka ciriiriga ah
Su’aasha 221aad: Waa maxay xukunka inay haweenku labbistaan dhar ciriiri ku ah oo ku dheggan iyadoo la joogta haween kale ama rag maxram u ah?

Jawaab: Waa ka xaaraan inay haweenku xidhaan dhar ku dheggan ee muujinaya bilicda jirkooda oo fitno keeni kara, Rasuulku wuxuu yiri:
“Waxaa jira laba nooc oo ahlu naarka ka mid ah oo wali aanan arkin, niman wata jeedallo aad mooddid sida saynta oo kale oo dadka ku garaacaya gardarro iyo dulmi, iyo naago dhar qaba oo qaawan, oo ka weecday diintii dadkana ka weecinaya.”
Waxaa lagu fasiray hablaha dharka qaba ee qaawan inay yihiin kuwa xiran dhar gaagaaban oo aan asturayn cawrada ay waajibka tahay in la asturo, waxaa kaloo lagu fasiray inay yihiin hablo xiran dhar khafiif ah oo aan qarinayn waxa ka shisheeya marada ee jirka haweenka ah, waxaa kaloo lagu fasiray inay yihiin hablo xiran dhar ku dheggan oo isagoo jirkii qarinaya haddana cawradii oo dhan bannaanka soo dhigaya, sidaas darteed ma bannaana inay haweentu xirato dharka aad ugu dheggan ee jirku sida uu yahay u sawiraya (iyadoo haween kale la joogta ama rag maxram u ah), ninkeeda dharkaas way isugu qurxin kartaa sababtoo ah ninka iyo xaaskiisu cawro ay tahay inay kala qarsadaan ma jirto, Caa’isha Alle ha ka raalli noqdee waxaa laga wariyey inay tiri, “Aniga iyo Rasuulku waxaan qasli kaga wada mayran jirney hal weel oo gacmahayagu ay isu weydaaran jireen annagoo ku wada mayranayna.”  

Marada oo la dheereeyo ilaa ay dhulka xaabto
Su’aasha 222aad: Ma bannaan tahay in habluhu cambuurka ama jalbaabka dheereeyaan oo ay cirbaha ka hoosmariyaan ilaa shan santimitir (5 sm) oo uu dhulka xaabo?

Jawaab: Way bannaan tahay inay habluhu maradooda hoos u dhigaan ilaa ay dhulka gaarto balse waaba sida sharciga ah ee haweenka la faray si ay u asturaan cagahooda hoose culimada badankoodna waxay qabaan inay arintaasi waajib tahay, sidaas darteed waxaa haweenka waajib ku ah inay asturaan lugahooda oo maryaha dheeraystaan ama ay sharabaado iyo kabo daboolan iyo wixi la mid ah ku asturaan.

KAFAARE GUDKA DHAARTA
Qaddarka cuntada la bixinayo kafaare gudka
Qof dhaartiisa raaciyey Inshaa Allaah kafaare gud maleh

KAFAARE GUDKA DHAARTA
Qaddarka cuntada la bixinayo kafaare gudka
Su’aasha 198aad: Waxaan ognahay kafaare gudka dhaartu inay tahay quudin toban miskiin, haddaba cuntada halkii miskiin la siinayo waa intee? Cuntada la bixinayo waa noocee?

Jawaab: Kafaare gudka dhaartu waa in la quudiyo toban miskiin ama loo arratiro ama la xoreeyo addoon, qofkii aan intaas midna heli karin wuxuu soomayaa saddex maalmood oo isku xigta.
Cuntada la bixinayo waa cuntada qofka dhaartay isaga ehelkiisu cunaan tan ugu dhex dhexaadsan, masaakiinta uu cuntada siinayo wuxuu uga dhigi karaa qado ama quraac ama casho ilaa ay ka dhargaan ama wuxuu siinayaa cunto ku filan hal habayn waxaana lagu qaddaray saac barkiis (oo u dhiganta kiilo iyo bar) cuntadaas oo ah bariis iyo wixi la mid ah.
Haddii ay noqoto inuu dhar bixiyo waa inuu dharkaasi noqodo mid cawrada asturi kara oo lagu tukan karo.

Qof dhaartiisa raaciyey Inshaa Allaah kafaare gud maleh
Su’aasha 199aad: Muxuu yahay macnaha xadiiska Ibnu Cumar uu Rasuulka ka wariyey inuu yiri:
“Qofkii dhaarta oo raaciya dhaarta Inshaa Allaah, kuma dambaabayo (haddii aanu samayn wixii uu ku dhaartay).”

Jawaab: Xadiiskan macnihiisu waa: Insaanku haddii uu wax ku dhaarto oo uu yiraahdo inshaa Allaah kaddibna wuxuu ku dhaartay khilaafo kafaaro gud ku waajibi mayo, matalan haddii uu yiraahdo: Wallaahi inshaa Allaah waxaas ayaan samaynayaa kaddibna aanu samayn ama uu yiraahdo; Wallaahi inshaa Allaah waxaas ma samayn doono kaddibna uu wixii sameeyo, xaaladaha caynkaas oo kale kafaaro gud kuma waajibayo waayo wuxuu raaciyey dhaartiisa Inshaa Allaah.
Haddaba waxaa habboon qofkii dhaaranaya in uu dhaartiisa raaciyo Inshaa Allaah si haddii aanu samayn wixii uu ku dhaartay aan kafaare gud ugu waajibin, waxaa kaloo jirta faa’iido kale oo ku jirta dhaarta la raacinayo Inshaa Allaah, faa’iidadaas oo ah in qofka loo sahlo wixii uu ku dhaartay sababtoo ah wuxuu talo saaraty Allaah.
Allaah wuxuu yiri:
“Ruuxii Allaah talo saarta waa ku filan yahay, Allaahna amarkiisu waa fulayaa (waxna kama fakadaan) wax walbana Allaah wuxuu u yeelay waqti sugan.”

NIDARKA
Nidarku waa karaahiyo oofintiisuna waa waajib
Haweeney nidartay inay soonto bisha Rajab sanad kasta
Xukunka dib u dhigidda nidarka
Waxay nidartay inay hal geel ah qasho oo aysan hilibkeeda dhadhamin
Xukunka in la beddelo wixii la nidray

NIDARKA
Nidarku waa karaahiyo oofintiisuna waa waajib
Su’aasha 193aad: Maxay diintu ka qabtaa nidarka? Haddii aan la oofin nidarka ciqaab miyaa ka imanaya?

Jawaab: Nidarku waa karaahiyo sharci ahaan, waxaa Nabiga ka sugnaatay inuu reebay nidarka uuna yiri:
“Nidarku sidiisaba khayr ma keeno, ee ruuxa bakhaylka ah ayaa xoolaha looga soo saaraa.”
Dadka qaarkood haddii ay xanuunsadaan ama khasaaraan, ama dhib kale soo gaadho waxay nidraan sadaqo inay bixinayaan ama xoolo qalayaan haddii cudurka ay ka bogsadaan ama khasaarada ay ka badbaadaan, waxayna citiqaadsan yihiin Allaah inuusan caafimaad ama faa’iido siinayn inay nidar galaan mooyaane, sidaas awgeed ayuu Nabigu sheegay Allaah inuusan beddelayn wixii uu qaddaray oo uu xugmiyey, qofka bakhiilka ahna inuusan sadaqo bixin inuu nidar oofinayo mooyaane.
Nidarka waa la oofinayaa haddii uu yahay cibaado, sida salaad ama soon ama sadaqo ama ictikaaf, haddiise uu nidarku yahay wax Alle lagu caasinayo sida dil, sino, khamro cabid, dadka maalkiisa oo dulmi lagu qaato iyo wixi la mid ah ma bannaana in la oofiyo waxaana beddelkiisii la bixinayaa kafaare gudkii dhaarta oo ah quudin toban miskiin, ama waxyaalihii kale ee xadiisku xusay.
Haddii nidarku yahay waxyaalaha bannaan sida cunto, cabbitaan, dhar, safar, hadal caadi ah iyo wixi la mid ah waxaa la kala dooran siinayaa inuu oofiyo nidarkaas iyo inuu kafaare gudkii dhaarta bixiyo.
Haddii nidarku yahay cibaado sida sadaqo, cunto ama xoolo la qalayo waxaa la siinayaa masaakiinta iyo dadka tabarta daran, haddiise uu yahay cibaado xubnaha laga gudanayo ama maal la bixinayo, sida jihaad ama xaj iyo cumro in la oofiyo ayaa waajib ah.
Haddii maalka uu bixinayo uu ku nidray in wax loogu qaban doono meel gaar ah sida masaajid ama xafiis ama mashruue khayri ah uma bannaana inuu ku bixiyo meel kale.

Haweeney nidartay inay soonto bisha Rajab sanad kasta
Su’aasha 194aad: Muxuu yahay xukunka haweenay nidartay inay soonto bisha Rajab sanad kasta kaddibna da’ weynaatay oo kari weydey?

Jawaab: Marka hore waxaan dadka Muslimiinta ah uga digayaa nidarka sababtoo ah Rasuulku wuxuu yiri:
“Nidarku sidiisaba khayr ma keeno, ee ruuxa bakahylka ah ayaa xoolaha looga soo saaraa.”
Allaah wuxuu Qur’aanka ku ishaaray reebiddiisa wuxuuna yiri:
()
Haddii arrintu ay sidaas tahay waxaa habboon in aan waxba la nidrin haddiise aad wax nidartid waxa aad nidartayna yihiin wax wanaagsan, waa kugu waajib in aad nidarkaas oofisid, Rasuulkuna wuxuu yiri:
“Qofkii nidra wax wanaagsan oo uu Alle ku addeeco ha oofiyo.”
Waa isku mid haddii nidarkaasi yahay mid uu balaayo xijaab ka dhiganayo ama uu wax ku raadinayo, ama uu yahay nidar aan shardi lahayn ee uu iska nidray, nidarkuna waa saddexdaas xaalo, haddii uu qofku yiraahdo waxaan nidray in aan berri soomo, nidarkaasi Alle adeecid miyaa mise ma ahan? Jawaabtu waa in nidarkaasi yahay mid Alle lagu adeecayo, nidarkaasi mid shardi leh miyaa mise waa mid caam ah aan sabab lahayn? Matalan haddii qof yiraahdo imtixaanka haddii aan ku baaso waxaa Alle igu leeyahay in aan soomo saddex maalmood, nidarkaasi wuxuu ku xiran yahay helitaan maslaxadeed ama balaayo xijaab, gaar ahaan maslaxaddiisa inuu helo, waxaa iyana taas la mid ah inuu dhaho haddii Alle qofka naga xanuunsan noo caafimaadiyo waxaan nidray in aan bil soomo, nidarka caynkaas ahina waa nidar Alle adeecid ah oo haddana ku xiran dhibaatada haysata in laga faydo, marka nidarka Alle addeecidda ah waxaa waajiba in la oofiyo.
Su’aasha haddaan u soo noqodo waxaan weydiinayaa haweeneyda wax nidartay waxa ay bisha Rajab bilaha kale uga dooratay, haddii ay markaas citiqaadsan tahay in bisha Rajab ay leedahay cibaado u khaas ah nidarkaasil wuxuu noqonayaa karaahiyo lamana oofinayo, sababtoo ah bisha Rajab in lagu khaas yeelo cibaado daliil looma hayo waana karaahiyo, haddiise aanay citiqaadsanayn arrinkaas oo ay bishaas bilaha kale uga dooratay Allaah oo bishaas waxay ku faraxday siiyey iyo wixi la mid ah, markaas waa ku waajib inay oofiso haddii ay kari weydana wuxuu la mid yahay soonkii waajibka ahaa oo kale oo sidii ay yeeli lahayd ayay yeelaysaa.
Waxaanse dadka weydiinayaa su’aal. Matalan haddii uu ruux yiraahdo, “Nidar ayaan bixinayaa haddii aan maradaas mar danbe gashado,” nidarkaas oofintiisu waajib miyaa mise ma ahan?
Jawaabtu waa maya oo waajib ma ahan oofintiisu sababtoo ah waxyaalaha aan xaaraanta ahayn ee Allaah inoo banneeyey haddii uu qofku nidar ku galo inuusan qaar ka mid ah u dhawaanayn nidarka caynkaas oo kale oofintiisu waajib ma ahan wuxuuna la mid yahay dhaarta waxaana laga doonayaa kafaaragudkii dhaarta maradii uu ka dhaartay (maadaama aysan shareecada xaaraan ku ahayn) haddii uu doono wuu labisan karaa maradaas haddii uu doonana ma labbisanayo,
Qofku haddii uu wax ka dhaarto, waxaas uu ka dhaartayna sharci ahaan ay bannaan yihiin wuu ka noqon karaa dhaartiisa waxaana laga doonayaa kafaara gudkii dhaarta oo ah toban miskiin quudintood ama labbiskood ama addoon xorayntiis, haddii uu intaas midna waayo wuxuu soomayaa saddex maalmood oo isku xiga.

Xukunka dib u dhigidda nidarka
Su’aasha 195aad: Muxuu yahay xukunka in dib loo dhigo oofinta nidarka haddii uu qofku gaaro ujeeddadii uu wax u nidray, sida qof yiri, “Waxaan Allaah u nidray in aan soomo shan maalmood haddii aan caafimaado,” kaddibna markii uu caafimaaday dib u dhac sameeyey oo aan soomin, in kastoo markii uu nidarka galayey aanu xaddidin waqtiga uu soonkiisu noqon doono, haddaba shanta maalmood ee uu nadray ma waxaa laga doonayaa inuu xiriiriiyo? Daahitaanka iyo dib u dhaca uu ka dib dhacay soonkaas kafaaro miyaa ku waajibaya haddii uu niyaysnaa inuu soomo oo aanu diidanayn soonku?

Jawaab: Waa waajib in la oofiyo nidarka la nidray wax Allaah loogu dhawaanayo sida soon, sadaqo, ictikaaf, xaj, Qur’aan akhris iyo wixi la mid ah.
Haddii nidarkiisu ku xirnaa shardi sida inuu Allaah caafimaad siiyo ama inuu safar ka soo noqdo, haddii uu helo waxa uu doonayey waxaa ku waajiba inuu dedejiyo oofinta nidarka, haddii uu dib u dhac sameeyo kaddibna uu dib ka oofiyo nidarka wax dambi ah kuma leh dib u dhigidda, haddii uu dhinto isaga oo aan oofin waxaa nidarkaas ka oofinaya dadkii dhaxalkiisa lahaa, waxaase habboon inuu qofku dedejiyo oofinta nidarka si waajibkaasi uga dhaco.

Waxay nidartay inay hal geel ah qasho oo aysan hilibkeeda dhadhamin
Su’aasha 196aad: Haweeney ayaa iyada iyo carruurteedu cudur ku wada dhacay carruurteediina mid ka mid ah ayaa geeriyooday waxayna gashay isbitaal iyadoo aan ka war hayn carruurteedii guriga joogtay xaaladdoodu waxa ay ku sugan tahay, inay nool yihiin iyo inay dhinteen, iyadoo xaaladdaas ku sugan ayay tiri, “Ilaahow haddii aan carruurtaydii guriga joogtay u tago iyagoo nool waxaan qalayaa faadir (waa hal magaceed), hilibkeedana waxba ka cuni mayo, bilna waan soomayaa.”
Nidarkii way oofisay oo waxay soontay bil, hashiina way qashay laakiin hilibkii hasha ayay wax ka cuntay, su’aashuna waxay tahay hashii ay hilibkeeda dhadhamisay ma ka gudaysaa nidarkeedii mise waa inay hal kale qasho? Noo faa’ideeya Allaah ha idinka abaal mariyee?

Jawaab: Neefkaas geela ah oo ay nidartay Allaah dartiis inay u sadaqayso, waxaa ku waajiba inay oofiso nidarka maadaama nidarkaasi yahay mid Alle lagu adeecayo neefkaasna hilibkiisa oo idil way sadaqaynaysaa, haddii ay wax ka cuntay hilibkaas kuma waajib ahan inay neef kale qasho laakiin waxay soo iibinaysaa hilibkii ay cuntay in u dhiganta oo hilib ah kaddibna masaakiinta ayay ku sadaqaysanaysaa, nidarkeediina sidaas ayay uga xalaal noqonaysaa oo waajibkiisii ugu dhacayaa haddii Alle idmo.

In la bedelo wixii la nidray
Su’aasha 197aad: Ma bannaan tahay in qofku beddelo wixii uu nidray haddii uu arko wixii uu nidray wax ka nafci badan?

Jawaab: Inta aanan su’aashan ka jawaabin waxaan oranayaa oraahdan, horta sideedaba ma habboona in wax la nidro sababtoo ah nidarku waa karaahiyo. ama waa xaaraan, Nabigu wuu reebay nidarka wuxuuna yiri: “Khayr ma keeno ee ruuxa bakhiilka ah ayaa xoolaha looga soo saaraa,” khayrka aad u malaynaysid in nidarka aad gashay sabab u yahay, xaqiiqo ahaan wax saamayn ah kuma leh nidarku, in badan oo dadka ka mid ah haddii ay xanuunsadaan waxay nidraan in haddii Allaah caafimaad siiyo waxaas iyo waxaas bixin doonaan, haddii wax ka dhumaan sidaas oo kale ayay nidar galaan inay waxaas iyo waxaas bixinayaan haddii Allaah baadidaas u soo celiyo, haddaba markii uu caafimaado ama baadidii helo ma ahan in uu nidarka wax ku helay ee Allaah ayaa (fadligiisa) ku siiyey, Allaahna waa ka deeqsisan yahay in wixii la weydiisto uu shardi ku xiro, Allaah waa inuu weydiisto inuu caafimaad siiyo ama baadidii u soo celiyo, nidarkuna wax kaalin ah kuma lahan helitaankooda.
Dadka in badan oo ka mid ah markay helaan shaygii ay sababtiisa nidarka u galeen way ka caajisaan inay nidarka oofiyaan waxaana laga yaabaa inayba iska dhaafaan oo aanay oofin nidarkaas waana arrin aad halis u ah, bal maqal Allaah wuxuu ka yiri:
“Waxaa ka mid ah kuwo la ballamay Allaah hadduu wax ka siiyo fadligiis inuu sadaqaysto oo ka mid noqdo kuwa suubban. Markii uu wax ka siiyey fadligiisa ay ku bakhayleen jeedsadeenna iyagoo diidi. Wuxuu ku reebay quluubtooda munaafiqnimo tan iyo maalintay la kulmi ku baajintooda Allaah waxay kula ballantameen iyo beentoodii darteed.”
Maadaama ay arrintu sidaas tahay qof Muslim ah uma habboona inuu nidar galo.
Haddii aan usoo noqono su’aashii nala weydiiyey jawaabteeda waxaan oranaynaa: Haddii qof nidar galo oo jiho gaar ah nidarkaas ula niyoodo kaddibna uu arko meeshii uu ula niyooday nidarkaas meel kale oo ka fadli badan kana ajar badan oo Allaah loogu sii dhawaanayo kana anfici og dadka, xaaladdaas oo kale way u bannaan tahay inuu nidarkiisii beddelo oo ku bixiyo meesha ka fadliga badan meeshii markii hore uu u nidray, waxaana u daliil ah nin u yimid Nabiga oo ku yiri:
“Rasuulkii Allaahoow waxaan nidray haddii Allaah kuu furo oo aad qabsatid Makka in aan ku soo tukado Baytal Maqdis, markaas ayuu Nabigu ku yiri, “Ku tuko halkaan (Masjid al-Xaraam), ninkii ayaa mar kale su’aashii ku celiyey Nabiguna wuxuu ugu jawaabay, “Ku tuko halkaan,” ninkii ayaa mar kale su’aashii ku celiyey Nabiguna wuxuu ku yiri, “Marka sidii aad doontid yeel.”
Arrintaasi waxay daliil u tahay inay bannaan tahay in qofku waxa uu nidray beddeli karo haddii uu arko wax ka fadli badan wixii uu nidray.

ASAYDA
Haweenta asayda sidda way qubaysan kartaa
Haweenta da’da weyn asay way qaadaysaa
Isma udgin karto haweentu inta ay asayda siddo guurna looma ban dhigi karo si sarbeeb ah mooyaane
Guur in loo soo bandhigo haweeney cidadii ku jirta
Saabuunta udgoon iyo asayda
Naag ninkeedii geeriyooday isaga oo aan u galmoon
Dhaxalka haweeney la furay oo rvinkeedii si kedis ah u geeriyooday
Waa gef aan diinta ku banaanayn in haweenta la furo guriga laga saaro ama iyadu ka baxdo

ASAYDA
Haweenta asayda sidda way qubaysan kartaa
Su’aasha 185aad: Maxaa ku waajib ah naagta uu ninkeedii geeriyooday, maxaa xaaraan ah, maxaase u bannaan?

Jawaab: Haweeneyda laga dhintay waxaa ku waajib ah arimaha soo socda:
• Inay gurigeeda ku negaato oo aanay ka bixin inay dan soo gudanayso mooyaane ama ay u baxdo wax daruuriya sida inay isbitaal tegayso haddii ay xanuunsato, ama ay suuqa cunto iyo wax la mid ah ka soo iibsanayso, haddii aysan haysan cid u qabata hawshaas.
• In aysan ku labbisan dhar qurxoon, oo ay ku labisato dharka kale.
• In ay ka fogaato dhammaan waxyaalaha la isku carfiyo oo dhan, laakiin markii ay dhiigga caadada ka mayrato dhib ma Ieh in ay uunsi hoosta gashato oo isku carfiso.
• In ay ka fogaato dhegaha iyo jinjimaha iyo waxyaalaha kale ee haweenku ay xidhaan oo isku qurxiyaan, ha ahaadeen dahab, qalin, dheeman iyo wixi la mid ah.
• In ay ka fogaato indha kuulashada.

Rasuulku wuu ka reebay haweenta laga dhintay arimahaas oo dhan, wayna u bannaan tahay inay dadka ehelkeeda ah iyo haweenka kaleba la fariisato oo la sheekaysato, way la fariisan kartaa dadka maxramka u ah cunto iyo shaah iyo wixi la mid ah way u keeni kartaa, sidoo kale guriga gudihiisa, deydkiisa qaybtiisa kore dhammaan way ka shaqaysan kartaa oo tegi kartaa, hawshii guriga oo dhan way qaban kartaa, haddii ay noqoto cunto karin, dhar tolid, guri xaaqid, dhar dhiqid, xoolo lisid iyo hawsha hablaha caadiga ee la midka ah qabtaan oo dhan, dayaxa way arki kartaa sida haweenka kale u arkaan oo kale, hagoogta madaxa way iska qaadi kartaa markaan rag ajaanib ka ah aysan la joogin.

Haweenta da’da weyn asay way qaadaysaa
Su’aasha 186aad: Haddii uu nin ka dhinto haweeney da’ weyn oo cimrigeedu 70 sano kor u dhaafay, garashadeeduna xumaatay wax adeeg ahna ninka aan u qaban jirin, waajib miyay ku noqonaysaa inay asay qaaddo? Sidaan og nahay haweenka uurka leh ciddadoodu waa inta ay ka dhalayaan kaliya, markaas haddii ujeedada laga leeyahay asaydu ay tahay, in la hubsado haweentu inaysan uur lahayn, haweenta da’da weyni dhalmadii horay ayayba u daysey?

Jawaab: Haweentaasi waxay la mid tahay haweenka kale waxayna ciddo tirsanaysaa afar bilood iyo toban cisho, sida ay haweenka kaleba yeelaan, Allaahna wuxuu yiri:
“Raggga idinka mid ah ee la oofsaday kana tagey haween, waxay haweenkaasi ciddo tirsanayaan afar bilood iyo toban cisho.”
Xikmadda ku jirta in haweenta uurka leh ciddadeedu ay ku xiran tahay dhalmadeeda waxaa ka mid ah, uurka oo ah xaq uu ninka hore leeyahay, markuu ninku geeriyoodo ama furo iyadoo uur leh, haddii ay haweentu guursato nin kale wuxuu ninka labaad ku waraabinayaa manidiisii ilmaha uurka ku jira, arintaasna waa xaaraan Nabiguna wuxuu yiri:
()
Qofka Muslimka ah waxaa ku waajiba inuu ku dhaqmo shareecada, xigmadda ku jirta ha garto ama yaanu garan, isagoo rumaysan Allaah inuu yahay mid xikmad badan, wax kasta oo uu jideeyey ama qadarayna ay xigmadi ku jirto, qofkii Alle u fududeeyo inuu fahmo xigmadda ku jirta waa kayr.

Isma udgin karto haweentu inta ay asayda siddo guurna looma ban dhigi karo si sarbeeb ah mooyaane
Su’aasha 187aad: Ma bannaan tahay haweenta asayda sidda inay carruurteeda cadar u mariso? Guur ahaanse ma loo dooni karaa iyadoon wali ciddadii ka bixin?

Jawaab: Uma bannaana haweenka asayda wada inay is udgiyaan, dhibse malahan haddii ay cadarka carruurteeda ama marti u timid u mariso iyadoon la wadaagayn, mana bannaana inta ay assayda siddo in si cad guur loogu soo ban dhigo, si sarbeeb ahse wax waa loo dareensiin karaa, Allaahna wuxuu yiri:
“Dhib (dambi) korkiina ma aha waxaad sarbeebtaan oo hadal haween ah (doonid).”
Allaah wuxuu banneeyay in sarbeeb guur loo dareensiiyo, mana uu bannayn in si cad guur loogu soo bandhigo, arintaasna Alle xigmad qoto dheer ayuu ka leeyahay.

Guur in loo soo bandhigo haweeney cidadii ku jirta
Su’aasha 188aad: Haweeney ayaa ninkeedii ka dhintay nin kale ayaana soo doonay iyadoo ciddadii ka bixin, haddaba arrintaas miyay bannaan tahay?

Jawaab: Ma bannaana in si cad guur loogu soo bandhigo haweeney ciddo ku jirta, xataa ciddadaasi haddii ay tahay mid geeri keentay oo assay ah, ciddada furniinkuna waa ka sii xag jirtaa, ninkii sidaas yeela iyo naagtaba waa la ciqaabayaa, waxaana ciqaab looga dhigayaa in qasdigooda laga hor istaago oo aysan is guursan.

Saabuunta udgoon iyo asayda
Su’aasha 189aad: Waxaan ahay haweeney ninkeedii geeriyooday muddo dhow, waxaan ku jiraa waqtigii asayda, ma ii bannaan tahay in aan ku qubaysto, ama ilmahayga ugu qubeeyo saabuun udgoon leh?

Jawaab: Asaydu waa inay haweentu ka fogaato wax kasta oo soo jiidanaya ragga iyo la kulankooda sida is udginta, indho-kuusha, iyo dahabka iyo waxyaalaha kale ee la xidho, waxyaalahaas la isku qurxiyo waa isku mid haddii ay ku xirato surka ama dhegaha ama gacmaha, dharkuna waa sidoo kale oo waa ka xaaraan dhar kasta oo la isku qurxiyo, waxaana ku waajiba inay ku nagaato gurigii ay deganayd markii uu ninkeedu geeriyooday, Allaahna wuxuu yiri:
“Raggga idinka mid ah ee la oofsaday kana tagey haween, waxay haweenkaasi ciddo tirsanayaan afar bilood iyo toban cisho, markay gaaraan muddadooda wax dhib ah idinkama saarna waxay ku falaan naftooda si fiican, Eebbana waxaad falaysaan waa ogyahay).
Qawlka Allaah ee ah: () wuxuu tusinayaa in markaas ka hor ay ka xaaraan ahaayeen arimahaas oo dhami, sunnaduna sidaas ayay bayaanisay.
Markaas saabuunta udgoon uma bannaana haweenta asayda sidda, waxayse ku mayran kartaa saabuun aan lahayn caraf iyada ayaana kufilan.

Naag ninkeedii geeriyooday isaga oo aan u galmoon
Su’aasha 190aad: Asay miyay qaadaysaa haweeneyda ninkeedii geeriyooday markii uu nikaaxsaday isaga oo aan wali u galmoon?

Jawaab: Haweentaas waxaa ku waajibaya ciddo tirsasho iyo asay qaadid, sababtoo ah marba haddii la nikaaxshey waxay noqotay marwo, waxayna soo galaysaa haweenka uu Alle yiri:
“Ragga idinka midka ah ee la oofsaday kana tagey haween, waxay haweenkaasi ciddo tirsanayaan afar bilood iyo toban cisho.”
Bukhaari iyo Muslimna waxay wariyeen xadiis uu Rasuulku ku yiri:
“Haweeney isuma basaasin karto qof geeriyooday saddex cisho ka badan, wixii aan ka ahayn ninkeeda oo ay isu basaasinayso afar bilood iyo toban cisho.”
Sidoo kale ahlu sunanka iyo Axmed waxay wariyeen Rasuulka Bardic bint Waashiq, oo ahayd haweeney uu ninkeedii geeriyooday markii uu nikaaxsaday isagoon u galmoon, Rasuulku in uu amray inay ciddo tirsato dhaxalna ay leedahay.

Dhaxalka haweeney la furay oo ninkeedii si kedis ah u geeriyooday
Su’aasha 191aad: Miyay wax dhaxlaysaa haweeney la furay kaddibna uu ninkeedii si kedis ah u geeriyooday iyadoo ciddadii ku jirta?

Jawaab: Haweeneyda la furay ee uu haddana ninkeedii geeriyooday iyadoo ciddadii ku jirta waxay noqonaysaa laba midkood:
Haddii iyadu aysan furniinka dalban, oo aysan kula heshiin inuu furo oo meherkeedii ay u cafinayso, laguna furay hal dalqad oo dalqaddii koowaad ama labaad ah waxay la xukun tahay naagta la qabo oo kale, ciddada furniinka markay dhammaysatana waxay bilaabaysaa ciddadii asayda wayna dhaxlaysaa, Allaahna wuxuu yiri:
“Nabiyow haddaad haweenka furaysaan ciddada ku fura (daahir aan la taaban) ciddadana tiriya, Eebbana ka cabsada, hana ka bixinina guryahooda (ay joogeen marka la furayey) iyana yeyna ka bixin (yeyna ka tegin) inay xumaan cad la yimaadaan mooyee, taasi waa xuduudii Allaah, ruuxii ka tallaaba xuduuda Allaah naftiisa ayuu dulmiyey, ma ogidin, wuxuu Allaah u dhow yahay inuu kaddib xal keeno, (jacayl isku noqosho).”
Allaah wuxuu amray in aan haweenta la furay guriga laga saarin oo ay guriga ninkeeda ku ciddo tirsato, wuxuuna yiri waxaa laga yaabaa inay arrinka wax iska beddelaan oo uu soo ceshado xaaskiisa.
Haddii haweentaas lagu furay saddex dalqadood ama dalqaddii saddexaad ama ay ninkeeda ka dalbato furniin iyadoo u celinaysa meherkii ay ka qaadatay, amaba ay ninkeeda ka fasakhatay oo ay ku jirtey ciddadii markii uu geeriyooday, intaas oo dhami dhaxalka waxba kuma lahan, asayna ma qaadayaan, waxaase jirta haweenka saddexda lagu furay mar ay dhaxalka wax ku yeelanayaan waana marka uu ninku furo isagoo sakaraadaya oo geeri qarka u saaran laguna tuhmayo inuu u furay si aysan dhaxalka wax uga qaadan, wayna dhaxlaysaa xataa haddii ay ciddadeedii dhammaysatay haddii aysan nin kale guursan haddiise ay guursato dhaxalka wax kuma lahan.

Waa gef aan diinta ku banaanayn in haweenta la furo guriga laga saaro ama iyadu ka baxdo
Su’aasha 192aad: Manoo bayaanin kartaa ciddada ay tirsanayso haweenta la furay haddiise haweenta lagu furo furniin soo celin aqbalaya, miyay gurigeeda joogaysaa mise gurigii waalidkeed bay aadaysaa, ilaa uu ninkeedu ka soo ceshado?

Jawaab: Haweenta la furay furniin soo celis leh waxaa ku waajiba inay guriga ninkeeda joogto waana ka xaaraan inay guriga ka baxdo, ninkeedana waa ka xaaraan inuu guriga ka saaro Allaahna wuxuu yiri:
“Ha ka bixinina guryahooda (ay joogeen marka la furayey) iyana yeyna ka bixin (yeyna ka tegin) inay xumaan cad la yimaadaan mooyee, taasi waa xuduudii Allaah, ruuxii ka tallaaba xuduuda Allaah naftiisa ayuu dulmiyey.”
Maanta waxa dadku ay ku sugan yihiin oo ah markii haweenta lagu furo furniin soo celis aqbala inay markiiba guriga ka baxayso oo ay guriga reerkooda aadayso waa arrin gef ah Allaahna wuu xaaraantinimeeye wuxuuna yiri: “Guriga haka saarina iyaguna yaysan guriga iskood uga bixin,” waxaana amarkaas laga soo reebay haddii ay haweentu ku kacdo falal aad u fool xun oo markaas waxaa imaan kara in guriga laga saaro.
Alle markii uu arrintaas bayaaniyey wuxuu nooga digey in aan xuduudiisa ka tallaabno, wuxuuna yiri:
“Taasi waa xuduudii Allaah, ruuxii ka tallaaba xuduuda Allaah naftiisa ayuu dulmiyey.”
Kaddibna wuxuu Alle caddeeyey xikmadda ku jirta joogitaanka ay guriga joogayso wuxuuna yiri:
“Ma ogidin, wuxuu Allaah u dhow yahay inuu kaddib xal keeno, (jacayl isku noqosho).”
Dadka Muslimiinta ah waxaa waajib ku ah inay iska ilaaliyaan Allaah xuduudiisa amarkiisana fuliyaan isla markaana ay gaashaanka ku dhuftaan caado kasta oo amarka sharciga ah khilaafsan, waxaa nagu waajiba in aan mas’aladaan fiiro gaar ah u yeelanno, sideedana haweenta lagu furay furniin noqosho leh waxaa ku waajib ah inay joogto guriga ninkeeda ilaa ay ciddadu u dhammaanayso, waxayna guriga ugu wada noolaan karaan sidii ay horay ugu wada noolaayeen kamana ay xijaabanayso oo iska asturi mayso wayna la sheekaysan kartaa oo la fariisan kartaa wayna isu qurxin kartaa, oo isu udgin kartaa waxaana ka reebban oo qura inay galmood iyo taataabasho iyo wixi la mid ah ay sameeyaan, haddii ay la noqoto inuu soo ceshado xaaskiisa laba arrimoodba waa samayn karaa:
Inuu ku dhawaaqo oo yiraahdo (Raajactu Zowjatii) (waan soo ceshaday xaaskaygii).
Inuu ficil ahaan ku soo ceshado oo u galmoodo isagoo niyaysan inuu soo ceshaday afkana waxba kaga dhawaaqin.
Haweenka lagu furay dalqadaha aan soo celiska lahayn arrinkoodu waa wajiyo badan yahay: Matalan haddii uu ninku xaaskiisa furo isagoon wali u galmoon oo aan la kali noqon lana baashaalin, markaas wax ciddo ah oo ay tirsanayso ma leh, saacadda la furana ninkii ay doonto ayay horay ka guursan kartaa, isagana ay ka xaaraantinimoobaysaa, haddiise uu la aqal galo oo uu la keli noqday ama uu u galmooday waxay tirsanaysaa ciddo, waana sidan soo socota:
Haddii ay uur leedahay cidadeedu waxay ku eg tahay markay dhasho, waana isku mid haddii ay muddadu dheeraato iyo hadday gaabato waxaana laga yaabaa in subixii inta la furo ay duhurkii dhasho, ama inta la furo bisha Muxaram in aysan dhalin ilaa laga gaaro bisha Dul-Xijja oo ay ciddo ku jirto 12 bilood, hadal iyo dabuubtiis xaamilada ciddadeedu waxay ku eg tahay markay dhasho Allaahna wuxuu yiri:
“Haweenka uurka leh ciddadoodu waa inay dhalaan.”
Haddii haweentu aysan uur lahayn ayna ka mid tahay kuwa dhiigga caadada hela ciddadeedu waa inay sadddex jeer dhiig hesho oo ay ka daahir noqoto, macnaha waa inay dhiig hesho oo ay ka daahir noqoto, oo haddana hesho oo ay ka daahir noqoto, oo haddana dhiig kale ay hesho oo ay ka daahir noqoto, saddexdaas dhiig ayay ciddadeedu ugu dhammaanaysaa, haddii ay muddada u dhexaysaa dheeraato iyo haddii kaleba halkaas ayayna ciddadeedu ugu dhammaanaysaa waana isku mid haddii mudada u dhexaysaa dheeraato iyo haddii kale.
Sidaa darteed haddii la furo iyadoo wax nuujinaysa dhiigna aysan helin ilaa iyo laba sano kaddib ama wax ka badan, ciddadu u dhammaan mayso ilaa ay saddex dhiig hesho, Allaahna wuxuu yiri:
“Haweenka la furay waxay sugayaan inay saddex jeer (dhiig) ka daahir noqdaan.”
Haweenka iyagu aan dhiig caado helin da’ yaraan awgeed iyo kuwa da’da weyn ee uu ka go’ay dhiigga caadadu ee aan rajada ka qabin, waxay tirsanayaan saddex bilood, Allaahna wuxuu yiri:
“Haweenkiinna caadada ka quustay haddaad shakidaan ciddadoodu waa saddex bilood, kuwaan caadada lahaynna (gabdhaha yar yar) waa sidaas oo kale.”
Haweenka dhiiggu ka istaagay lana ogyahay in uusan ku soo noqonayn sabab jirta awgeed sida haweenka ilma galeenka laga saaray oo kale waxay la xukun yihiin kuwa dhiiggu ka joogsaday oo aan ka rajo qabin inuu dib dambe ugu soo noqdo ciddadooduna waa saddex bilood.
Haddii ay haweeneydu dhiiggii iska weydo iyadoo og sababka arrinkaas keenay, waxaan soo xusnay inay sugayso intuu dhiiggu u soo noqonayo kaddibna waxay tirsanaysaa saddexdii bilood oo ciddada ahayd.
Haddii ay dhiigii iska weydo iyadoon ogayn sababta uu uga go’ay, culimadu waxay yiraahdeen waxay ciddo tirsanaysaa hal sano, sagaal bilood oo ah inta uurka haweenku ay sidaan iyo saddex bilood oo ciddo ah, waana intaas qaybaha cidooyinka haweenka u qaybsamaan.
Waxaa iyana jira haween raggoodii laga fasakhay ama khulco ha noqota ama si kale ha noqotee kuwaas ciddadoodu waa inay hal dhiig helaan oo ay ka daahir noqdaan, haddii uu ninku haweentiisa furo (iyadoo furniin dalbanaysa) isla markaana uu xujaysto inay siiso hanti uu magacaabay si uu u furo (waa furniinka khulcada loo yaqaan), oo sidaa uu ku furo markaas ciddadeedu waa inay hal dhiig hesho oo ka daahir noqoto.