Qaybta Labaad

Qaybta labaad waxay ku saabsan tahay, dagaalladii dhex maray Daraawiish iyo Ingiriis, 1901 tan iyo 1904, bilowgii dagaalka iyo shantii goobood oo dagaallada ugu waaweynaa, ama ugu caansanaa, Afbakayle, Fardhiddin, Beerdhiga iyo guushii laga gaaray, Cagaarweyne iyo wixii ka dhacay, Daratoole, Faan iyo Gooddi, tabaabulshihii Jidbaale, goobtii Jidhaale iyo wixii ka dhacay, qaxii gaala-eri, degiddii EyI, faalla gaaban iyo waxyaala kale oo la xiriira.

DAGAALLADII DARAAWIISHTA

Markaannu waraysannay odayaashii dagaallada ka qayb galay badankooduna ku dhaawacmay iyo raggii goobjoogga ka ahaa kuwii la sheekaystay, ama aannu akhrinay kutubtii dagaalladaas laga qoray iyo gabayadii laga mariyey, markaannu tagnay meelihii dagaalku ka dhacay oo rasaastii daadatay iyo qashirkii weli yaal, haarihii iyo calaamooyinkii weli ka muuqdaan, markaan toyannay raggii goobaha lagu diley tiradoodii iyo raggii madaxda ahaa magacyadoodii, waxaannu hubinnay in meeshaa guuldarro weyni ka dhacday oo rag go’ay, guryo badanina ku rogmadeen, guutooyinna ku hoobteen.
Taa waxaa marag cad u ah tuducyo ka mid ah gabay calaacal ah oo uu mariyey Darwiishkii Ismaaciil Mire, oo dagaalladaa ka qaybgalay, wuxuuna yiri:

Gumburo iyo Cagaarweyne iyo Geedkii Daratoole
Goobtii Jidbaaliyo Xargaga guuldarradii joogtey
Gembigii ka dhacay Ruugga iyo gudurigii haagay
Gabooddeeda Beerdhiga wixii la isku gooraamay
Meydkii gabraday seerigey Good ku tumanaysey
Gawarkaad maraysaba laftaad galayaxaa mooddo

Goobihii dagaalladu ku dhex mareen Ingiriis iyo Daraawiish waxa tiradooda lagu sheegay 42 ku dhowaad dagaalladaasna badankooda si weyn baa dad iyo duunyaba loogu dhintay ama loogu dhaawacmay.

Qaybtan oo ah 1900-1904, waxaannu wax kaga sheegeynaa dagaalladii Ingiriis iyo Daraawiish dhex maray lixdii ugu waaweynaa, kuwaasoo lagu kala magacaabay: Afbakayle, Fardhiddin, Beerdhiga (Eeragoo), Cagaarweyne (Gumburo), Daratoole iyo Jidbaale.

Goobahaasu magacyaday la bexeen iyo meeshey goobtu ka dhacday iyo taariikhdii dagaalku dhacay waxaa loo tilmaami karaa sida tan:

MAGACA GOOBTA – TAARIIKHDAY DHACDAY
Afbakayle (Saamaale) – 3 Juun 1901
Weyla-xir – 3 Juun 1901
Caana-xarigle – 3 Juun 1901
Kur-garaad – 3 Juun 1901
Oodagooye – 3 Juun 1901
Fardhidin – 16 Luulyo 1901
Buurihiili – 6 Oktoobar 1901
Beerdhiga (Eeragoo) – 4 Abriil 1901
Cagaarweyne (Gunburo) – 17 Abriil 1903
Daratoole – 22 Abriil 1903
Yeed – 30 Maajo 1903
Taaragooye – 30 Maajo 1903
Jidbaale – 10 Jannaayo 1904
Jiidali – Maarso 1904
Ilig-Daldala – 12 Abriil 1905
Xallin – 12 Abriil 1905
Higlagaab – 12 Abriil 1905
Baran – 12 Abriil 1905
Ruuga (Dulmadoobe) – 9 Agoosto 1923
Berbera – 12 Maarso 1917
Shimbibiris – 27 Nofembar 1917
Indho – 8 Oktoobar 1917
Oog – 18 Oktoobar 1919
Yanqarax – 18 Oktoobar 1919
Badweyn – 18 Oktoobar 1919
Mirashi – 23 Disembar 1919
Galbarabuur – 25 Jannaayo 1910
Jiidali – 25 Jannaayo 1910
Ceel-dheer – 25 Jannaayo 1910
Baran – 28 Jannaayo 1920
Taleex – 1 Febraayo 1920
Bixin – Febraayo 1921
Shiniile – Febraayo 1921

Haddaynu dhinaca Ingiriiska eegno iyo wuxuu dhaqdhaqaaqa Daraawiishta ka qabey ama fikradduu Wadaadka ka haystay iyo siduu u arkaayey, aad buu uga dareen qabay in meeshaa olole xoog lihi ka socdo, in lagu duulaana ay lagama maarmaan tahay, inteyan dhulka ugu fidin, hase ahaatee waxaan la hubin inta dagaalkaasi socon doono. Dadka warka keena qaarkood waxay Ingiriiska ugu warrami jireen, “Meesha waxa joogaa waa wadaaddo keliya oo aan macna lahayn, maalin keliyana la kala eryi kara.” Qaar kalena waxey ugu warrami ji­reen, “Meesha rag xoog leh oo dagaal geli karaa jooga!” Hase ahaatee 1900 dabayaaqadiisii ayaa la hubiyey in dhaqdhaqaaq run ah oo Ingiriiska ka soo hor jeedaa halkaa ka socdo. Sidaa daraaddeed ayey la­gama maarmaan u noqotay in ciidan ka hortaga lagu saaro.

Aan marag u soo qaadanno hadal uu qoray H. F. Prevosi Battersby oo ku saabsan afartii duulaan ee ugu horreeyey, oo Ingiriisku Daraawiishta ku soo kiciyey wuxuu yiri:

The Four Expeditions

“With the Mullah’s power thus objectionably declared we were forced to assert ourselves. In November 1900, at the instance of the Consul-General, as our representative in Berbera was then called, an expedition was determined on to cope with the offender.

In order to illustrate the conditions obtaining in the country, which Richard Corfield was expected to keep in order but the mere passing shadows of 100 men, it will be useful to give a brief summary of the expedition sent against the Mullah during the next four years.
There were, first of all, the two Anglo-Abyssinian Expditions in 1901. The first started in January, was composed of 10000 men, and marked into Ogaadeen; but owing to defective supply and water dif­ficulties and hardships, was forced to halt at Gerlogubi, not havivng met the Mullah.

The second, of 14000 men with 2 British officers, started in May, marched by Gerlogubi to Galadi and Bur, and, after suffering great hardships from lack of food and water, returned to Harrar in July having accomplished nothing but a little raiding.

Hadalkaas waxa af Soomaali loogu tarjami karaa sida tan:

Afartii Duullaan

Ayadoo xooggii Wadaadku si aan loo dul qaadan karin u muuqday ayaa waxa lagama maarmaan noqotay in aannu annaguna ismuujinno oo tallaabooyin qaadno.
Bishii Nofembar 1900, ayaa waxa la goostay in duullaan lagu kiciyo fidmawalaha iyadoo ay taasi waafaqsan tahay codsashadii wakiilkayagii markaas Berbera joogey, sidii xilligaas lagu magacaabi jirey. Si loo caddeeyo xaaladaha markaas dalka ka taagnaa ee Koofil laga sugaayey inuu wax ka qabto isagoo boqol nin oo keliya wata, waxa habboon in la soo koobo duullaamadii Wadaadka lagu saaray muddo afar sano ah gudahood:

Ugu horrayntii waxa jirey laba duullaan oo ay u wada jireen Ingiriiska iyo Xabashidu 1901dii. Kan hore oo bilawday bishii Jannaayo wuxuu ka koobnaa 10000 oo nin wuxuuna u kacay dhulka Ogaadeeniya; hase ahaatee ayadoo ay ugu wacnayd dhibaatooyin ah xagga biyaha iyo sahayda ayay ku qasabtay inuu Garloogube ku joogsado isagoo aan Wadaadkii la kulmin.

Kan labaad oo ka koobnaa 14000 oo nin laba sarkaal oo Ingiriis ahi la socdaan wuxuu bilawday bishii Meey, wuxuuna dhex qaaday Garloogube, Gallaadii iyo Buuro, dabadeedna markii dhibaatooyin badan oo biyo la’aan iyo cunta la’aan ahi ay soo gaareen ayuu Harar ku soo laabtay bishii Luulyo isagoo wax u taray aysan jirin dhac aan macna lahayn maahee.

Markii la eego ciidamada Xabashida iyo sida loo tabaabulsheeyey ama heshiiska Xabashida iyo Ingiriiska u dhexeeya, waxa qof waliba garan karaa in Xabashidu dagaalkii Daraawiishta qayb weyn ka qaadatay, haddaba taasi wax lala yaabo ma aha, maxaa yeelay colaadda Xa­bashidu Soomaalida u heyso mid cusub ma aha ee waa colaad ab ogaa ah, waxaana saldhig u ah diinta Islaamka soo geliddeedii Geeska Afrika oo ay Soomaalidu fidinteedii qayb weyn ka qaadatay.

BILOWGII DAGAALKA

Waxa habboon intaynaan dagaalka ka warramin inaynu in yar ka tusaalayno bal siduu Ingiriisku markaas Daraawiish u arkaayey iyo waxay iyagu kolkaa ku sugnaayeen. Daraawiishtu markii ay Doollo ka soo guureen waxay degeen dhulka Nugaaleed, maalinba maalinta ka dambaysanu xoog ayaa u sii kordhaayey. Ingiriisku isagoo xaaladda Daraawiishta aad uga war hayey ayaa waxa u sii caddaatay in siyaasaddiisii Soomaaliya ku saabsanayd khatar gashay markii uu arkay fan-fanka Daraawiish ka baxaaya ama uu maleeyey waxa ka iman kara nimankaas Wadaadku hor socdo ee ragga iyo hubka urursanaya. Bi­shii Nofembar 1900 ayaa barlamaanka Ingiriiska waxa laga gooyey talo ah in nimankaas khatarta ah la dabar gooyo inta aanay dadka iyo dalkaba ku faafin, dhaqdhaqaaqooduna uusan taabbagal noqon.

Waaligii Ingiriiska ee waqtigaa Berbera fadhiyey waxay la ahayd in ciidammadoodu goor barqo ah cagta marinaayaan Wadaadka iyo wuxuu wato, dabadeedna say doonaan arlada ugu talin doonaan, taasi ma ahaan, malahaasina meel mar ma noqon. Markii la guddoomiyey in Daraawiish lagu duulo. Waaligu waraaq dardaaran ah buu u qoray ammaanduulihii ciidammada Wadaadka ku duulaayey, intaan duullaanku bixin ka hor isagoo talooyin iyo tilmaamo siinaaya, wixii markaas gumeysigu ku shaqaynaayey wax ka tusaalaynaaya. Waxaa wax ka soo qaad leh saddex hadal oo la yaab leh oo waraaqdaa ku qoran:

1. Waaligu wuxuu yiri, waa in Wadaadka la qabtaa, Daraawiish dhaqdhaqaaqeedana dadka dhexdiisa laga cirib tiraa.

2. Waa in dawladda looga qaandhabo xoolaha Wadaadka laga soo dhaco kharashka badan ee dawladda duullaankan kaga baxaaya.

3. Iyadoo aan la filayn in Wadaadku isdhiibo wax shuruud ah oo laga oggolaan karo ama noloshooda dambe loogu ballan qaadi karaa ma jiraan, isaga iyo kuwa la jira.

Aan isweydiinee, maxaa ka dambeeyey, sidee bayse arrimi noqotay? Waraaqdii waaligu qoray ee dardaaranka ahayd waa tan:

[Official History of the Operations in Somaliland. 1901 – 1904 Vol. I p. 54.]

Berbera, April 11th, 1901

Sir;

I have the honour to address you in connection with the operations you are about to undertake against the Mullah Mohammed bin Abdullah. The object of the expeditions is to capture or defeat the Mullah and to put an end to his movement in the Dolbahanta. Your ope­rations will accordingly be directed against the Mullah and those who may now be found to be actively supporting him.

Of the tribes who are now reported to have dealings with the Mullah, with the exception of the Ali Gheri, who may be expected to stand by him to the last, it is not certain which will continue to main­tain his cause once he is confronted with our force. I enclose a note I have drawn up of our dealings with the tribes after the disturbances of 1899, and I have noted therein, so far as information is available, the present attitude of the Dolbahanta tribes from the reports which have from time to time been received. This you will be able to check with information you will yourself acquire. But little reliance can be placed on the reports received as to the attitude of the Dolbahanta tri­bes, and it is probable that accurate information as to the attitude of the respective tribes will not be obtained till the expedition enters the country. It is, however, believed that, with the exception of the Ali Gheri and possibly other sections of the Girad Farah, the majority of the people who have joined the Mullah in Dolbahanta have done so either through fear of him or for personal gain, and that a large sece­ding from his following may be expected when our expedition takes the field.

I have briefly recorded in the note our past dealings with the tribes in order that you may know what settlements were arrived at, and in the case of those who are not now actively supporting the Mul­lah take no action which will conflict with those settlements.

For instance, the past misdeeds of the Habar Toljaala and eastern Habar Yunis tribes have been dealt with, and unless any of them now actively support the Mullah, which I do not anticipate if all goes well they should not in any way be interfered with.

Several of them have to settle up for loots, but this is a matter not immediately connected with the expedition and which can be at­tended to afterwards.

The past and present conduct of the Ali Gheri necessitates that they should be punished, and I propose to inflict a fine of 1000 ca­mels on them, should be punished, which you can proceed to enforce after the Mullah has been dealt with. As regards the Ararsamah, the Ba Ararsamah and the Barkad, much will depend upon the attitude they assume when our expedition is in the field. If they do not acti­vely support the Mullah, I should be inclined to deal leniently with them, our object being to suppress the Mullah and restore order.
The chief danger of a large coalition of the Dolbahanta against us will lie in the possibility of our expedition being looked upon as an Ishak invasion of the Dolbahanta country.
You will doubtless take all possible measures to allay any suspicion of the kind; steps in this direction have for some time past been taken here. With your knowledge of the country and people I need hardly warn you that any looting by our people of tribes who, though formerly with he Mullah, have since left him, and are not now oppo­sed to us, besides being impolitic, would create a dangerous scare and play into the hand of the Mullah by giving him the very means to ef­fect a powerful combination against us which he is seeking, and which it might seriously tax our resources to meet.

It is for this reason that it is specially desirable to confine our operations to the Mullah and those tribes who are now found to be actively supporting. Above all, those who secede from the Mullah and assist us against him must be protected, even if the tribes who accompany our force have any claims against them. These will be matters for settlement after the conclusion of the expedition.

There are many claims by our tribes for damage done by the Mullah and his followers; it is reasonable that Government should be reimbursed, if possible, and portion of the heavy expenses incurred in connection with the expedition; and the force will expect something in the way of prize money. These should be met from any loot which is found with the Mullah, or the tribes now actively supporting him, and I am inclined to think that fair proportions would be one third to the force, one-third to satisfy claims for damage done, and the remainder for Government. This question is, however, a very subsidiary one, and you will doubtless not allow it in any way to prejudice the main object of the expedition.
So far as is known the Mijjarten are hostile to the Mullah. But information was received yesterday that four emissaries of this tribe have been received in secret conference by the Mullah. The object of their visit is not known. Despatches have lately been sent by the Vice-Concul for Italy at Aden to the Consul-General for the country, who is now at Ras Alula, to move the Mijjerten under Sultan Osman Muhammud and Sultan Yusuf Ali to cut off the Mullah’s retreat should he attempt to escape to the coast through their country. And I have lately addressed the Resident at Aden with a view to similar warnings being given to the chiefs on the southern Arabian littoral.

I shall be glad to know if there is any further action which it may occur to you can now be usefully taken from here to promote the ob­ject of the expedition.

In the unlikely event of the Mullah offering to surrender, in his case and in that of the following – Ahmed Warsamah known as Haji Sudi, Deria Arale, and Deria Gure – only an unconditional surrender sho­uld be accepted, no guarantee of any kind as to future treatment being given. Nur, the late Sultan of the Habar Yunis, may be guaranteed his life.

I have, & c.

(Signed) J. Hayes-Sadler

Waraaqdaas waxa af Soomaali loogu tarjami karaa sida tan:

Saab,

Waxaa sharaf ii ah in aan kuu soo jeediyo arrin la xiriirta weerarka aad ku qaadayso wadaadka Maxamed Cabdulle Xasan. Ujeeddada ololaha dagaalkani wuxu yahay in la qabto ama la jebiyo Wadaad­ka, dhaqdhaqaaqiisana laga ciribtiro Dhulbahantaha dhexdiisa. Weerarradaadu waxay toos u abbaari doonaan Wadaadka iyo kuwa haatan sida muuqata ugu gargaaraya isaga.

Qabaa’ilka xiriirka la leh Wadaadka, marka laga reebo Caligeri oo la filayo inay la jiri doonaan ilaa iyo ugu dambaysta, lama hubo intooda la sii jiri doonta marka ciidammadeennu ka hor yimaaddaan.

Waxaan halkan kuugu soo lifaaqayaa waraaq aan ku muujiyey sidaan wax uga qabannay qabaa’ilka qulquladihii I892kii ka dib. Halkaas waxaan ku caddeeyey ujeeddada Dhulbahante leeyahay imminka, sida lagaga war hayo xogwarrankii hadba waqti na soo gaarayey. Waxaad kari kartaa inaad taas la kaashato wararka aad adiguba heli doonto. Hase yeeshee, kalsooni weyn lama siin karo wararka imminka la hayo ee la xiriira ujeeddada Dhulbahante, waxana laga yaabaa in aan war dhab ah laga helin ujeeddada qabaa’ilka kale ilaa duullaanku dhulkooda gaaro. Waxa la ogyahay marka laga reebo Cali-Geri iyo malaha qolooyin Garaad Faarax ah, giddiba dadka Dhulbahante ee Wadaadka raacay waxay saas u yeeleen cabsi ay isaga ka qabaan ama danaysi gaar ah. Waxa kale oo la filayaa in qayb weyni ka soo fakato dadka isaga raacsan marka duulaankeennu goobta qaato.

Waxaan si kooban ugu qoray lifaaqa sida aannu horay wax uga qabannay qabaa’ilka. Ujeeddadoo ah inaad ogaatid heshiisyadii la gaarey. Sida daraaddeed waxba ha yeelin dadka aan haatan Wadaadka si muuqata u raacsanayn si aan heshiisyadaasi u baabbi’in.
Ka soo qaad Habar Jeclo iyo Habar Yoonista bari, xumaantii ay faleen waa loo ciqaabay, markaa haddii aan midkoodna imminka Wa­daadka si cad u raacsanayn, taasna aanan filayn inay dhacdo haddii wax weliba hagaagaan, haddaba yaan sina arrimahaas loo fara gelin. Qaarkood waa inay dhac habeeyaan, taasise ma aha mid degdeg ah oo duullaanka ku xiran, waana mid dib laga samayn karo. Wixii Cali-Geri ku kacay ama haatan ay ku kacayaan ayaa qasab ka dhigaya in la ciqaabo, waxaana soo jeedinayaa in 1000 halaad lagu ganaaxo; taasoo aad adigu fulinteeda leedahay ka dib marka Wadaadka wax laga qabto. Xagga Ararsame, Bah-Ararsame iyo Barkad, sida wax looga qabanayaa waxay ku xiran tahay hadba meeshay iska taagaan markuu dullaankeennu dagaalka galo. Haddii aanay caddaan Wadaadka ugu gargaarin, waxaan oran lahaa si debecsan ha loola dhaqmo, ujeeddadeenna oo ah Wadaadka oo la baabi’iyo iyo xasilloonida oo la soo celiyo.
Khatarta ugu weyn ee dhalin karta isbahaysiga Dhulbahante waxa weeye iyadoo loo qaato in duullaankeennu uu yahay mid Isaaqu dhulka Dhulbahantaha ku soo kiciyey.

Haddaba waa inaad ka qaaddo tallaabooyin kasta oo suuragal ah sidii loo baajin lahaa tuhunka noocaas ah, waxana jirtey tallaabooyin horay looga qaaday arrintaas iyada ah.
Adigoo aqoon u leh dalka iyo dadkaba looma baahna inaan si adag kaaga digo dhicidda qabaa’ilkeena oo markii hore Wadaadka la jirey, haatanse aan inaga soo horjeedin. Haddii ay taasi dhac­do, foolxumo ka sokow, waxay abuuri kartaa waxyeello halis ah oo innaga hor yimaadda, taasoo ah siduu Wadaadku doonaayo, iyo dhaqaaleheenna oo kharaj weyni fuulo. Sababtu waa taas, siiba tan loo baahan yahay waxay tahay in dagaalkeennu ku koobnaado Wadaadka iyo qabaa’ilka imminka, sida bareerka ah u raacsan isaga; ugu horrayntii waa in la ammaan geliyo qabaa’ilka ka goostay Wadaadka ee imminka innaga ina gargaaraya, in kastoo qabaa’ilka ciidammadeenna la socdaa ay iyaga qaan u sheeganayaan. Arrimahaas waxa laga heshiin doonaa marka duullaanku dhammaado kaddib.

Waxaa jirtay dacwooyin badan oo ay qabaa’ilkeennu ka qabaan waxyeelladii ay u geysteen Wadaadka iyo kuwa raacsan; waxaa gar ah in dawladda looga qaandhabo, haddii ay suurtowdo, qayb ka mid ah kharajkii badnaa ee ku baxay duullaanka, iyadoo ciidanka naftiisuna ku xisaabtamayo abaalgud lacageed. Kharajka waa in laga bixiyaa maalka laga soo dhaco Wadaadka ama qabaa’ilka bareedhka u raacsan, waxayna ila tahay saamiga xaqa ahi inuu noqdo saddex-dalool (1/3) oo ciidammada la siiyo, saddex-daloolna khasaarihii lagu kabo, inta soo hartana dawladdu qaadato. Arrintani waa mid ishaafalato ah, adiguna waa inaadan sina ugu oggolaan inay waxyeesho danta ugu weyn ee duullaanka laga leeyahay.

Taniyo hadda inta la ogyahay Majeerteenku Wadaadka waa la col. Ha yeeshee war shalay naloo keenay wuxuu sheegayaa ergo afar ah oo Majeerteen ahi inay kulan qarsoodi ah Wa­daadka la yeesheen, ujeeddada imaatinkoodana lama yaqaan. Ku-xigeenka Danjiraha Talyaaniga ee Cadan fadhiya wuxuu dhowaan waraaq u diray Waaliga Talyaaniga oo haatan jooga Raas-Caluula si uu Majeerteenka Suldaan Cismaan Maxamuud iyo Suldaan Yuusuf Cali ay xukumaan loogu dhaqaajo inay jidka gooyaan Wadaadka, hadduu holliyo inuu xeebta u cararo oo dhulkooda dhex maro. Anigu waxaan dhowaan u sheegay Waaliga Cadmeed: digniin taas oo kale ah in la siiyo boqorrada Xeebta Koonfurta Carbeed.
Waxaan jeclaan lahaa in aan ogaado hadday jirto tallaabo kale oo u baahan in laga qaado tabaabulshaha duullaanka, adigana kugu soo dhici karta.

Iyadoo aan loo malaynayn marnaba in Wadaadku isdhiibo, haddana isaga iyo kuwa raacsan oo kala ah: Axmed Warsame oo loo ya­qaan Xaaji Suudi, Diiriye Carraale iyo Diiriye Guure waxa qur ah oo laga oggolaan karaa isdhiibid aan shuruud lahayn; wax sugan oo ballanqaad ah oo noloshooda dambe laga siin karaa ma jirto. Ha yeeshee Nuur oo ah Sudaanka Habar Yoonis, nabadgelyada naftiisa waa loogu ballan qaadi karaa.

(Saxiixay)

J. Heeyis-Saldar

AFBAKAYLE

Afbakayle waa goobtii ugu horraysey goobihii badnaa ee dagaalku ku dhex maray Ingiriis iyo Daraawiish. 1901 bishii Juun 3dii ayaa goobtaasi dhacday, waxay ka dhacday meel balli ah oo hilaadda 45 mayl Laascaanood u jirta, kana xigta dhinaca galbeed. Haradaas waxa waagii hore la oran jirey Afbakayle, hase ahaatee tan iyo maantii dagaalkaasi ka dhacay iyo haddaba waxa loo yaqaan Haradhiig; magacaasna waxay kula baxday wixii dhiig dad ahaa oo ku daatay maalintaas.

Ciidamada Ingiriiska waxa diyaar laga dhigay bishii Janaayo bartameheedii, taladuna waxay ahayd in markaasba Daraawiish lagu duulo, hase ahaatee waxa muddada dib u dhigay xilligii roobku di’i jirey oo gadaal u dhacay, sidaa daraaddeed waxa laga baqay in colka biya la’aani ku dhacdo, Daraawiishta qudheeda taasi waa u fiicnayd, maxaa yeelay xoolaley bey ahaayeen oo jiilaashinka dagaalku waa ku xumaan lahaa.

Dabadeed, bishii Abriil, sannadkii 1901 ayaa Ingiriisku col saddex madax ah soo saaray. Colkaas ciidankiisu wuxuu isugu jirey caddaan aan badnayn, Hindiga Banjaabka la yiraahdo, Suudaan, Sawaaxili iyo Soomaali. Dadyowgaasi waxay ahaayeen kuwii markaas Ingiriisku dhulalkooda gumeysiga ku haystay. Waxa ciidammada Ingiriiska ammaanduule u ahaa oo dusha sare ka xukumaayey Gaashaanle Dhexe Sweeyn oo gadaalkii Daraawiishtu u bixisay Suweyn Cawar, waxa tiradoodu ka koobnayd ama u habaysnaayeen siduu qoray Xoghayihii maamulka Ingiriiska dalka Soomaaliya Doglaas Jardiin, wuxuu yiri:

Nin colka Ingiriiska dagaallarainayey wuxu yiri:

The numbers and dispositions of the two opposing forces were as follows on June 1st:

BRITISH FORCES

At Wadamago
Main Body Somali Levy under Swayn
50 Mounted Infantry
20 Camelry
1200 Infantry
3 Maxims
Two 7-pounder Guns
1000 Transport Camels

Reinforcements, 3rd King’s African Rifles
On the March from Burao to Wadamago:
400 Mounted Infantry and Camelry
50 Infantry

DETACHED SOMALI LEVY
Operating from the Haud towards Bohotle:
450 Rifles

GARRISONS
Burao:
150 Infantry
1 Maxim
One 7-pounder Gun
La Dureh Blockhouse:
100 Infantry
1 Maxim

MULLAH’S FORCES
Near Baran (i.e. the Baran in the south). Moving southwards
from Damot:
12000 Horsemen
1500 with rifles
3000 Foot, with livestock and families

CIIDAMMADA INGIRIISKA

ee fadhiday Wadaamagoy:
50 Ciidanka lugta oo fardooley ah,
20 Rakuubley ah,
1200 oo ah ciidanka lugta ah,
3 Madfac oo xabbaddoodu 7 rodol tahay,
1000 Rati oo gaadiid ah,

COLALKA 1aad IYO KAN 2aad
Waxay ka yimaadeen Burco iyagoo u jeeda Wadaamagoy.
Gargaarrada, ciidanka 3aad (King’s African Rifles)
400 Ciidanka lugta oo fardooley iyo Rakuubley ah,
50 Ciidanka lugta,

CIIDAN GOONI AH OO DALKA SOOMAALIDA LAGA QORAY
450 Buntukh oo ka dagaal gelaaya Hawd iyo Buuhoodle.

CIIDANKA (GARRISONS)
Burco:
150 Ciidanka Lugta
1 Madfac oo xabbaddiisu 7 Rodol tahay,
1 Boobe.
Laas-dhuure:
100 Ciidanka lugta ah,
1 Boobe.

CIIDANKA WADAADKA
Waxay joogeen Baran waxayna u socdeen dhinaca koonfur iyo Docmo:
12000 oo fardooley ah,
1500 oo dabley ah,
3000 oo wada xaasaska iyo xoolaha.

Nin colka Ingiriiska dagaallaminaayey wuxuu yiri:

“On the 6th, despite the sudden panic on the left, the companies had rapidly recovered, as has already been shown, but during the 7th the seventy of the fighting had sunk deep into minds already imbued by a superstitious awe of the Mullah.”

“In kastoo bisha lixdeedii, dhinaca bidixda argagax iyo jaah wareer ku dhacay, cuntubyadayadu dhaqsay uga kabteen, sidaannu marar badan u tusaalaynay, hase ahaatee 7dii bisha dagaalkii kharaaraa wuxuu saameeyey dadkii ay maskaxdooda ka buuxday cabsida iyo sheekooyinkii Wadaadka laga qabey.”

Ciidammadaasu waxay wateen hub wanaagsan iyo wareego ku filan oo loogu talagalay inay intii muddo ah ay ku dagaallamaan, maxaa yeelay arladu jidad ma lahayn, ammaanna ma ahayn wax-isgaarsiintuna dhib bay ahayd. Waxaa ammaanduule u ahaa oo dusha sare ka xukumayey nin gaashaanle ahaa oo la oran jirey Sweeyn Soomaaliduse wa­xay u tiqiin Suweyn-Cawar. Gaadiidka ciidanka Ingiriisku watay wuxuu ahaa awr labo jaad ah, mid rakuub ah oo la fuulo iyo mid la rarto, fardo iyo buquul. Wuxuu ka soo ambabaxay waddada Kiridh, wuxuuna ka soo biyo qaatay ceelka Caynaba. Saldhiggiisa laga maamulana wuxuu ka dhigtay balliga Afbakayle maalintaas dabadeedse loo bixiyey Haradhiig.

Xarunta Daraawiishtu waxay degganayd meel la yiraahdo Baaraan oo magaalada Laascaanood dhinaca Hawd ka xigta, hilaaddana labaatan mayl u jirta. Kolkii ay ka war heleen colkaas soo maahmaahday ayaa Daraawiishi isu ciidansatay, waxayna u gurmatay rugtii cii­danka Ingiriisku fadhiyey. Hub badan ma wadan, waxay haysteenna waxa ugu waxtar roonaa qiyaasta 200 oo qori oo isugu jira Maadhinyare, Jikre, Labasuul, Saddexmaar iyo Labomaar. Dabkaas intiisa badan Xabashi ayaa laga furtay dagaalkii Jigjigaad ee dhacay 1899, intiisa kalena Sayidka ayaa degmo reer Qabridaharre ahi siyaaro ugu keenay.

Bishii Juun 5dii, sannadkii 1901 ayaa laysku hor fariistay, fooddana laysku gashaday balliga Haradhiig goor barqo ah. Ninka Darwiishka ahi wuxuu rumaysnaa labo hal midkood; in cadowga laga adkaado oo uu hub wanaagsan furto, dabadeedna isagoo lib wata xaruntii ku noqdo iyo in goobta lagu dilo oo uu jannadii Ilaahay galo.

Qorraxdu markey nin jooggii le’ekayd ayaa dagaal kharaar laysu qar saaray. Ingiriisku qorigiisii girligaanka ahaa wuxuu saaray buur yar dusheed geed qurac ah oo ku yaal hoostiis, askartiina wuxuu u kala jeediyey afarta gar jaho si uu uga feeyigaado weerar lama filaan ah oo meel walba ka iman kara. Waxaa la weriyey in Daraawiishi saacado yar ka dib xeradii cadowga ugu galeen iyagoo aan cabsi innaba lagu ogeyn.

Geeridu labada geesood hayb ma yeelan, hase yeeshee, Daraawiishi waxay goobta ku weyday rag badan wax la diley, iyo wax la dhaawacay, Ingiriiska iyo dadkuu wateyna dad badan baa halkaas kaga qur baxay.

Xogwarran Ingiriisku qoray waxa lagu sheegay in Daraawiishta goobtaas khasaaraha ka gaarey ahaa 200 oo laga diley iyo 300 laga dhaawacay, hase ahaatee Daraawiish waxa laga hayaa ragga naga dhintay 50 kama badnayn.

Buug la yiraahdo Thaa’ir Mina-Soomaali oo ay wada qoreen Xaaji Cabdiraxmaan Sayid iyo Cabdisabuur Marsuuq waxa ku yaal in Daraawiishta goobtaas 70 lagaga diley, 20 ninna lagaga dhaawacay, Ingiriiska iyo dadkii la jireyna 70 lagaga diley, 80 ninna lagaga dhaa­wacay.

Gabayadii Sayidka haddaynu u noqonno waxaynu garan karraa inay goobtaasi ka mid ahayd goobihii waaweynaa, oo Ingiriisku ku baraarugay oo garansiisay in Daraawiishi xoog leedahay. Waa kii Sayidku lahaa isagoo goobihii gabay ku soo koobahaya:

Afbakayle nimankii kufriga uraya ii keenay
Ee Oodagooyiyo i dhigay ayda Daratoole.

In kastoo ciidammadii Ingiriiska nabarro waaweyn loo geystey, haddana dib uma noqon ee ciidan cusub oo sii xoogeeyey ayaa lagu soo kordhiyey, dabadeedna waxay isku dayeen inay dadka reer beedaha ah oo Daraawiishta taageersan xoolaha ka dhacaan. Daraawiishi kolkaas buuraha Laascaanood geesta bari ka xiga bay u qaxeen, ciidankoodiina heegan bay u reebeen.

Tan iyo bishii Meey dabayaaqadeedii ee isla sannadkaas waxa dhacay goobo yaryar oo ay ka mid ahaayeen: Waylaxir, Caanaxarigle, Kurgaraad iyo Oodagooye.

FARDHIDDIN

Fardhidin waa goobtii labaad ee ka mid ahayd goobaha caanka ah, waxay ka dhacday hawdka Garoowe iyo Laascaanood u dhexeeya.

Dagaalkii Afbakayle ee aynu horay uga soo sheekaynay si doora ayaa Ingiriiska iyo Daraawiishtuba uga faa’iideysteen. Kolkii uu Ingiriisku ogaaday Daraawiishta xooggeeda, dabkeeda iyo ragga dagaallamaya, geesinnimada iyo tirada ragga iyo fardahooda wuxuu goostay inuu xarunta weerarro iyadoo war maqabta ah. Dabadeedna wu­xuu qalqaalay duullaan lixaad leh oo ka kooban ciidankii Afba­kayle ka dagaal galay iyo mid lagu soo kordhiyey, markuu ogaaday xaruntii inay deggan tahay Fardhiddin oo 50 mayl Laascaanood xagga bari ka xigta ayaa duullaankii la bixiyey. Fardhiddin waa meel doox ah, buuraha Hawdka dhexdooda ah oo afar dul leh, gees walbana waxa ka xiga bookh bannaan oo laga galo; lagana baxo.

Sida la weriyey ama la garan karo, Ingiriisku dhulka reer miyigu dego iyo dabeecadda Soomaalida ma aqoon. Sidaas daraaddeed waxa horsocday dad Soomaali ah oo garwade u ahaa oo hawd­ka aad u yaqaan. Daraawiishtu waa ka war qabeen colkaasu markuu soo ambabaxay. Waxa la weriyey in labo dumar ah oo Soomaaliyeed Daraawiishta soo war geliyeen kolkii ay dhaqdhaqaaqii cadawga dareemeen, sidaasaa Daraawiishtu u kor socotey intii uu ciidanka Ingiriis­ku waddada ku soo jirey oo dhan.

Bishii Luulyo 16dii 1901 ayaa colkii Ingiriisku goor arooryo ah meeshii xarunta Daraawiishtu ahayd soo weeraray, hase ahaatee habeenka gelinkiisii hore ayaa Daraawiishtu meeshii ka guurtay oo maatadii iyo xoolihii ka qaxiyeen, ciidankoodiina heegan ka dhigeen. Labo buurood oo waddadii colka Ingiriisku soo mari lahaa labada dhinac ka xigta, hawdna ah ayay kaynta dhexdeedii u galeen. Markii waagu dillaacay oo ay himhimow tahay ayaa ciidankii cadawga oo raaba-raabe u socdaa waddadii soo maray, isagoo ku tala jira inuu xarunta qabsado.

Hase ahaatee dagaal bay ku bilaabeen, kalana hormareen. Ilaa iyo barqo dheer ayaa rasaas laysku qasaayey ka dibna gacanta laysula tegey.

Daraawiish dagaalkaas ka qayb galay Alla ha u naxariistee, oo la oran jirey Xaaji Jaamac Ismaaciil Dhoon wuxuu weriyey sheekadan soo socota, wuxuu yiri, “Gaal aannaan magaciisa garanayn, asay Daraawiishtu u bixisay Afcarbeedle, oo colka Ingiriiska aad u dagaallaminayay ayaa Darwiish la oran jirey Xaaji Maxamuud Dheri oo geesinnimo loo ogaa, ka dibna dagaalkii Cagaarweyne lagu diley ayaa ku dhaartay inuu ku janno tago dhibaato kasta ha kala soo gudboonaatee. Xaajigii intuu qorigiisii garabka gashaday; seeftiisiina gacanta midig ku qabsaday ayuu colkii dhex qaaday isagoo baraad la’ oo aan la moodin in geeriyi u qoran tahay. Inkastoo Afcarbeedle uu Xaajigii dhawr xabbadood oo bastoolad ah ku riday, haddana dan iyo daarad toona uma geline, intuu hoosta ka soo galay ayuu seeftii madaxa kaga gooyey.” Xaaji Jaamac oo sheekadaan weriyey wuxuu yiri, “Labadayada indhood waxaan ka qaaday isagoo Darwiishkaasii madaxii gaalka wata oo uu luqunta faraskiisa ka laalaado, isaguna ku joogo.”

Sheekadaas Xaaji Maxamuud Dheri waxa laga garan karaa tilmaamihii ay Daraawiishi lahayd, baqdin la’aantoodii iyo sidii ay mabda’ii ay ku heshiiyeen ugu adkaayeen, kuwaasoo ahaa badbaadinta diinta iyo la dagaallanka gaalada dadka iyo dhaqankiisa dhalan rogaya. Waxaannu ku doodi karnaa in qofkii Xaaji Maxamuud Dheri iyo boqollaal la mid ahaa oo Daraawiish ah uga qiyaas qaataa uusan gefin ee uu hagaagsan yahay, maxaa yeelay, haddaad odayaasha waaweyn waraysato, waxay kuu sheegayaan sheekooyin badan oo taas la mid ah ama ka daran oo dagaalladii Daraawiishta la xiriira.

Haddaynu goobtii Fardhiddin dib ugu noqonno, in kastoo Ingiriis­ku dafiray Daraawiishi goobtaas guushay ka heshay oo yiri Wadaadkii waa la eryey, Daraawiishi libin bay ku geeraartay cadowgiina hub badan bay ka furteen; hase ahaatee haddana intii laga diley ama laga dhaawacay wax si tifaftiran u sheega ma arag. Ingiriiskuse wuxuu yiri waxaanu ka diley 69 Xaajiyaal iyo Mashaa’ikh u badan, qaar kalena intaas in ka yar bay sheegeen; runtuse waxay tahay tirsi kastaaba ha ka geeriyoodee, in dagaalkaasi taliskii Ingiriiska cabsi iyo caloolxumo weyn u kordhiyey. H. F. Prevosi Battersby oo arrintaa hadal gaaban ka qoray wuxuu yiri:

“These defeats, such as they were, had no effect on the Mullah. He was raiding again by the end of December, and in January was within twenty-five miles of Burao, committing atrocities on men, women and children, and looting vast quantities of stock.”

Hadalkaas waxa loo lavjami karaa sida tan:

“Wadaadku waxba kama dhigan guuldarradii goobahaas ka soo gaartey. Wuxuu bilaabay inuu duullaan ku soo qaado meel 25 mayl Burco u jirta dhammaadkii bishii Disember iyo Jannaayo, isagoo si foolxun u laynaya rag, naago iyo carruurba, xoolo aad u tira badanna dhacaya.”

Dagaalkii Fardhiddin markuu dhacay ka dib Ingiriisku ciidammadiisii wuxuu ku ururshey Nugaal si uu uga fiirsado tallaabada labaad uu qaadi doono. Sweeyn oo ciidammadii Fardhiddin iyo kuwii ka dagaal galay Afbakayle madax u ahaa ayaa markuu arkay khatarta Daraawiishta iyo kalsoonida ama niyadsamida ay naftooda ku qabaan dagaalna heegan u yihiin, Soomaali oo dhanna in gaalada lala diriro ugu baaqeen, wuxuu dawladdiisii u qoray xogwarran gaaban oo uu kaga faalloonayo Wadaadka xaaladdiisa iyo Daraawiish khatarta ka soo socota, waraaqdiina waa tan:

“I was impressed with the danger of the Dervish movement. Until I actually saw the Mullah’s men fighting, I had no idea that a Somali could be so influenced by fanaticism. I am speaking of the Dervishes, the men who, following the custom of the Suakin Dervishes, have thro­wn over father and mother and their own tribe to follow the Mullah. They have passwords, wear a white turban and special bravery, and have sworn to throw up all worldly advantages. Of course a certain number even of these Dervishes have joined the Mullah simply for the sake of loot, but there are, on the other hand, a considerable number who are pure fanatics. At Ferdiddin and at McNeill’s Zeriba these were the men who led and who were shot down. At Ferdiddin, after the others had fled, a number of these men remained behind to fight to end, and were shot down as we advanced. When recording the name of the enemy’s dead, I found that a large number were Hajis or Sheikhs.”

“Anigu waxaan la yaabsanaa khatarta dhaqdhaqaaqa ciidammada Daraawiishta. Intaannaan arag ciidanka Sayidka oo dagaallamaya ma aan malayneyn in jeceylka diintu Soomaalida sidaas oo kale u saameynaayo. Anigu waxaan ka hadlayaa Daraawiishta Sayidka raacsan ee aabba iyo hooyo iyo qabiilba xoortay iyagoo raacaya caadadii Daraawiishtii Suudaan. Erayo baaqida bay lahaayeen, duub cadna waa xiran jireen; werdi iyaga khaas u ahna waa lahaayeen, waxayna ku dhaarteen inay hanti adduun oo dhan tuuraan. Run ahaan, in badan oo Daraawiishtaas ka mid ah ayaa Sayidka u raacay inay xoolo dhacaan, hase ahaatee waxa jira rag badan oo jacaylka diineed u raacay. Raggaasi waxay ahaayeen kuwii madaxda ahaa ee qaarkood lagu laayay Fardhiddin iyo sariibaddii Makniil. Markii ragga qaarkii ay dagaalkii Fardhiddin ka carareen, raggaasi waxay ahaayeen kuwii haray si ay dagaalka u wadaan illaa iyo ugu dambaysta; waana la wada toogtey intaannu weerarka wadnay. Markaannu qoreyney magacyada raggii cadawga ka dhintay, waxaannu ogaannay in badankoodii xaajiyo iyo shiikhyo ahaayeen.”

Inkastoo Ingiriisku sidaas Daraawiish u arkaayey, gu’gaas waxa dhacay jaah wareer, dhac iyo duullaamo, iyo weerarro cusub, oo dagaalka Daraawiishta iyo Ingiriiska dhex maray loogu gabaday, hase ahaatee, laguma liibaanin.

BEERDHIGA

Beerdhiga waa goobtii saddexaad oo goobaha waaweyn ka mid ahayd, waxay ka dhacday meel la yiraahdo Xodayo oo Gaalkacyo waqooyi ka xigta una jirta hilaada 70 mayl.

Dagaalkii Fardhiddin oo aan hore uga soo sheekaynay ka dib Daraawiishi waxay u guurtay hawdka dhinaciisa koonfur iyo Mudug xaggiisa sare. Dantay ugu guureenna waxay ahayd tigaaddii oo dhankaa u badatay iyo iyagoo ku tala jirey inay dagaal isu diyaariyaan.

Isagoo ciil hore qabay, canaan kululina ku dhacday ayaa Suweyn-Cawar duullaan lixaad leh, oo dhawr madax u kala socdaa Nugaal ka soo ambabixiyey oo Daraawiish ka daba duuley. Xilliga markaa la joogaana wuxuu ahaa kaliil gu oo sammadda iyo kulaylka ka baxaya haadka duulaa bakhtiyo. Hase yeeshee ciilkii iyo caradii Wadaadka iyo Daraawiish loo qabay daraaddeed, ayaa ciidanka Ingiriisku la koran waayey inta xilligu isbeddelaayo.

Cadowgu isagoo isku kalsoon, ilaaladii garwadaha u ahaydna hor socoto ayuu kaliisha bartamaheedii Hawd soo dhambalay oo togga Eeraggo, xagga sare kaga soo dhacay. Isagoo raabe isu daba jooga ama u kala socda wuxuu saldhiggiisii ka ootay meel la yiraahdo Sallax Eeraggo oo ceelka Roox waqooyi galbeed kaga aaddan.

Daraawiishi iyagoo dagaal u darban colkaana tallaabo tallaabo ula socda ayay ciidankoodii afar madax ka dhigeen oo xaruntii iyo xoolihiiba halkii colka laga filaayey uga dibad baxeen.

In kastoo Sweeyn Golaha Sare ee Ciidammada Ingiriiska aad looga soo canaantay sababta ciidammadooda Fardhiddin loogu jebiyey awgeed ayaa haddana hub, ciidan iyo wax alla wuxuu u baahnaa intaba loo soo diray waxa amar buuxa lagu siiyey inuu Daraawiish ku duulo; ciidankuu wataana wuxuu ka koobnaa sida hoos ku qoran:

At the time of the action at Erigo the troops in Somaliland under Colonel Swayne’s command were as follows:

Intaas oo af Soomaali ahina waa tan:

Markii dagaalkii Eerago dhacay askarta Soomaalida ee Gaashaanle Sare Sweeyn uu u talinaayey tiradoodu waxay ahayd sida hoos ku qoran:

Corps – Nationality – Strength
QAYB – TOL – TIRO
1st Batt., King’s African Rifles
Ururka laad – King’s African Rifles Sikhs 60

2nd Batt., King’s African Rifles
Ururka 2aad – King’s African Rifles Yaos 300

6th Batt., King’s African Rifles
Ururka 6aad – King’s African Rifles Somali 500

Local Levies
Ciidammada dalka laga qoray Somali 1500

1st Bombay (now 101st) Grendiers
Ururka laad ee Bambada qarxiya oo Bumbey (haatan ah kan 101aad) Hindi 270

1st Company, 3rd Batt. King’s African Rifles
Ururka laad – Ururka 3aad K.A.R. – Soodaan 100

5th Batt., King’s African Rifles
Ururka 5aad – King’s African Rifles – Sikhs 100

1st Batt., King’s African Rifles
Ururka laad – King’s African Rifles – 320 Yaos 50 Sikhs – 370

2nd Batt., King’s African Rifles
Ururka 2aad – King’s African Rifles – Yaos 345

Tira Guud – 3,549

Ilaalada iyo wararku waxay xarunta u soo gaarayeen si isdabajoog ah oo dhaqso leh, dhaqdhaqaaq kasta oo colka gaalku sameeyana wey kor joogeen aadna waa ula socdeen. Daraawiish qaarkood wa­xay ku warrameen inaan Ingiriisku ogeyn, kana war hayn in arrimihiisa lala socdo, dagaalkiisana laga digtoon yahay.

Nin kastaa ha gabbado, nin kastaase ha gooddiyee, lixdii bishii Oktoobar 1902, ayaa jilibka laysu dhigay balliga la baxay Xodayo iyadoo immintu arooryo tahay. Dagaalkaas ba’ani wuxuu socday tan iyo habeenka gellinkiisii dambe, inkastoo rag badan Daraawiish laga laayey guushii iyagay raacday. Sweeyn-Cawar hawaduu qabeyna waa beenowdey, hub iyo maal wuxuu watayna gacantaa Daraawiishi ku dhigtay, Cawar, naanaystaa oo dabadeed Sweeyn loogu magac darayna maalintaasey baxday, xabbad nin Darwiish ahi soo riday ayaa isha kaga dhacday saa isagaa galabsaday. Wixii Fardhidin ka qabsaday wax laba iyo toban jeer ka daran ayaa dagaalkaa dambe ka qabsaday.

Ciidammadii Ingiriisku khasaarooyin aad iyo aad u weyn baa dagaalkaas loogu geystey, rag iyo maal badanna goobtaas waa ku waayeen, taliskoodiina waxay ku noqotay waxaan la filayn iyo sharaf dhac. Bal qabsoo waxaa dhegta dhiigga loo daray kun iyo dheeraad nin, waxaana laga dhaawacay sagaashan ay badankoodii isla goobtii ku dhinteen. Ingiriisku wuxuu qoray ciidammadooda in laga diley 150 nin oo 3 caddaan tahay Daraawiishna 62 nin oo 6 muqadimiin tahay, hase ahaatee, Eebbe mooyee wax sheegi kara ma jiraan dadkii goobtaas ku dhintay gees kastaba ha ka dhintee. Wa­xay Daraawiishi goobtaas cadowgii kaga furatay 400 oo rati oo rasaas, sahay iyo khamro ku raran tahay, laba madfac oo waaweyn iyo laba qori oo ah kuwa girligaanka loo yiqiin, hase ahaatee Daraawiishtu 200 rati oo khamro ku raran tahay dib ayay gaalkii ugu celiyeen, say waxba ku fali maayaane.
Daraawiishtu, in kastoo ay goobtii heleen, haddana guushaas dhibaato la’aan kuma helin, iyaguna taas fili mayn. Xaaji Jaamac Ismaaciil Dhoon waxa laga weriyey, “Habeenkii ayadoo meydkii Daraawiishta la aasaayo, Sayidku wuxuu ku maansa-hoolyaayey qasiido Carabi ah oo laga hayo labadan beyd:

[arabic-font]وأمواتنا من خير أهل المقابر * وأحياؤنا من خير أهل المعاشر[/arabic-font]

Kuwayagii dhintay ayaa ugu khayr roon inta qabuuraha ku jirta
Adduunka joogtana waxaa ugu khayr roon kuwayaga nool.

Dagaalkii Beerdhiga ee Daraawiishi ku adkaatay markuu dhacay ka dib ayaa warkii bari, galbeed, koofur iyo gees walba loo tebiyey oo durba waxa la isu sheegay liibaanta Daraawiishtu heshay. Markaasa dad badani safro dhar iyo dabba leh u soo rareen iyagoo wejiba ugu bogaadinaya guusha weyn ee Daraawiishtu gaartay. Safrahaa dariiqada tegey waxa ka mid ahaa 40 rati oo banaatiikh, rasaas iyo dhar sida oo ka timid reer Boqor. Intaa waxa dheeraa gabayo qoomammo iyo is-ciilkaambi ah oo rag Daraawiish ka fogaa oo inay goobtaas joogaan jeclaa mariyeen, waxaana ka mid ahaa gabay uu mariyey Yuusuf Sharma’arke Cismaan oo ka mid ahaa lataliyayaasha Boqor Cismaan; wuxuuna yiri:

Ragga yimi risaalada la sido libinta rooraysa
Oo Sabarradii Roox ka yimid saaka lagu reeye
Anigaa ragcagaye raggii tegey ka libaanye
Reerkoodii waxay dhaafsadeen raaxo aakhiro e
Maantana in gaaladii la rogey raylku noo yimiye
Nimankaa kufriga reebayaan ahay rafiiqoode
Hortii bean Rabbigay tuugi jirey inuu rakeeyaaye
Ragcadahaan tukaday iyo sunaha faralka raacaaya
Werdigaan ratibay iyo tusbaxa raatubka aan haysto
Ruugga ha dhigtee waan la rabay riiqashiyo ceebe
Reer guurey reer negi qalbiga waa iska raacaaye
Anigana rikaab suul gelyoo waa i ruxayaaye
Sayid Maxamad ruunkuu fadhiyey rugihii loo jeelye
Rayraye ii qabo qalbigaa raba Daraawiishe!
– Yuusuf Sharma’arke Cusmaan

Dhowaan waxaan soo xusnay dagaalkii Beerdhiga kaddib in safro badan oo dab iyo dhar wadaa ay reer Boqor iyo Bari ka yimaadeen oo xaruntii tageen. Safrahaas iyo raggii waday hadday muddo dhawr bilood ah xaruntii joogeen, xurmo iyo wanaagna loo galay Sayidkii wuxuu soo jeediyey inuu reer Boqor la xidido oo la siiyo Qaali Boqor Cismaan; taasna wuxuu uga jeedey xididnimo meeshii soo gashay in lays xurmeeyo, lana kala xishoodo. Iyana taa waa oggolaadeen oo Sayidkii gabadhii waa la siiyey. In kastoo aan Boqorku meeshaa joogin haddana waxa xeer iska ah in gabadha adeerradeed iyo ilma adeerradeedba bixin karaan. Sayidkii wuxuu gabbaati u bixiyey 277 halaad halkaasna waxa ka dhacay heshiis xididnimo iyo mid tolnimo oo is-huwan.

Ergada wixii xoolo ahaa ee la siin lahaa iyo wixii loogu tala galay markii loo dhammeeyey ayaa gabaygan sagootiga ah lagula ballamay, waxaana mariyey Xuseen Dhiqle, sida la sheegay Sayidku markaa gabay ma aqoon. Sidaa daraaddeed ayaa Sayidku yiri Xuseen safraha la ballan, Xuseen Dhiqlena gabay buu kula ballamay oo wuxu yiri:

Sodcaalladatan joogow herraad socod damceysaane
Safar yahayow salaama e haddaad saaka naga guurto
Saagootigii iyo haadday sooryo idin raacdo
Saraar yeelan meel siman bannaan suudi iyo guure
Jidku waa sursuure e haddii Eebbe idin saabsho
Sabadii baddii waxaad u dhixi laba siddeedaade
Hadday idin salaamaan kiwii sahanka dhawraayey
War haddii lagaa sugo adoo daal la socon waayey
Sunne maaha xaajaduye yey idinka seeraarin
Abtiyaal sidaan idin fariyo sawd yar naga geeya
Ku salaama boqorkii adduun seegid baw darane
Gabay waa nin seegiyo nimuu saabka kaga yaalle
Sakhilaa la mariyaa birtaan soofa kicinayne
Waan kala sifneeyaa sidii saayaqoo kale
Afartaa ma saranseerinine siin ma ka higgaadshey
Sawd kalena waa hadal yaraan sixi akhbaartiisa.
Sallax Eeragoo maaliniay samadu gaadootey
Sumuc iyo jikraa maalintay saannadu isdhaaftay
Saraakiisha maantuu tukuhu saabka kaga joogey
Ee suunniyaalow kufrigu baqaha siigeeyey
Waa siin Ilaahay wuxuu gaalku noo sidaye
Ingiriis sidii loo galiyo saxalka Iidoora
Sanbab dooxan iyo xiidma sayan sabar wixii yiilley
Saf dhan baa la gawracay sidii sadaqo reeroode
Cawar waxa surkii lagaga jaray sulub dharaareede
Saddex alifleyaashaan gudneyn sedatey naartiiye
Sumuca iyo seefaha dabkiyo saanadda aan taabnay

Tagoo seeddiyaal kaga warrama suuqa iyo xeebta
Ku sayaxa safkii ferenjigiyo saaxilka kharaabay
Ku salaama boqorkii adduun seegid baw darane
Sucdigeynu leennahay haddaan anigu suureeyey
Sifadooda reer Boqor halaan yare ku soo sayray
Niman yahaw sokeeyaynu nahay saxar la’aaneede
Saalixiya diinteedu waa ina simaysaaye
Samaan iyo kalgacal Eebbahay wayna kala siine
Sayidkuna jeclaa idinka iyo socotadiinniiye
Soomaali hadalkeedu yuu suruq inoo yeelin.

Dagaalkaasi wuxuu soo jiidey in ammaanduulihii Suweyn lagu magacaabi jirey jagadii laga qaaday, iyadoo lagu eedeeyey maamul-xumo iyo tabaabusho darro. Ninkaasi wuxuu eersaday dagaal aqoontii iyo geesinnimadii Daraawiishta, waxaana halkiisii la keenay Jeneraal Maa­nin oo isagu dagaalka afraad ee Cagaarweyne ama Gumburo la baxay ciidammada Ingiriiska ammaanduule u ahaa.

DUULLANKII SADDEXAAD

Duullaanka saddexaad waxa loo habeeyey si ka duwan habkii duullaamadii hore, waxaana lagu wadey in duullaankaasi guul kama dambays ah soo hoyn doono oo Daraawiish la xasuuqi doono, hase ahaatee ciidammadii Ingiriiskaa la xusuuqay.

Intaa waxa u dheeraa xirribtii iyo xeeladdii cadowgu doonayay iyo habkii dagaalka loo maamulaayey si Daraawiish maalintaa loo qabto oo Ingiriisku ku male khasaaray. Ammaanduulayaashii ciidammada Boqortooyada Ingiriisku waxay garteen in Daraawiish duullaan saddex madax ah lagu saaro si eyan dhinacna ugu qaxin.

Midka kowaadna waa inuu badda maraa oo Hobyo ka degaa, dabadeedna Mudug iyo Ceelcad ka soo baxaa oo Daraawiish dhinaca koonfur ka weeraraa.

Midka labaad waa inuu Berbera ka ambabaxaa oo waddada Buuhoodle maraa, Daraawiishna dhinaca waqooyi ka weeraraa.

Midka saddexaadna waa inuu Jigjiga ka ambabaxaa oo waddada Dhagaxtuur maraa, dabadeedna Daraawiish dhanka galbeed iyo Doolla ka weeraraa.

Isla markaa Ingiriisku qorshayntaa uu damacsan yahay wuxuu u sheegay Talyaaniga si taladaa loo meel mariyo. Waxa jirey heshiis dhex maray labada dawladood 1897 oo ku saabsanaa in laga wada shaqeeyo wixii xuduudda u dhexaysa ka dhaca. Markii taa laysla oggolaaday ayaa waxa Talyaaniga loo hawl saaray inuu Suldaan Cali Yuusuf oo Hobyo u talin jirey u sheego in col Ingiriis ah oo Daraawiish ku duulayaa Dekedda Hobyood ka soo degi doono, wixii taageera ah oo colkaasi u baahan doonaana Suldaanka la dhammeeyo, dabadeedna Qunsulkii Talyaaniga ee Cadan u fadhiyey ayaa Suldaankii u yeeray, wuxuu weydiistey inuu oggolaado ciidankaas oo la damacsan yahay in Hobyo laga rogo, dabadeedna Mudug dhex mari doona, wixii loo baahdo oo gaadiid, ama hilib ahna la siiyo, intaa wuxu u raacshey in nin Talyaani ah oo danaheenna ilaalinaayaa Hobyo ka raaci doono taasna Suldaankii waa oggolaaday.

Sidaasoo kale ayaa Xabashida arrintaa Ingiriisku ula dhammeeyey, waxaana colka Xabashida la socdey oo Lataliye u ahaa laba nin oo Ingiriis ah.

Bishii Disembar 26, 1902, ayaa markabkii ciidanka Ingiriiska siday Hobyo tegey, dhawr toddobaad ayaa hubkii, rasaastii, raashinkii iyo alaabtii la dejinayey. Cali Yuusuf colkaa Ingiriiska waa ka xumaaday, ciidan u dhigma iyo wax itaal ah oo uu kaga hor tago midna ma haysan, wax gacan ah iyo wax taageero ah midna ma heli karin. Sidaas daraaddeed haddii colkii muddo bil iyo dheeraad ah fadhiyey, wax awr ahna aan lahayn ayay waxay dareemeen in Cali Yuusuf arrinta ka xun yahay, wax gargaar ahna aan laga filayn. Sidaas daraad­deed, Ingiriiska iyo Talyaanigu waxay goosteen in la qabto oo la xiro, kaddibna arlada loo tashado. Dabadeedna maalin maalmaha ka mid ah ayaa waxa lagu marti qaaday markabka dushiisa, talada qarsoonina waxey ahayd in lagu xiro.

Isla markaas waa la qabtay, waxaana loo dhoofiyey Casab oo ahayd dal markaas Talyaanigu gumaysto. Kaddibna waxa la boobay wixii arlada joogey oo gaadiid ahaa. Sidaas ayaa colkii Ingiriiska ee Hobyo ka soo degey Mudug uga soo ambabaxay isagoo laba qaybood ah, Hobya wuxuu ka soo baxay bishii Maarso 1903. Sheeko ku tiri ku teen ah waxaannu ku maqalnay 40 fardooley ah oo Daraawiish ah ayaa Ceelgaala oo Hobyo u dhow ciidankaas Ingiriiska ka raacday. Markuu minqaad guuraba labay hore u diraayeen.
Colkaas saddexda madax ah si kastaba ha u socdeene ballankooda guud wuxuu ahaa in 15ka Abriil col waliba gaaro meeshii loogu talagalay. Amarradii ka soo baxay ammaanduulaha ciidammada Ingiriiska oo la farayey Janaraal Maanin oo ciidammada Daraawiish la dagaallamaya madax ka ahaa iyo tilmaamihii la siiyey waa sidan hoos ku qoran, waxaana u qoray Aal Robatis, oo ahaa Taliyaha Guud:

“I am to state that the object of your operations should primarily be the expulsion of the Mullah from the oasis of Mudug, which has formed the bases of this recent raids on the Somaliland Protectorate.

The Italian Government have made it a condition of their assent to the disembarcation of a force of His Majesty’s troops at a port with­in the Italian sphere of influence, that so far as the Military situation will permit, the direction and distribution of the troops in their sub­sequent advance on Mudug should aim at preventing the Mullah from retreating south-ward into the Webbi Shebeli valley. His Majesty’s Government have accepted this condition, as it is obvious that the reti­rement of the Mullah into the Webbi might result in his ultimately becoming a serious menace not only to the Italian Protoectorate, but also to the Jubaland province of British East Africa. The details of your final dispositions for the advance from Obbia to Mudug must, however, depend on your latest intelligence as to the enemy’s mo­vements, and are, therefore, left entirely to your discretion.

If the Mullah should be driven from the Mudug, or should retire there from without contesting your seizure of that district, you should endeavour, if the conditions of the country and of your force permit, to pursue him with mounted troops; but his pursuit should not be pushed to any greater distance than four or five day’s march to the south or westward.

The Italian Government are anxious, if possible, to establish at Mudug some form of administration, and with a view to this it has been agreed between His Majesty’s Government and the Italian Go­vernment that an Italian officer will accompany your advance from Obbia as political officer. Probably it would be found expedient to reinstate Yussuf Ali at Mudug, and to assist him in making his posi­tion there secure for the future; but as to this you should be guided by the views of the Italian political officer.

You will be good enough to report to the Secretary of State for War your occupation of Mudug and the results achieved by that oc­cupation, with a view to further instructions being issued for your subsequent guidance.

It is hoped that an Abyssinian force, accompained by two British Officers, will occupy the eastern Abyssinian frontier, and thus act as a stop to the Mullah should he retire in that direction. You will be in­formed, however, by telegram later if the Emperor Menelik consents to carry out this arrangement.

You will bear in mind that as the south-west monsoon will make the use of Obbia as a port dangerous, if not impracticable after the end of April, it will be necessary to embark all troops and stores left at that base before that date. The Commander-in-Chief considers, however, that it will probably be desirable that the Obbia column should not return to the east coast, but should march through the country, via Bohotle, on Berbera. His Lordship is of the opinion that this movement is likely to have a salutary effect on the tribes.

His Majesty’s Government attach much importance to the constru­ction of good roads and the improvement of water supplies of the Haud. It is believed that if the country is opened up by the sinking of wells in the Protectorate, especially on the northern fringe means a feeling of security will be engendered, and the maintenance of internal order much facilitated. For this reason it has been decided to place a Pioneer Regiment on the Lines of communication from Ber­bera to Bohotle in lieu of the Bombay Rifles and the remainder of the Bombay Grenadiers originally proposed by you. You should, therefore, impress the importance of this work strongly on the officer comman­ding the troops in the Protectorate. The work is to be taken in hand immediately on the arrival of the Pioneer Regiment from India. The directioin of the roads constructed and the sites chosen for sinking wells must be selected primarily having regard to military considera­tions; but, subject to this limitation, the permanent development of the Protectorate must be carefully borne in mind. On this point you sho­uld consult with His Majesty’s acting Commissioner for the Protec­torate.

Finally, I am to remind you that on the termination of the operations it will be desirable that the British, Indian, and the greater part of the African troops should return to their normal stations. You will therefore consider carefully what should be the strength and compo­sition of the future garrison of the Protectorate, and you will report fully your views on these points for the consideration of His Majesty’s Government.”

Waraaqdaas waxa af Soomaali loogu tarjami karaa sida tan:

Amarrada soo socda waxa la siiyey Janaraal Maanin, waxayna ka soo fuleen ammaanduulaha ciidammada Ingiriiska, Aal Robatis.

“Waxaan ku ogeysiinayaa ulajeeddada duullaankaasi inay tahay in Wadaadka laga eryo meelaha biyaha leh ee Mudug, oo ahaa saldhigyadii uu dhowaan kaga soo duuley Soomaaliya aynu u talino.

Dawladda Talyaanigu waxay oggolaatay inay ciidammadeennu ka soo degaan dekedaha Talyaanigu u taliyo, ciidammadaasoo ka dagaal geli doona Mudug, shaqadooduna noqon doonto inay Wadaadka u diidaan inuu koonfur iyo dhinaca Webi Shabeelle u qaxo. Dawladda Ingiriisku way oggolaatay arrintaas, maxaa yeelay waxa la ogsoon yahay in Wadaadka u kiciddiisa dhinaca Webi Shabeelle ayan cabsi gelinayn dalka Soomaalida Talyaanigu u taliyo oo keliya ee Gobolka Jubalaan oo ka mid ah Afrikada Bari ee Ingiriisku u taliyana ay cabsi gelineyso. Sidaas daraaddeed, ayaa bixitaankaagu ka bilaaban doona Hoobyo oo aad Mudug ka soo aadeyso wuxuu ku xiran yahay ama ku xirraan doonaa hadba sidaad uga war heshaan meesha cadowgu ku sugan yahay, sidaa awgeed adigay kula jirtaa hadba sidaad uga tashan lahayd arrintaas.

Haddii Wadaadka Mudug laga eryo ama uu iski uga baxo isagoo aan kugula dagaallamin gobolka qabashadiisa, waa inaad isku daydaa haddii ciidankaagu kuu suura geliyo inaad fardo ku erido, laakiin waa inuusan cayriskaasu ka dheeraan masaafo afar ama shan maalmood oo ah dhinaca koonfur ama galbeed. Dawladda Talyaanigu waxay ku tala jirtaa hadday u suurtawdo inay Mudug hab maamul u samaysato, sidaas awgeed, dawladda Ingiriiska iyo Talyaanigu waxay isla oggolaadeen inuu sarkaal Talyaani ah oo arrimaha siyaasadda maamula ciidammadeenna Hoobyo ka soo baxaya raaco. Arrintu waxay ku fiicnaan lahayd in Yuusuf Cali la siiyo awoodda talada Mudug lana kaalmeeyo si aayatiinkiisa dambe loo sabata bixiyo, laakiin taa waa inaad uga dambaysaa fikradda uu qabo sarkaalka Talyaaniga ee siyaasiga ah. Waxa wacan warbixin ku saabsan qabashada Mudug iyo waxay qabashadaasi dhaliso inaad u soo qorto Xoghayaha Dawladda ee Arrimaha Dagaalka si mar dambe dhabba aad raacdo laguu soo siiyo. Waxa la filayaa in ciidamma Xabashi ah, oo laba sarkaal oo Ingiriisi la socdaan ay ka dagaal galaan xuduudda bari ee Xabashida, si ay isu hortaagaan haddii Wadaadku damco inuu dhinacaas u qaxo. Hase ahaatee, taar baa lagugu soo ogeysiin doonaa haddii Boqorka ltoobiya arrintaa oggolaado.

Waa inaad xusuusnaataa in bisha Abriil dabayaaqadeeda ka dib ay dabaysha moosinka ah ee ka dhacaysa koonfur galbeed khatar ka dhigi doonto dekedda Hobyood, waa in askarta iyo alaabta saldhiggaa ku hartay oo dhan la soo dejiyaa taariikhdaa ka hor.

Ammaanduulaha waxay la tahay inay fiicnaan lahayd inaan ciidanka Hobyaad ku noqon xeebta bari, hase ahaatee uu dalka soo dhex maro oo Buuhoodle ka soo tallaabo ilaa Berbera. Waxay kaloo mudanaha la tahay inay arrintaasi tusaale fiican u tahay qabaa’ilka.
Dawladda Ingiriisku waxay ku tala jirtaa inay Maxmiyadda ka dhisto waddooyin wanaagsan, ceelalna ka qoddo siiba waqooyi Hawd. Waxa la ogsoon yahay haddii dalka sidaas loo furo in nabadgeliyadu xoogoobeyso, taliska gudahana sahal noqonayo. Sidaas awgeed waxa la guddoomiyey in ciidammada dhismaha oo Hindiya ay ka shaqeeyaan waddooyinkaas war isgaarsiinta ee Berbera tan iyo Buuhoodle, iyagoo ciidammadaasu beddelaaya kuwa Bumbay iyo kuwii ka haray oo aad adigu markii hore ku talisay.
Waa inaad haddaba ka dhaadhiciso saraakiisha u talisa askartaada maxmiyadda siday shaqadaasi muhim u tahay. Waa in shaqada durba la bilaabaa markay Hindiya ka yimaadaan ciidammada dhismuhu tubta waddooyinku raacayaan iyo meelaha ceelasha laga qodaayo. Waana in la doorto iyadoo la fiirinaayo waxtarka ay u leedahay dhinaca mileteriga. Laakiin waa in fiira gaar ah loo yeesho dhismaha guud ee Maxmiyadda. Arrintaas waa inaad kala tashataa wakiilka dawladda Ingiriiska u fadhiya Maxmiyadda.
Ugu dambeystii waxaan ku xusuusinayaa in dagaalka ka dib loo baahan doono ciidammada Ingiriiska kuwa Hindiya iyo kuwa Afrika badidoodu inay ku noqon doonaan saldhigyadoodii caadiga ahaa. Waa inaad haddaba ku fekertaa tirada iyo nooca ay noqon doonaan ciidammada joogtada u daafici doona Maxmiyadda, waana inaad warbixin abyn oo arrintaas ku saabsan soo dirtid si ay dawladda Ingiriisku ula socoto arrintaas.

Ingiriisku kalsooni weyn buu ku qabay qaroomayntaas, wuxuuna filaayay in colkaas saddexda madax u qaybsani guul soo hoyn doono, Daraawiish dhaqdhaqaaqooda dambena aan la arki doonin, sida laga garanaayo talooyinka Janaraalka la siiyey; taana waxa ugu wacnaa habka colalka loo maamulay iyo tiro badnaantaas ama tabaha cusub ee ay ku dagaal galayaan iyo wareego ku filan oo loogu tala galay. Ciidankaa tiradiisu waxay ka koobnayd sida soo socota:

The Third Expedition
The expeditionary forces in Somaliland were to be composed as follows:
OBDIA FORCE (2,296 strong)
From South Africa:
1 Company (141) Brilsh Mounted Infantry.
1 Company (100) Boer Mounted Infantry.
From Berbera
1 Company (150) Punjap Mounted Infantry.
550 King’s African Rifles.
From India:
200 Bikanir Camel Corps;
1 Section Native Mountain Battary (2 guns).
The Second Sikhs.
1 Company Sappevs and Miners.
1 Native Field Hospital; and l Section British Hospital.
BERBERA – BOHOTLE FORCE (1745 strong)
Protectorate Flying Column, viz., 650 Sikhs and Yaos from the 1st and 2nd Battalions King’s African Rifles.

From India
1 Pioneer Regiment (737)
3 Companies (300) 1st Bombay (Now 101 st) Grenadiers.
1 Native Field Hospital.

From England
1 Telegraph Section (58) Royal Engineer
The Commands and staffs are shown in Appendix (B).

Intaas waxa af Soomaali loogu tarjami karaa sidatan:

Ciidanka Saddexaad
Ciidammada Ingiriisku Sayidka ku soo saaray waxay ka koobnaayeen sida soo socota:

CIIDANKA HOBYO (2296 nin)
Ciidanka waqooyi Afrika laga keenay
1 Horin (141) ciidanka lugta ee Ingiriiska oo fardooley ah.
1 Horin (100) ciidanka lugta ee (Boer) oo fardooley ah.
Ciidanka Berbera laga keenay
1 Horin (150) ciidanka lugta ee (Punjab) oo fardooley ah.
550 King’s Africa Rifles.

Ciidanka Hindiya laga keenay
200 Bikanir ah oo rukuubley ah.
1 Koox dalka laga qoray oo fardooley ah watana laba madfac.
1 Koox takhtarra ah oo dalka laga qoray.
1 Koox takhtarra ah oo Ingiriis ah.

Ciidanka Berbera – Buuhoodle (1745 nin):
Ciidanka duula ee Maxmiyadda oo ka koobnaa:
650 Siikh iyo Yaos lagana keenay Ururka kowaad iyo kan labaad ee King’s African Rifles.

Ciidanka Hindiya laga keenay
1 Guuto dhisme (737)
3 Horimood (300) ciidanka kowaad ee Bombay (haatanse ah kan l0ld) ee bamka qarxiya.
1 Koox takhtarro ah oo dalka laga qoray.

Ciidanka Ingiriiska laga keenay
1 Koox siinley ah (58) Injaneerada reer Boqor.

CAGAARWEYNE

Cagaarweyne waxay ahayd goobtii afaraad ee goobaha waaweyn ee Daraawiishi Ingiriis kaga guuleysatay hub badanna kaga furatay. Haddii dhinac kale laga eegana waxay ahayd goobta Ingiriis ku jabay, colkiisiina ku riiqday, ciidammadiisuna garabka midig ku dhigeen.
Daraawiishi way ka war qabtey waana la socotey colalkaas saddexda madax ah oo foolka ku soo haya, intii itaalkoodu ahaana way u tabaabulshaysteen, Ingiriiskuse taa kama war qabin oo wuxuu rabay inuu kedo ku weeraro iyagoo xog moog ah. Maalintii bisha Abril 14ka ahayd ayaa galabnimadii colkii Hobyo ka soo degey ceelka Gallaadi yimaadeen, halkaana wuxuu kula kulmay nin Darwiish ah oo awr dhaan ah wata. Haddii la waraystay wuxuu yiri, “Anigu Daraawiish kama war qabo,” dabadeedna waa xireen, hase yeeshee habeenkii buu ka fakaday. In kastoo ilaaladu colkaas dul joogtey ninkii dhaanka watay Daraawiish war cad buu u geeyey, tiradooda, hubkooda, haasaawahooda iyo wixii ay ku faalloonaayeen. 15kii Abriil ayaa colkii tegey Gumburaha Ca­gaarweyne, wuxuuna ka samaystay xero weyn oo uu ku gabbado. Darwiishka la yiraahdo Cismaan Boos ayaa ilaaladii ugu dambeeyey oo habeenkaa ka hoydey. Habeenkaa Daraawiishi waxay ahayd rikaab-kujoog, waxayna ku guddoonsadeen waagu markuu dhag yiraahdo in jihaad lagu kiciyo, colkoodiina waxay ka dhigeen laba meelood.

Doglaas Jardiin oo colka Ingiriiska ka warramay wuxuu yiri:

“Within the encampment there was a strange medley of men drawn from many different corners of the Empire: From the British Isles, from South Africa, from Frontier of India, from Kenya, from the Nile, from the uplands of Central Africa, Boers and Sikhs and Sudanese: Their race had battled against the Empire not so many years be­fore, but had since found contentment and prosperity under British rule. Now they were to be united in an imperial adventure, that like of which had seldom, if ever, been essayed before, in a campaign against an inscrutable enemy, whose range of movement extended from Cape Guardafui to the equator, form the sea into Abyssinia, who offered no target for attack, no city, no fort, no land, and no possessions save those of others which, if lost, could be replaced as easily as they had been acquired. In short, there was no tangible military objective, odds were in his favour and haw to scuttle across waterless and barren deserts when the odds seemed against him.”

Hadalkaasna waxa loo tarjumi karaa sidatan:

“Xerada waxa joogey rag laga keenay dalal badan oo Ingiriisku u taliyo, dalka Ingiriiska, Koonfur Afrika, Hindiya, Kiinya, Webiga Niilka, Afrikada Dhexe, Holand (Boer), Siikh, Suudaan. Raggaas dalalkoodii sanooyin aan fogeyn dagaal bay kala soo hor jeedeen dawladda Ingiriiska, laakiin waagaas ka dib horukac iyo nabadgelyey ku heleen xukunka Ingiriiska hoostiisa haatan waxay ku wada jiraan xilligan aan isagoo kale marin oo ay taageerayaan dawladda Ingiriiska, waxayna la dagaallamayaan cadow ku meeraaya dhulka ka bilawda Raas Gardafuy ilaa dhulbarka iyo badda ilaa Xabasha, iyadoo aan marnaba la ogeyn dhul laga qabsado, ama duunyo kale oo ay haystaan, in aan ka ahayn waxay markii laga dhaco markiiba si sahal ah beddelkoodii u heli karaan. Hadalkii oo kooban wax la hubaa oo lagu duulaa ma jiraan, intaan ka ahayn nin burcad ah oo isagu markuu libinta haysto xeelad oo dhan yaqaan, markay arrintu ku xumaatana si sahlan uga fakan kara ama u carara.”

Waxaa la ogyahay in Daraawiishi fardo badan haysteen, ku­na dagaallami jireen, fardahana aqoon u lahaayeen jaad waliba mar­kuu dagaalka ku fiican yahay. Sidaas daraaddeed ayay ku tashadeen in jaadka Xamarka loo yaqaan uu gelinka hore dagaalka galo, maxaa yeelay qorraxda uma adkeysan karo, jaadka Baroorka la yiraahdana gelinka dambe galo, jaadkaas oo adkaysan iyo karti lagu yaqaan.

16kii Abriil 1905, aroornimadii ayay Daraawiishtu ciidankii Ingiriiska soo dul fariisatay. Kolkuu waagu dillaacay oo ay salaaddii tukadeen ayay afarta geesood kaga dhufteen. Muddo yar kaddib Daraawiishtii raasaastii waa joojisay oo nin waliba inta buntukhiisa garabka gashay ablaydiisii gacanta ku qabsaday oo iyadoo xabbaddii sida roobka u dhacayso cadowgii la dhex galay, gacantana laysula tegey.

Abbaaraha saacaddu markay ahayd 11kii subaxnimo ayaa ciidankii kowaad ee Daraawiishtu dagaalkii ciidankoodii labaad u banneeyey, kaasina isagoo carcartiisii qaba ayuu si habsami ah u dagaal galay. Daraawiishta ciidankeedii hore wax bedqaba kama ay iman ciidankii dambena wax nool kama uu iman.

Daraawiish badan oo dagaalkaas ka qayb gashay, waxay weriyeen in Ingiriisku ciidankiisii silsilad bir ah lugaha ka geshay, oo labo labo isugu xiray si ayna u kala baqan ama u cararin, taasina Daraawiish wax weyn bay u tartay, waxayna awood u siisay inay labo labo u gawracaan, oo ruuxna aanu goobtaa ka fakan.

Abbaaraha kowdii duhurnimo markay ahayd ayaa wax dhaqdhaqaaq ah ama wax rasaas ah dhinac kasta laga waayey. Maxaa wacay gacan baa dagaalkii tegey. Daraawiishi iyagoo gabayo iyo welgooyin digasho ah ku maansoonaya, ayay dabkii, rasaastii girligaankii iyo wixii maal ahaa ee gaalku watay gurteen.

Waxa la weriyey in ciidankii Ingiriiska ee dagaalka galay wax nabad qabaa goobtii ka tageen lix nin oo keliya, sidaa waxa qoray H. F. Pervosi Battersby wuxu yiri:

“After fighting magnificently, the British force, its ammunition exhausted, was overwhelmed, only 41 men rejoining Colonel Cobbe’s column, of whom but 6 were unwounded; our loss being 8 British officers and over 200 men.”

Intaasna waxa loo tarjumi karaa sidan soo socota:

“Si fiican markay u dagaallameen ayaa ciidammadii Ingiriiska laga adkaaday iyadoo ay ugu wacnayd rasaastii oo ka dhammaatay, waxa ka fakaday 41 nin oo keliya oo ciidankii Kornayl Koob ku soo biiray, kuwaasoo lix nin ma ahee inta kale ay dhaawac ahaayeen; khasaarana dayadu waxay ahayd 8 sarkaal oo Ingiriis ah iyo 200 nin in ka badan.”

Doglaas Jardiin isna wuxuu ka qoray:

“As has already been stated, all the British officers with the force had been killed. In addition to Plunked and Olivey, our dead included Captain J. John-Stawart, Argyll and Sutherland Highlanders, Captain H.H. de B. Morris, Est Kent Regiment, Captain L. Mckinnon of the Not­ts Derby Regiment, Lieutenent J. A. Gayonr 2nd Regiment. Our total casualties were 9 British Officers killed, and 187 men killed and 29 wounded. There were only six unwounded survivors. But it had almo­st Pyrrhic victory for the Dervishes; and the dead bodies lying in lea­ps around the spot where the square had stood were a grim movement to the gallant defenders. Indeed, it subsequently transpired that, so far from gaining prestige from Gumburu, the Mullah found that it was not long before the rejoicings of his victorious Dervishes yilled to de­pression as they grimly reflected that the small indeed force, before being overwhelmed by vastly superior numbers, had inflicted a loss in killed and wounded heavier than they had ever suffered on any pre­vious occasions.”

Hadalkaasna waxa loo tarjumi karaa sidatan:

“Sidaannu kol hore u niri saraakiishi Ingiriiska ahayd oo dhan waa la laayey, Plunket iyo Oliver, waxa kaloo la dilay kabtan J. Joon Stuwad. Argayl iyo Sadalan Haylandas, kabtan H. H. ina B. Moris, Guutada Bariga Kent, Kabtan L. Makinon ee Guutada Notis iyo Dherbi. Biytenent J. A. Qaymar, Guutada 2aad, tirakoobkii khasaaraha na soo gaaray waxa ka mid ahaa 9 sarkaal oo Ingiriis ah iyo 187 askar ah oo la diley iyo 29 dhaawac ah, gootaas lix nin oo keliya oo aan la dhaawicin baa nooga fakatay, laakin goobtaas guusheedii annagaa lahayn meydkii goobtaas tuunsanaa wuxuu marag ka ahaa geesinnimada raggaas. Sida runta ah wuxuu Wadaadkii dhaqso u ogaaday inayan guusha Daraawiishta Gumbura ka heshay ahayn mid sidaa u sii weyn, maxaa yeelay ciidankaygii yaraa oo ay dhawr goor ka badnaayeen dhaawac weyn oo aan hadda ka hor ku dhicin bay Daraawiish ku dhigeen intaan la baabi’in ka hor.”

In kastoo muraadkooda weyni uu ahaa aad hub furatiin, haddana Daraawiishtu waxay gacanta ku dhigtey wax alla wixii gaalku watay wax kastaba ha ahaadeene, sidaannu kol dhoweyd u soo sheegnay.

Ciidankii Ingiriiska wax nabad qaba oo aan la dhaawicin waxa goobtii ka baxay lix nin oo keliya; Daraawiishtuna goobtaas lib iyo guul bey kala laabatay, Ingiriisna jab, calool xumo iyo baroor buu kala laabtay.

Dagaalkii Cagaarweyne sidii aannu u soo sheegnay waxaa si weyn ugu guuleystay Daraawiish, waxaana ku riiqday ciidammadii Ingiriiska iyo kuwuu soo urursaday. Goobtaasi waxay Ingiriis u noqotay cashar aad u kharaar oo uusan horay u filayn, si hawlyarna u halmaami karin; Daraawiishina baal dheer oo lib iyo geeraar leh bay ku gashatay. Gabayo badan iyo sheekooyin kala duwan ayaa goobtaa laga tirshey; ama laga mariyey; giddigoodna waxay muujinayaan guushey Daraawiishi halkaa kala laabatay.

SHEEKO LAYAAB LEH

Sheekooyinka Cagaarweyne ee layaabka leh waxaa ugu daran middatan oo uu weriyey Maxamed Xaaji Xuseen oo ku magac dheer Sheekaxariir; wuxuu yiri: “Dagaalkii Cagaarweyne markuu dhacay waxaan ahaa kuray yar, waxaannuna degganayn meesha la yiraahdo Faaf oo degmada Qabridaharre ah. Xerada geelayaga raarteeda dambe meel u dhow waxaa ahaa geed qurac ah, geedkaa waxaa ugaxi u tiil gorgor. Sidii loo joogey ayaa gorgorkii la weeyey, aabbahay ayaa wuxuu yiri: ‘War gorgorkii geedkan fadhiyi jirey xaggee buu u kacay, ayaantan lama arkine?’

“Wuxuu maqnaadaba dhawr casho ka dib iyadoo guriga raartiisa la fadhiyo ayaa gorgorkii soo muuqday. Aabbahay iyo rag kale ayaa kolkaas isweydiiyey meeshuu ku maqnaa. Intii hadalkii la hayey ayuu geedkii ugaxdu u tiil ku degey, kolkaasay laantii la jabtay, dabadeedna dhulkuu habsadey oo kici waayey, markaasey raggii yiraahdeen: ‘War culeys ku soo kordhay aawadiis baa laantu ula jabtaye, gorgorka dooxa oo bal eega waxa ku soo kordhay.’

“Nin la oran jirey Maxamuud Gurey ayaa gorgorkii dooxay, waxaana calooshiisii laga soo saaray 500 oo xiniinyo rag ah. Inta dhabannada la qabsaday ayaa lays wada eegay oo waxa la yiri, ‘War maanta geyiga Soomaaliyeed wax weyn baa ka dhacay oo aan horay loo arkin bal aan war dhawrro!’

“Laba maalmood haddii la joogey ayaa warkii noo yimid oo naloo soo sheegay in Daraawiish iyo Ciidammadii Ingiriis ay isku birjabeen, Cagaarweynana oo dagaal ba’ani ka dhaceen.”

Sheekadaasi waxay ina tusinaysaa guuldarrada goobtaas ka dhacday iyo wixii rag haadka loo goglay. Bal waxaa la yaab leh haddii uu gorgor keliyi sidaas maydkii uga dhergey, inkastoo sheekadu maskaxda ka fog tahay, maxaad mooddaa dugaaggii iyo haadkii kale oo raqdii yimid saamigiisii?

Ingiriisku kolkii dagaal Daraawiisheed uu u baxaayo wuxuu tumi jirey teneg iyo waxyaalaha dadka in wax jiraan lagu ogeysiiyo, waxa dadka lagu oran jirey, “Soo baxa Daraawiish baa loo duulayaaye, caddaan, Hindi Yamyam, iyo Suudaan dagaalyahan ah baa diyaar ahe. Soo baxa, Daraawiish aad geel ka hesheene. Soo baxa Daraawiishi tabar ma lehe; fardahoodu ruqo weeye oo weerar iyo raacdo toona ma geli karaan; rasaasna ma haystaan! Soo baxa nin waliba xero muggeed buu heli doonaaye!”

Nin magaciisa la oran jirey Qaaje Maxamed Ciise, lagu naanaysi jirey Qaaje-Balas, ayaa hadalladaasi hodeen oo intuu run mooday ku darmaday ciidankii Ingiriisku goobtii Cagaarweyne u dumayey. Ninkaasi wuxuu ka mid ahaa raggii yaraa oo caradii iyo warmihii Daraa­wiisheed ka nabad galay. Markuu reerkiisii nabad tegey ayuu geeraarkan mariyey, isagoo Eebbe weyne mahad u naqaya mar hadduu naftiisii badbaadiyey, Ingiriiskana haaraamaya ragguu damaca baas geliyey oo beenta ku hoday; wuxuuna Qaaje yiri:

Raxanraadkiyo hawsha, kama raalli ahayne
Rag baas bay damciyey, Rabbina wayla iraaday
Geel baana raadi lahaa, waxba yaan rimaydiisiyo
Ratigiisa rareeriyo, Ramaggiisa kaxayne,
Kol haddaan rubaddayda reerihii nabad geeyey
Rabbiyow mahaddaa!

Hindigaa ridi doona, Soodaantaa rogi doonta
Yamyamkaan rinjijiirsan, Rag cad baynnu u geyn
“Reedhi” baynnu ahaan, Ruqe weeye farduu
Rasaastoodu ma fiicna, Rabbigay talin maayo
Rugtoodaynu galnaa, ninba reer ha kaxaysto
Sow wixii na hor roorayee, Raggii ay qoranaysiyo
Rogay gaalyada maaha eey!

Geeraarkaasi wuxuu ina tusayaa maragna uu ka yahay sidii ciidammadii Ingiriiska Cagaarweyne looga gol roonaaday ama hawadey qabeen ugu beenowday. Hindiga, Soodaanta iyo Yamyamku waa ummadihii berigaas Ingiriisku dalalkooda gumeysanaayey, wuxuuna u soo urursaday dagaalkii Daraawiishta.

Xaaji Saalax Guuleed oo ka mid ahaa culimada waaweyn oo Boqorka la fadhida, xagga diintana kala talisa waxa laga weriyey: “Dagaalkii Cagaarweyne markuu dhacay gadaalkiisii ayaa Sayid Maxamed Boqorka waraaq u soo diray; waraaqdaa hadalladii ku qornaa waxa ka mid ahaa:

[arabic-font]قتلنا الأبيض ستمائة ونيف * وجعلنا الباقين كالفراش المبثوث[/arabic-font]

“Caddaankii waxaannu ka dilley lixboqol iyo xogaa,
Intii kalena waxaannu ka dhignay koronkorro la kala firdhiyey.”

Dagaalkaasi wuxuu ku dhammaaday guul, dhinaca Daraawiishta, guuldarro iyo gacna maran dhinaca Ingiriiska.

Waxa jira qasiida Carabi ah oo Sayidku goobtaas ka mariyey iyo gabayo.

DARATOOLE

Waa goobtii shanaad ee ciidammada Ingiriiska iyo Daraawiishi ku kulmeen. Daratoole waa balli ka mid ah ballida Haraxagarrey oo Dannood ugu magac dheer tahay. Ciidankii labaad ee Ingiriiska oo Berbera ka soo baxay, looguna tala galay inuu Daraawiish dhinaca waqooyi ka weeraro, waxa madax u ahaa Korneyl Suweyn. In kastoo colkaasi markii hore Berbera ka yimid, haddana Buuhoodle ayuu beryo ku hakaday.

Bishii Abriil 15dii 1903, ayaa colkaasi isagoo hummaysan ka ambabaxay Buuhoodle oo Hawd Koonfur u kacay. 19kii Abriil ayuu balliga Dannood tegey isagoo aan wax war ah ka helin waxa Cagaarweyne ka dhacay iyo waxa colkoodii ku dhacay midna, maxaa yeelay Daraawiish baa ku kala dhex jirtey, halkaasuuna ka samaystay xero ama gabbaad uu ku war helo, dabadeedna Daraawiish ka weeraro.

Taniyo Buuhoodle ama taniyo Berbera Daraawiishi colkaa waa la socdeen, waana ka war hayeen tiradiisa iyo taladiisaba. Habeenkuu Dannood soo degeyna iyagoo digniin qaba waxay ka dab shideen bal­liga Daratoole. 22kii Abril ayaa colkii Ingiriiska oo dumani u kacay dhinaca bari ee ballida Haraxagarrey, si ay u hubiyaan waxa meelaha jooga. Markay xeradii inyar ka socdeen ayay dad aroor ah heleen, daba­deedna waxay ka war heleen in colkoodii Hobyo ka soo baxay Gumburo lagu jebiyey, Daraawiish oo dagaal heegan u ahina hor fadhido oo sugaayaan.

In kastoo rag ilaalo ah oo dusha sare ka eega loo diray, markii hore Daraawiishtu colkaa uma bixin, hase ahaatee iyagoo markay milicdu kululaato oo cadawgu harraadka dagaalka la eeganyaa ayay afarta geesood weerar kaga dhifteen, in kastoo saacadihii horeeto lays mari waayay oo hadba gees laysula dillaamay duhurka dabadiisa markay ahayd ayaa colkii Ingiriisku baqday.

Waxa qosol leh hadal uu ka qoray Doglaas Jardiin oo ahaa:

“Ciidankayaga oo dagaalkii ku jira ayaa waxa la dhaawacay sarkaal lngiriis ah oo la oran jirey Kabteyn Bruus. Markaasaa waxa la isku dayey in ninkaas dhaawiciisii la qaado, isagoo buste lagu sido ayaa askari Siikh ah waxa lagu yiri, ‘War awr ninka lagu qaado soo qabo.’ In kastoo askarigii awrkii soo qabtay, haddana isagoo soo wada ayaa rasaastii dhacaysey daraaddeed awrkii ka diday. Sidaas daraaddeed ayaa nacaskii awrkii u sii daayey. Dabadeedna ninkii oo la sido ayaa mar labaad xabbad kale ku dhacday, waana uu naga dhintay.”

Dagaalkaas rag badani Daraawiish kagama dhiman, goobtiina iyagaa ku adkaaday, colkii Ingiriiskuna waa laga xoog roonaaday isagoo baqe ah ayuu Buuhoodle ku noqday, isagoo aan war fiican ka hayn ciidammadii kale waa la jebiyey mooyee.

Aan marag ahaan u soo qaadanno hadal gaaban oo uu qoray H. F. Prevosi Battersby oo goobtaa ku saabsanaa, wuxuuna yiri:

“Three days later the Bohotleh Column, some 500 strong, under Major Gough, reached Danod, 45 miles from Gumuru, ignorant of the disaster. On the way of Daratoleh the mounted men under Major Gough, numbering about 200, were attacked, and after several hours severe fighting forced to retire to Danod; losing 2 officers and 15 men killed and 4 officers and 28 men wounded.”

Hadalkaas tarjumaddiisiina waxa weeye:

“Saddex maalmood dabadeed, ciidankii Buuhoodle oo ka kooban 500 oo nin, madaxna uu ka ahaa Gaashaanle Goof ayaa Dannood oo 45 mayl u jirta Gumburo soo gaaray isagoo aan khasaaraha dhacay waxba ka ogeyn. Iyagoo ku jeeda Daratoole, ayaa rakuubleydii uu Gaashaanle Goof ammaanduulaha u ahaa oo tirsigoodu ku dhow yahay 200, la soo weeraray; saacado dhawr ah kaddib markuu dagaal kululi socdeyna waxa lagu khasbay inay u cararaan Dannood iyadoo laga diley laba sarkaal iyo 15 nin lagana dhaawacay 4 sarkaal iyo 28 nin.”

FAALLA GAABAN:

Labadaa dagaal haddaynnu faallo gaaban ka bixinno, waraaqdii ammaanduulaha Ciidammada Ingiriiska uu u qoray Janaraal Maanin oo lagula dardaarmaayey waxa hadalladii ku qornaa ka mid ahaa: “Haddii Wadaadka Mudug laga eryo ama uu isagu iskii uga baxo isagoo aan kugula dagaallamin gobolkaas qabashadiisa waa inaad isku daydaa inaad Wadaadka fardo ku erido.” Hadalkaasi waa beenoobey, waxaad mooya qooqaaratiyo maluhu waa beene.

Doglaas Jardiin wuxuu qoray: “Goobtaas Cagaarweyne annagaa guushii helnay,” isla markaa wuxuu yiri, “Wax aan la dhaawicin lix nin oo keliya ayaa ka fakaday colkayagii.” Haddaba labadaa hadal markii la isbarbar dhigo ma suura geli karaan? Wax nabad qaba lix nin baa ka baxay iyo guushii annagaa hellay! Waa laba hadal oo kala fog. Dantii Ciidammada Ingiriiska loo diray waxay ahayd laba midkood:

1. In Wadaadka qudhiisa la qabto.
2. In ciidammadiisa la kala eryo si aanay dagaal dambe u soo kicin.

Labadaa midna lama helin. Haddaba waa maxay guusha ay ciidammada Ingiriisku heleen?Runtii waxa sheegay H. F. Pervosi Battersby oo isaguna qoray:

“After these two defeats, the worst that had ever been inflicted upon a British force in Somaliland, General Manning, falling back, moved across the Haud to Bohotleh, which was reached on 26th June. The Mullah, feeling the pressure of the Abyssinians, crossed our frontier between Bohotleh and Dannot and entered the Nogal with the whole of his following.

“So in the most unsatisfactory manner the campaign ended, the most disastrous that had befallen the British arms.”

Hadalkaas waxa loo tarjami karaa sidatan:

“Markii ay dhaceen labadaas goobood oo ahaa kuwii ugu xumaa ciidan Ingiriis ah oo Soomaaliya jooga kuwii la soo gudboonaada ayuu Jeneraal Maanin dib u gurtay oo intuu Hawd dhex maray Buuhoodle tegey, 26kii Juun. Isagoo Wadaadku dareemaya culayska xagga Xabashida ka saaran ayuu soohdintayada ka gooyey Buuhoodle iyo Docmo dhexdooda oo Nugaal galay isagoo dhammaan dadkii raacsanaa wata.

Sidaas daraaddeed ayuu duullaankaasi ku dhammaaday habkii ugu fool xumaa, wuxuuna ahaa khasaare ciidammada Ingiriiska la soo gaarsiiyo kii ugu weynaa.”

FAAN IYO GOODDI

In kastoo Ingiriiska dagaalladaas dhaawac xumi ku gaaray, haddana wuxuu ahaa dawlad xoog leh oo aan jabkeedu muuqan, horaana waxa loo yiri, “Gaalo jabkeeda waa qarsataa,” hase ahaatee Daraawiishi libintaa yar oo ay gaartay waxay u ahayd guul weyn oo ay soo hooyeen, sidaa daraaddeed, markuu dagaalkii dhammaaday ka dib ayaa Sayid Maxamed Ingiriiska waraaq u diray, dulucdeeduna tahay dalkayaga nooga guura haddii kale weynoo dagaal. In kastoo waraaqda lagu xusay inay tahay waraaqdii ugu horreysey, haddaba annagu waxaanu leennahay waa tii labaad, iyadoo af Carabi lagu soo tarjamayna waa tan:

From Mohamad Abdulla to the English People:

“I say listen to my words and mark them. First, I send you this letter. It is the first letter I write about the former and present do­ings. We have fought for a year. I wish to rule my own country and protect my own religion. If you wish send me a letter saying whether there is to be peace or war. You do not listen to my words. Listen now and consider. Before this I have sent letters which you have not listened to. We have both suffered considerably in battle with one another. You have heard that the dervishes have run away. They have not done so. I have moved my camp, but I have not run away. I have got horses, camels, and cattle. When I get news of good grazing I go to that place. You are in Bohotle now, and before that you went to the Ogaden country. Before our fights I was at Harrar-diggit, and have been moving about according to where there was good grazing from Mudug to Mudug and from Danod to Danod up to the present time. I intend to go from Burao to Berbera. I warn you of this; l wish to fight with you. I like war, but you do not. I have with me camels and goats and sheep in plenty. Last year I fought with you and Musa Farah was with you. God willing, I will take many rifles from you, but you won’t get any rifles or ammunition from me, and I will not take your country. I have no forts, no houses, no country. I have no cultivated fields, no silver or gold for you to take. I have no artificers. Musa Farah has gained no benefit by killing my men and my country is of no good to you. If the country was culti­vated or contained houses or propery; it would be worth your while to fight. The country is all jungle, and that is no use to you. If you want wood and stone you can get them in plenty. There are also many ant-heaps. The sun is very hot. All you can get from me is war, nothing else. I have met your men in battle and have killed them.
We are greatly pleased at this. Our men who have fallen in battle have won paradise. God fights for us. We kill, and you kill. We fight by God’s order. That is the truth. We ask for God’s blessing. God is with me when I write this. If you wish war I am happy; if you wish peace I am also content. But if you wish peace, go away from my country to your own. If you wish war, stay where you are. Listen to my words. I wish to exchange a machine-gun for ammuni­tion. If you do not want it, I will sell it to someone else. Send me a letter saying whether you want war or peace.”

(Signed)
Mohamed Bin Abdulla.

Waraaqdaas waxa af Soomaali loogu tarjami karaa sidatan:

Waxa soo diray Maxamed Bin Cabdulla Xasan, waxaa loo diray dadka Ingiriiska ah:

“Waxaan idin leeyahay, hadalkayaga maqla oo u fiirsada. Marka hore waraaqdan baan idiin soo dirayaa, waana waraaqdii ugu horreysey oo ku saabsanayd arrimihii hore iyo kuwa haddan socda. Sanad baynu haatan dagaallameyney. Inaan dalkayga u taliyo oo diintayda daafaco baan doonayaa. Haddaad rabtid waraaq ii soo dir aad ku caddaynayso nabad ama dagaal kii aad rabto. Idinku hadalkayga ma maqashaan. Hadda i dhegeysta oo ka fiirsada. Tan ka hor waraaqo yaan idiin soo diray, mase aydin dhegeysan. Labadeennaba dhaawac weyn baa dagaalkii inaka soo gaarey. Waxaad maqashaan Daraawiishi way carartay. Ma ay yeelin sidaas. Xaruntii baan meel kale u raray ee ma aan cararin. Waxaan haystaa fardo, geel iyo lo’. Markaa meel naq leh maqlo waan u guuraa. Adigu haatan Buuhoodle ayaad joogtaa, markaas ka horna carro Ogaadeen baad tagtay. Dagaalkeenna ka hor Haradigeed baan joogey, waxaanna u guur guuraayey hadba meeshii daaq fiicani jiro. Mudug baan u guuray oo Mudug baan ka guuray, Dannood baan ka guuray oo Dannood baan u guuraayey ilaa waqtigan la joogo. Inaan Burco ka tago oo Berbera aado ayaan damacsanahay. Anigu tan waa kaaga digayaa; inaan kula dagaallamaan doonayaa. Dagaal baan jeclahay, adiguse ma jeclid. Anigu geel, ido iyo riyo badan baan haystaa. Sannadii hore waa kula dagaallamay. Muuse Faaraxna waa kula jirey. Haddii Ilaah idmo bundukhyo badan baan kaa furan doonaa, adiguse banaadiikh iyo rasaas toona iga heli maysid, anigu dalkaaga ma furan doono. Anigu qalcado ma lihi, guryana ma lihi, dalna ma lihi. Sancaaniin ma lihi. Muuse Faarax dheef kama helin raggayagii uu laayey, adigana dalkayagu waxtar kuuma leh. Haddii dalku beero falan. guryo iyo adduun badan lahaan lahaa dan bay kuu ahaan lahayd inaad u dagaallantaa. Dalku waa wada duur, faa’iidana adiga kuuma laha. Haddaad dhir iyo dhagax dooneyso badi baad u helaysaa. Dundumooyin badanna waa leeyahay. Qorraxdu aad bay u kulushahay. Waxaa kaliya oo aad iga heli kartaa waa dagaal, wax kale ma leh. Raggaagii dagaal baan kula kulmay waana laayey. Taasna aad baan ugu faraxsanahay. Raggaygii dagaalka lagu laayay jannay tageen. Eebbe ayaa noo dagaal- lamaya. Annagu waa ku dili, adna waad na dili. Annagu amar Eeb- baan ku dagaallamaynaa. Runtii waa taas. Naxariista Eebbaannu dalbaynaa. Eebbaa ila jira markaan tan kuu soo qoraayo. Haddaad da­gaal dooneyso waan ku faraxsanahay; haddaad nabad dooneysana raalli baan ka ahay; laakiin haddaad nabad rabtid dalkayaga ka tag oo kaagii tag. Haddaad dagaal rabto halkaaga joog. Hadalkayga maqal. Waxaan doonayaa inaan mishigaan rasaas ku beddesho. Haddaadan doonayn cid kalaan ka gadayaa. Warqad ii soo dir iina soo sheeg had­daad dooneyso dagaal ama nabad.

Waxaa Saxiixay
Maxamad Bin Cabdalla.

25kii bishii Luliyo 1903, Sayidku waraaq buu u diray Qunsulkii Talyaaniga ee Xamar fadhiyey, sideedana Talyaaniga wuxuu ula dhaqmi jirey si ka duwan siduu ula dhaqmo Ingiriiska, maxaa yeelay Daraawiishtu Ingiriiska waxay u haysteen cadowga kowaad.
Sida runta ah Talyaanigu dagaalka Daraawiishta waa ka warwareegaayey tan iyo 1912kii, inkasto uu siyaasadda qarsoon Ingiriiska kala socdey in Daraawiish la dilana heshiis lagu ahaa. Waraaqdii Talyaaniga loo dirayna waa tan:

[arabic-font]من محمد بن عبدالله إلى القنصل التلياني[/arabic-font]

[arabic-font]ونعرفك بأن الإنكليز خرب نفسه وبلاده ورجاله فلولاه ما وجدنا خيرا لأن الجنة وجدنا من عنده والغنيمة وجدنا منه والسلاح النارية وجدنا من عنده والقوة وجدنا من عنده فكانت عداوته إحسانا لنا وأيضا كانت محاربته معاونة علينا فالموت راحة لنا فإن متنا فلنا الجنة وإن عشنا ما عشنا إلا لمدة يسيرة فالموت طريق إلى الجنة والجنة غاية مرادنا فلله الحمد على جميع الأحوال وأيضا نطلب منك بيان حالنا وحالكم فكيف العهد وكيف المداخلة والراسلة والمعاونة تجيب الجواب التي عندك أم في الدنيا أم في الآخرة[/arabic-font]

[arabic-font]صحح[/arabic-font]

[arabic-font]محمد عبدالله حسن[/arabic-font]

Waxa soo diray Maxamad ibn Cabdilla Xasan, waxayna ku socotaa Qunsulka Talyaaniga:

“Waxaannu ku ogeysiinaynaa in Ingiriisku naftiisii, dalkiisii iyo raggiisiiba kharribay; haddaanu noo imanna khayr ma helleen, maxaa yeelay jannada isagaan ku hellay, hodannimadana isagaan ku hellay, hubka iyo dabkana iyagaan ka hellay, xooggana iyagaan ka hellay. Colaaddiisu wanaag bay noo ahayd, dagaalkiisuna kaalmuu noo ahaa; dhimashadu waa noo raaxo, haddaannu dhimanana waxaannu helaynaa Janno, haddaannu noolaanana muddo yar baannu noolaanaynaa. Geeridu waa jidka jannada lagu gaaro, waxaannu dooneynaa waa Janno, mar la arkana mahad Eebbaa iska leh.
Midda kale, waxaannu kaa dooneynaa inaad soo caddaysaan halka arrimaheennu marayaan. Ballantii waa sidee? Isdhexgalkii, waraaqihii, kaalmihii iyo xaajadaydii waa sidee? Waxaad ka qabtaan jawaab noo soo dir if iyo aakhiraba.”

Waxa Saxiixay
Maxamad Cabdille Xasan.

TABAABULSHIHII DAGAALKA

Rag hadduu mar colloobo ama kala dhiig galo kii lib helay iyo kii laga lib helay, inuu is dhigtaa waa barkuma taal. Mar haddii Ingiriis, Talyaani, Xabashi dagaalka Daraawiishta u heshiiyeen inay aayahooda dambe ka tashadaan waa lagama huraan, hawraarta markaa laga talinayo waxay ahayd xoolaha aynu haysanno waxaa u foolaada geel iyo fardo dalka aynu joognaana waa oommane biyaha Doolloodna inakuma filna cadawgeenniina ma foga ee waa kan maxaynu yeelnaa? Hadalna wuxuu ku ibabeelay in ergo loo diro Boqor Cismaan, xaashi afdheerna loo sii dhiibo, lagana afdhawro. Waxaana ka horreysey sidaanu horay u soo xusnay inuu Sayidku boqorka xoolo badan u diray gabadhna ka doonay.

Dhawr toddobaad ka dib ayaa ergadii soo noqotay iyagoo boqorkii xaashi ka sida uu ku leeyahayna xaggaa iyo Bari u soo guura, saddex hal oo bari leeyahayna ugu soo guura:

1. Buur dagaalka lagaga gabbado.
2. Biyo maatada iyo xooluhu kuugu noolaadaan.
3. Bad dab iyo hub iyo xoolaba laga helo.

Daraawiishi haddii warkaasi soo gaartey, reerkii caynkey hoosta ka geliyeen Bari iyo Nugaal bayna foolka saareen. Daraawiishtu geeddigaa wexey dhexda kula kulantay weerarro aan la filayn oo xagga Ingiriiska ka yimid waxaana dhacay dagaalka la baxay Taargooye hayaan dheer iyo harraad kulul baa aad wax u gaarsiiyey, waxay tageen Nugaal.
Sidaannu horeyba u soo sheegnay Daraawiishtu libin iyo guul bay Ingiriiska ka wateen tan iyo goobtii Fardhiddin, Beerdhiga iyo Taargooye.

Madaxdii Ingiriiska waxa ka degi weydey sida ciidankooda maalin walba loo jebiyo, iyo waxyaalaha guuldarradaas ugu wacan, sidaas daraaddeed waxaa la magacaabay guddi arrintaas iyo sababaheeda soo baara. Guddigaasi waxay talo ahaan u soo jeediyeen in habka Daraawiish loola dagaallamayo Soomaalida Ingiriiska raacsan qayb weyn laga siiyo, lagana talo geliyo. Ingiriisku go’aankaas waxa uu uga jeeday fikrad ah Soomaalidu iyadaa is dagaal taqaanna ee iska hor keen, caddaanka dhimanayaana ha yaraado. Waxa la guddoomiyey in ciidan Soomaali ah oo ciidammada Ingiriiska lagu kordhiyo la abuuro iyo odayaasha qaarkood in mushahaaro loo qoro si ay lataliyayaal dagaalka uga noqdaan. Kolkaas ayaa Soomaalida wadda cusub loo furay.

Taladaa fulinteeda waxa loo magacaabay Sarreeye Gaas Egartoon isagoo ay la shaqaynayaan raggii dagaalladii hore madaxda ka ahaa iyo askartoodii oo dhan, waxaana lagula ballamay inuu dumo oo isku dubbarido duullaan cusub.

F. Prevosi Bettersby oo arrintaas wax ka qorayna wuxuu yiri:

“It was obvious that such a termination could not be accepted, and Major General Sir Charles Egerton was at once instructed to organise a new expedition. Reinforcement consisting of 300 British infantry, an Indian infantry regiment 700 strong, and 300 Indian mounted in­fantry, were dispatched to the scene of action, and India furnished also tranport animals, camels, and mules, as well as many staff and departmental officers. Two corps of local irregulars — the Gadabursi Horse and the Tribal Horse — were also recruited, as well as a corps of Illaloes, or irregular mounted Scouts. General Egerton arrived at Berbera on 3rd July 1903, and expectations for starting the campaign continued for some time to be falsified. The size of the force, 6000 strong, necessitated preparation never before attempted, and its com­position, including British troops, increased these by geometrical prog­ression.”

Hadalkaas waxa af Soomaali loogu tarjami karaa sida tan:

“Waa iska caddayd inaan sidaas ay arrintu ku dhammaatay la aqbali karin; sidaas baana durbadiiba waxaa amar lagu siiyey Sarreeye Gaas Jarlis Egarton inuu diyaariyo duullaan cusub. Ciidammo kororsiimo ah oo ka kooban 500 oo ah ciidanka madaafiicda ee In­giriiska, 700 oo ah Guuto ka tirsan ciidanka madaafiicda Hindiya, 500 rakuubley Hindi ah ayaa goobihii loo soo diray; Hindiyana waxay soo dhiibtay xoolihii gaadiidka ahaa; awr iyo baqal iyo saraakiil badan oo shaqaalaha iyo waaxaha maamula. Waxa kaloo dadka meesha deggan laga qoray labo kooxood oo aan joogto ahayn, kana koobnaa fardooley Gadabuursi ah iyo fardooley qabaa’ilka kale ah, iyo koox Ilaalo ah ama eegi rakuubley ah, Sarreeye Egerton 3dii Luulyo 1903 ayuu Berbera yimid, duullaankiina intii waqti ah ayuu dib uga dhacay markii la filaayey, iyadoo looga jeeday si dadka loo jah wareeriyo. Ciidankaas oo xooggiisu ahaa 6000 oo nin wuxuu u baahday isdiyaarin aan weligeed iyadoo kale la arag, dadka uu ka koobnaana aad bay u kala jinsiyad ahaayeen, iyadoo askar Ingiriis ahina jirtey.”

Markii taladaas la meel mariyey dagaalkii Cagaarweynena hal sano ka soo wareegtay ayaa Ingiriisku col kuwii hore ka faro badan kana hub roon Daraawiish ku soo bixiyey. Colkaasi oo lagu magacaabay Duullankii 4aad wuxuu ka koobnaa ama u habaysanaa sida soo socota:

The Fourth Expedition
In the meantime, Manning’s command which owing to the absence of the Galadi garrison and convoy, had been reduced to one company Somali Mounted Infantry, 550 King’s African Rifles, 50 Sappers and Miners, and 110 lllaloes, was directed to move from Bohotleh to Yaguri, via Lassader. While this move was in progress, General Egerton received news that the enemies fort at Jidbali was daily increasing. There was now every reason to believe that the Mullah’s main fighting force was established there, although the Mullah himself was said to be at Halin. Manning was, therefore, directed to drop the bulk of his supplies at Yaguri and to meet General Egerton on the 9th January 1904, at a point twenty miles east of Badwein with five days’ supplies, two days’ water, and the following troops 550 King’s African Rifles.

6 Maxims.
125 Somali Mounted Infantry.
500 Gadbursi Horse (Somalis).

About noon on the appointed day, General Egerton met Manning at the renderzvous with the following troops:

Mounted Troops
Lieut. Colonel Kenna, V. C., D. S.O., Commanding.
No. 1 Corps, Nos. 1 and 3 Companies, British Mounted Infantry. No. 2 Corps, Nos. 6 and 7 Companies, Indian Mounted Infantry. Bikanir Camel Corps.
No. 3 Corps, Tribal Horse.
2nd BRIGADE
Brigadier-General Fasken, Commanding Artillery
No. 28 Mountain Battery, 1 Section.

Infantry
Hampshire Regiment, half-Battalion.
27th Punjabis, half-Battalion.
52nd Sikhs.
Sappers and Minors
No. 19 Company.
Maxims
Six.

Hadalkaas oo af Soomaali loo tarjamayna waa kan:

DUULLAANKII AFRAAD

Waqtigaa la joogey ciidanka Maanin oo ay ka maqnaayeen cii- dankii joogtada ahaa ee Gallaaddi iyo gaadiidkoodii waa la dhimay oo waxa lagu ekeeyey horin ciidanka Soomaalida ee lugta ee fardooleyda ah, 550 nin oo ah King’s African Rifles, 50 nin oo miinada qarxiya iyo 100 Ilaalo ah; waxaana lagu amray inuu ka soo kaco Buuhoodle oo Yagoori tago isagoo soo maraaya Laasaddaar. Markii raridda ciidankaasi ay socotey, Jeneraal Egarton wuxuu war ku helay in tirada cadawga Jidbaale joogaa maalin walba sii kordhayso. Waxa markaas si weyn loo rumaysan karaa in ciidanka Sayidka ee dagaallamaya badidiisu uu halkaas joogo, in kastoo la sheegay in Sayidka qudhiisa uu Xalin joogey. Sidaas daraaddeed “Maanin” waxa lagu amray in uu raashinka badidiisa Yagori dhigto oo 9ka Jannaayo 1904 kula kulmo Janaral Egarton meel 20 mayl bari ka xigta Bad weyn isagoo wata slum maalmood raashinkood, laba beri biyahood iyo askarta hoos ku qoran:

550 King’s African Rifles.
6 Madfac.
125 Askarta Soomaalida lugta ah oo fardooley ah.
500 Gadabuursi fardooley ah (Soomaali).

Galabnimadii maalintii la ballamay, ayaa Janaraal Egarton kula kulmay Maanin meeshii lagu ballamay, isagoo askarta hoes ku qoran:
Xubnaha Fardooleyda
Waxa xukumaayey Gaashaanle Dhexe Enina.
Qaybta kowaad, horinta ldjxo tan 3d, lugiriiska lugta ee fardooleyda ah.
Qaybta 2aad, horinta 6d iyo tan 7d, Hindida lugta ee fardoo­leyda ah.
Qaybta Bikanir oo rakuubley ah.
Qaybta saddexaad fardooley, tolalka Soomaaliyeed.

QAYBTA 2d

Waxa xukumaayey Sarreeye Guuto Fasken.
Ciidanka Madaafiicda
28 Xubinta Madaafiicda ee fardooleyda, 1 koox.
Ciidanka lugta
Guutada Hampshire, Urur barkiis.
Ciidanka 27d ee Punjabis, Urur barkiis.
Ciidanka 52d Sikhs.
Kuwa Miinada Qarxiya
Lam. 19 Horimood.
Boobeyaal
Lix.

Ingiriisku ciidankiisa qaar wuxuu ku ururiyey Ceelka Badweyn oo Nugaal xaggeeda sare ah (Cayn), qaar kalena wuxuu joogey Buuhoodle iyo Hawd, qaar saddexaadna waxa laga keenay ciidammada Ingiriiska ee Soomaaliya ka baxsan; kuwaasoo bishii Disembar 1904tii Berbera ka soo ambabaxay. Dhammaan ciidammadaas waxa laysugu keenay Nugaal; colkaasina ciidammadii hore waa ka duwanaa xagga tirada iyo hubka iyo tabaha loo maamulaayo.

Taa waxa marag u ah hadallo uu qoray Doglaas Jardiin wuxuu yiri:

“This was not the mere handful they had fought at Samala, at Gumburu, or at Daratoleh. It was no reconnaisance, nor yet was it a hastily recruited tribal levy such as they had faced at Ferdhiddin or Erigo. In comparison General Egerton’s force at Jidbali must have seemed to them a mighty army; and, in very truth, it comprised some of the best seasoned British, Indian, and African troops at the Em­pire’s disposal. On the other hand, the Darwishes numbered from 6000 to 8000 fighting men, representing the pick of the Mullah’s forces.”

Hadalkaas waxa af Soomaali loogu tarjami kara sidatan:

“Kuwani ma ahayn kooxdii yarayd oo ay kula dagaallameen Samala, Gumburo, ama Daratoole. [Bal dib ugu noqo ciidankii goobtaas ka dagaal galay tiradii.] Ma ahayn ilaalo, mana ahayn dad qabaa’ilka laga qoray oo tababarka degdegga ah qaatay, sidii kuwii ay Fardhiddin ama Eerago kula kulmeen. Haddii la garab dhigo ciidankuu watay Janaral Egarton ee Jidbaale joogey, shaki ma leh inay iyaga la noqotay mid xoog weyn, sida runta ahna wuxuu ciidankani ka koobnaa kuwii ugu fiicnaa askarta Ingiriiska, kuwa Hindiya iyo kuwa Afrika ee dawladda Ingiriisku markaas haysatay. Dhinaca kale, cii­danka Daraawiishta tiradiisu waxay u dhaxaysey 6000 ila 8000 oo ahna xulanshidii ciidammada Sayidka.”

Daraawiishi waxay guddoonsatay inay ciidankaas ka hor tagaan si aan xarunta iyo xoolaha dhexdooda dagaalku uga dhicin. Taasina waxay ka mid tahay tabaha Soomaalida ee xagga dagaalka. Daraa­wiishi wexey maagganaayeen iney gaalka Badweyn ku doontaan, hase ahaatee isagii baa ka hor soo duuley oo wuxuu degey Jidbaale. Cii­danka Daraawiishtu wuxuu fariistay bohol ceelka Jidbaale u dhow oo Nugaal bartamaheeda ah.

Waxa la weriyey markii dagaalka la qorshaynaayey ayaa Darwiish la oran jirey Xayd Aadan Gallayr wuxuu yiri, “Jidbaale waa hannaan oo gabbaad ma lehe; aan ka kacno oo fariisanno bohosha Shimbiraley oo Ceelka Xuddun ka soo hoosaysa, bohoshaasoo labo buurood u dhaxaysa ama bohosha dhanaha Xuddun, maxaa yeelay haddii gaalku Jidbaale innaka waayo labadaas dhul midkood buu soo mari doonaa.”

Jaamac Boos ayaa diiday oo wuxuu yiri, “Annagaa Nugaal degi jiray oo Jidbaale ka kici mayno, maxaa yeelay jahaad baynu ku jirraa, maantoo kalena maalin gabbaad iyo dhufays la raadsado maaha.” La­badaas talona tan hore ayaa fiicnayd.

GOOBTII JIDBAALE

Jidbaale waa goobtii shanaad ee goobaha waaweyn ka mid ahayd, wexey ka dhacday dhoodida Nugaaleed bartamaheeda, ceel Laascaanood waqooyi ka xiga, oo hilaadda u jira 30 mayl.

Bishii Jannaayo, 1903 ayaa Ingiriisku colkiisii Daraawiish ku soo saaray, ilaalada iyo weranweryahaduna intaas waa isdhaafeysey. Daraawiishi meel bohol jeexan ah oo caday dhexdeeda ah ayay dhufays u gashay. Waxay talo ku goosteen inayan Ingiriiska oo deggan marnaba dagaal la gelin ee waa in la sugaa isagoo raran oo ciidammadu soconayaan. Taas waxay uga jeedeen: Ingiriisku wuxuu watay hub culus oo aanay iyagu haysan; hubkaas oo haddii la soconaayana inta la furfuro awrta lagu raro, markii la deggan yahayna la rakibo oo dagaal loo diyaarsado, Daraawiishina taasay ka gaashaamanaayeen.

Aynu sheekadii dib ugu noqonnee, Daraawiish oo bohosheedii deg­gan ayaa ciidankii cadowgu soo dul fariistay. Dhawr casho haddaan laysu bixin ayaa nin Soomaali ah oo la oran jirey Cawka Jabane oo Ingiriiska la socday wuxuu yiri, “Saab annagaa Daraawiish naqaan oo bohoshay ku jiraan. Waxaan ku talinayaa in Gidhligaanka loo callaqo madaafiicdana la rakibo rag xabbadeeyana loo diro, dabadeedna fadhiyi maayaane markay bohosha ka soo baxaan mishigaan ha la mariyo.”

Taladaasi way meel martay; waxaana la diray laba cuntub oo ciidan­kii gaalka ah, waxaa la faray inay colka Daraawiishta dhawr tacshiiradood ku ridaan, dabadeedna soo baqdaan. Markay sidaa yeeleen, Daraawiishi intay bohoshii ka soo baxeen ayay weerar ku qaadeen. Iyagoo eryaya ragga intiisii badnaydna la haray ayay girligaankii rakibnaa ula soo galeen. Ingiriisku waa siduu rabaye, rasaas buu oodda kaga qaaday, aad buuna ugu naafeeyey, hase yeeshee isna ma nabad gelin, dagaal baa jilibka la isu dhigay.

In kastoo rag aan yaraynna Ingiriiska laga laayey haddana goobtaas Ingiriiska baa ku adkaaday, Daraawiish badankeediina halkaas bay ku hoobteen si xunna waa loo baqa eryey, taana waxa ku taliyey Caw­ka Jabane. Daraawiish waa tii ku wilgooneysey:

Allow Cawka Jabane joof gaallow, Allow jebi adiyo jaalkaa!
Calool-dibilaw ciqaab aragtaye, cadaabna ma kuu dambeeyaa!

Ragga Daraawiishta maalintaas laga diley tiradoodii run ahaan la­ma hayo, ninna ma sheegi karo, waxase Ingiriisku yiri waxa laga diley 600 nin iyo 200 oo laga dhaawacay. Ingiriiska iyo dadkii uu watay waxa laga diley hilaadda 100 nin ku dhowaad. Daraawiishta intaas waxa u raacay dicaayad cay ah iyo gabayo ku digasho u badan oo rag Soomaali ahi mariyeen. Dicaayadaas tirada badan waxa wadey Ingiriiska oo xoolo badan ku bixinaayey.
Ciidammadii Ingiriiska oo libaysan laba maalmood kaddib bey Daraawiish ku duuleen iyagoo ku tala jira inay xarunta ka qabsadaan. Hase ahaatee Daraawiish intaan colkii soo gaarin bay arladii ka qaxeen; isla markaa Ingiriisku Sayidka waraaq buu u diray uu ku leeyahay isdhiib; waraaqdaa hadalladii ku qomaana waxa ka mid ahaa:

“While the preparations for these farther movements were in progress, the general wrote to the Mullah stating the terms on which his surrender would be accepted. If he brought in with him the two Maxims he had captured at Erigo and Gumburu, and 1400 rifles, his life and the lives of his family would be spared. His future residence would be decided by his Majesty’s Government. No reply was recei­ved to this letter; and it is doubtful whether it even reached the Mul­lah.”

Hadalkaas waxa af Soomaali loogu tarjami karaa sidatan:

“Intii ay socotey isu diyaarinta dhaqdhaqaaqyadan dheeraadka ah, ayaa Janaraalku waraaq u qoray Wadaadka isagoo caddaynaya shuruudaha isdhiibiddiisa lagu aqbalayo: Haddii uu keeno labadii boobe ee uu ku furtey Eerago iyo Gumburo, iyo 1400 oo banaatiikh wanaagsan ah, noloshiisa iyo nolosha xaaskiisa waa la badbaadinayaa. Meesha uu degi doonana waxaa u doori doonta dawladda Ingiriiska. Warqaddan wax jawaab ah lagama helin; waxaana shaki weyn laga qabaa inay Wadaadka gaartay iyo in kale.”

QAXII GAALA ERI

Markii Daraawiish Jidbaale lagaga adkaaday waa filayeen, wayna garanayeen inaan cadawgu ka harayn oo uu isku deyi doono inuu si kama dambays ah u dabargooyo. Hase ahaatee, laba maalmood ka dib, ayaa Daraawiishi siday yeeli lahayd talo u fariisatay, warna waxa lagu helay in Ingiriisku damacsan yahay Xaruntii oo aan Jidbaale wax badan ka fogeyn inuu qabsado.

Iyadoo kumanyaal talo aqoon ah ama dagaalyahan ahi xarunta joogaan ayaa Sayidka waxa caado u ahayd inuu u yeero Faarax Maxamuud Sugulle oo ka mid ahaa madaxda Daraawiishta. Iyadoo markaa talo ribbatay Sayidkii wuxuu yiri, “Faaraxow tali.”

Faarax markaas wuxu yiri, “Sayidii talo ma aqaan.” Mar labaad ayaa Sayidkii ku celiyey oo wuxuu yiri, “Faaraxow tali.” Wuxuu yiri, “Sayidii, maantoo kale nin walba talo lama weydiiyo ee Carab Illaawe talo weydii.” Markaasaa Carab Illaawe wuxuu yiri, “Sayidii, maantoo kale waxaa la oran jirey dad cadaabeed dal cadaabeed baa laga galaa.” Dad cadaabeed wuxuu ula jeedaa gaalada iyo dadka la jira dal cadaabeedna wuxuu ula jeedaa dhulka dhagaxa iyo buuraha ah oo cagaagga iyo kulaylka badan. Subaxaas ayaa Daraawiishi Nugaal ka kacday oo waxay ka baxday waddada la yiraahdo Dameer. Waxay afka saartay Calmadow iyo waqooyi, hiyigooduna wuxuu ahaa inay Calmadow iyo Cali-Miskaad miduun galaan, dabadeedna waxay tageen togagga la yiraahdo Gebi iyo Cawsane oo haatan degmada Laas-qoray looga taliyo. Ingiriisku markuu ogaaday inay Nugaal ka baxeen waa ka daba duulay, hase ahaatee, Daraawiishi markay ogaatay in colkaasi daba socdo qax bay cusbooneysiiyeen, waxayna afka saareen Cali-Miskaad iyo Bari.

Waxa jirtey in Sayid Maxamed iyo Boqor Cismaan dayrtaas iyo gugii ka horreeyey hadallo tolnimo iyo xididtinnimo leh dhex maraayeen; Sayidkuna muddo badan buu doonaayey inuu Boqor Cismaan iyo dadkiisaba xiriir wanaagsan la yeesho.

Daraawiishtuna waxay fileyssy hadday dalkaa Boqor Cismaan u taliyo galaan iney nabadgelyo iyo soo dhoweyn wanaagsan heli doonaan sidaas daraaddeed ayay dhanka Bari iyo Boqor ugu leexdeen. Ceelka la yiraahdo Madha oo togga Dharooreed bartamihiisa ah ayey kula kulmeen safro reer Boqor oo Boosaaso ka yimid, dabadeedna rag baa lagu daray oo waxa la yiri, “Boqorka u sheega; gaalaa na wadda oo tol iyo taagba idinkaanu idin soo moodney oo magan baannu idiin nahay,” Sayidkuna waa kii lahaa:

Kufraa noo cudud sheegtay, Muslim ciidan ka weynaye.
Yaa Cismaan Maxamuud aheeye?

Hase ahaatee hadalladaas iyo kuwa ka horreeyey oo dhex maray Sayidka iyo Boqorka ama ballammadii uu qaaday midna meelmar ma noqon, waxtarna ma yeelan; wax la taro ama soo dhoweyn iska daaye waxyeello, col, dhac iyo duullaamo baa laga hor keenay. Guga arrimahaasu dhacayaanna waxa loo yaqaan Gaala-eri.

Daraawiishi waxay qabaan Ingiriisku markuu ogaaday in Sayidkii u kacay Boqor Cismaan iyo dalkiisa wuxuu ka baqay inay heshiiyaan oo xooggoodu iscuskado, dabadeedna dagaalka dawladda Ingiriis meel looga soo wada jeesto. Markaasuu boqorka ergo u diray oo wuxuu ku yiri, “Haddaad Wadaadka la heshiiso, ama wax la qabsato ama dalkaaga u oggolaato, badda waannu kaa xiraynaa, xoolahaagguna waa waras.” Dadka reer Bariga ahna dhaqaalahoodu wuxuu ku xirnaa badda, sidaas daraaddeed ayaa Boqorkii Daraawiish ku ballan furay.

Boqor Cismaan markuu isu qiyaasay magan-gelyadii Daraawiishta iyo hadalladii Ingiriiska wuxuu tixgeliyey kan dambe, sidaas buuna uga hor keenay ciidan aanay filanayn; colka Boqorku wuxuu kula kulmay Daraawiish oo war-ma-qabto ah oo geeddi ku ah Boqor iyo magangelyadiisii ku tashan, meesha la yiraahdo Ufayn oo Calmiskaas hoosteeda ah. Halkaasaana Daraawiish col ku galay oo si xun loogu baabi’iyey. Dabadeed Sayidkii oo ka calaacalaya isku hallayntii iyo kalsoonidii uu Boqor u qabay iyo sida loogu ballan furay wuxuu mariyey tixo gabay ah, oo waxa ka mid ahaa:

Cusha waxaan u soo galay tollimo caashaqnimadeeda
Cadaawaa na geeyaye kungelis kama caweyneene.

Waxa kaloo uu Sayidku calaacalkiisa iyo ballan furyada Boqorku u geystay si fiican ugaga warramay laba gabay. (Eeg Diiwaanka Gabayadii Sayid Maxamad; gabayga 21, baal 58 iyo gabayga 95, baal 269.)

Geeddigaa maqiiqanaha ah iyo qaxaa dheer oo gaala-ka-cararka ah, Ingiriisku waa la socdey. Markay Boqorkii ka soo caaqiba waayeen bay dhinaca Koonfur u geddoomeen. Markay Iyax-geed-gaaban iyo Aboob marayaan itaalkooduna aanu fiicnayn ayaa Ingiriisku ku duuley oo 200 oo rakuubley ah ku weeraray. Daraawiishi iyagoo naf-ku-dirir ah bay jilibka u dhigeen, gaaladiina garabkeeda Allaa ka baxay, wixii wareega ahaa oo ay wateen iyo rakuubka badankiisiina waa laga furtay, xoolahaasaana Daraawiish caaqiba u noqday oo ay ku noolaadeen.

DEGIDDII AYL 1YO ILIG

Daraawiishi waxay ahaayeen niman dadka iyo dalka Soomaalidu degto aad u yaqaan, dhulka Aylna waxay u doorteen waa dal wanaagsan oo badda Hindiya ku sariiran oo biyo badan; buuro iyo bannaan isugu googo’an, laago, jeexyo iyo togag hawd ka soo rogmada iyo dullo bannaan, godbo kala rogrogan, intaaba isugu jira oo xoolaha afarta waryahaad meeshi walba u fiican siiba ariga. Intaa waxa u dheer waa meel gabbaad leh oo cadowga lagaga dhuuman karaa badda iyo berrigaba, si col aan layska ogeyni u soo galaana way adag tahay.

Arrimahaas aan soo sheegay iyo kuwa kaloo ka daran ayay Daraawiishi u dooratay meeshaas degiddeeda. Gu’ iyo laba dayrood markii halkaas la degganaa Daraawiishi dad iyo duunyaba hodan bay ka noqotay. In kastoo Soomaalida jeerkaas dhaca, dilka iyo duullaanku aanay ceeb ku ahayn oo ay caado u noqotay, geeluna xilliba qolo u meeraayey. Daraawiishi waxay guddoon ku gaartay dadka lagu ogaado inay gaalada gacan siinayaan ama laga maleeyo inay xiriir la leeyihiin in la colaadiyo oo la caayo, lana cambaareeyo, xoolahana laga dhaco, taasna waxay uga jeedeen iyaga aqoontooda in gaalada agteeda laga cararo, culimada Daraawiisheedna waxay la ahayd in sidaas sharcigu qabo. Isla markaa waxa bilawday wax-sheeg gabayo iyo guubaabo. Bishii walba, toddobaadkii walba iyo maalintii waageedu baryaba war cusub baa xarunta imanaayey ama ka baxaayey, maalin kastana waxaa la diraayey ergo iyo waraaqo ummadda loogu sheegaayo in gaalada lagu jahaado, dalkana laga saaro, Daraawiishna gacan la siiyo; taasna dad badan baa u riyaaqay, dadna waa ka soo hor jeedey.

Waxa xeebta badda u jeedda laga dhisay afar qalcadood oo dagaal, waana kuwii u horreeyey daarihii badnaa ee Daraawiishtu dhistay:

DAAWAD: Waxa laga dhisay Ayl oo ah meel gees walba ka awdan. cadowguna aanu geli karin, madfacna aan xagga badda lagala heli karin.

[Daawad waxa laga dhisay Ayl 1904, waana daar Daraawiishi dhisto tii ugu horreysay, haatanna waa tabteedii oo waxa deggan Ciidamada Booliiska.]

BADEY: Waxa laga dhisay mcel Guha ah oo xeebta Ayl qarkeeda ah, waxaana laga ilaalin jirey wixii badda maraaya.

ILIG: Waxa laga dhisay qalcad yaab leh oo badda iyo berriga laga ilaaliyo oo hilaadda Ayl u jirta 60 mayl, kana xigta dhinaca Koonfur-Galbeed, taasna wuxuu uga jeedey inay Daraawiish xagga badda ka cabsi geliyaan gadaalkiina wuxuu Ingiriisku ku dadaalay inay Talyaaniga xagga siyaasadda kala socdaan sida aynnu ku arki doonno qaybta dambe.

GABBAC: oo Ayl dhinaca Xeebta Bari ka xigta waxa laga dhisay qalcad dagaal oo badda iyo berrigaba eegi ka ah.

Afartaas qalcadood mid kasta waxaa la fariisiyey ciidan xoog leh oo dad iyo duunyaba dhaqan, Xaruntuna waxay ahayd Gelin-Gaalle oo Ayl iyo Ilig badhtamahooda ah.
Heshiiskii Baarliin ee Afrika lagu qaybsaday 1884kii markuu dhacay kaddib ayaa Ingiriiska iyo Talyaaniga waxaa dhex maray heshiis ku saabsan qaybsashada dhulka Soomaalida. Sidaas daraaddeed, arladaas Daraawiishtu markaa degganayd waxay ka mid ahayd dhulkii Talyaanigu saamiga u helay, Ingiriiskuna inuu xoog ku galo ma rabin, isagoo ku xaq dhawraya Talyaaniga. Hase yeeshee 21kii bishii Abriil 1904tii ayaa markab Xarbi ah xagga badda ka weeraray oo qalcaddii Ilig-Daldala dumiyey, dhowr nin oo Daraawiish ahna halkaa ku diley.

FAALLO GAABAN

Shantaa goobood oo aannu taariikhdoodii wax ka soo sheegnay, wixii ka dhacayna wax ka tusaalaynay waa kuwii ugu waaweynaa ama ugu kululaa dagaalladii dhex maray Ingiriis iyo Daraawiish muddo afar sannadood ah, 1901-1904. Daraawiishku wuxuu rumeysnaa haddii la dilo inuu ehelu-janno yahay, hadduu wax dilana inuu janno ku heli doono, had iyo jeerna wuxuu aamminsanaa: “Kolba waad dhiman lahayd oo marna ma noolaateene, yaan jannada lagaaga horrayn. Haddaad horuu dhiman weydana yaan gaal aan kula dad ahayni, diinna kula wadaagini kuu talin ee dalkaaga dabayshiisa wanaagsan iyo geedihiisa harka qabaw, geelaaga, fardahaaga iyo xoolahaaga dhexdooda xornimo ugu noolow.” Waxay la ahayd, “Ninkii aan jahaadka wax ka gelini inuu naarta geli doono.” Daraawiishtu waxay ku welgoon jireen:

Ninkii noolaan horuu luminow, naftaada ha geynin naartii!

Hadal iyo dhammaan Daraawiishku wuxuu ahaa nin geerida oggol, dhimashadana okobaadsan.

Ingiriiska waxay dantiisu ahayd inuu dalka Soomaaliya u taliyo, dadka degganna gumeysto, dantiisa siyaasadeedna ka fuliyo, dhaqaalihiisana ilaaliyo, wixii ujeeddadiisa ka hor joogsanaayana araxda qabto. Dagaalkii Daraawiishtu markuu qarxay Ingiriisku si weyn buu uga hor tegey. Wuxuu ku dadaalay inuu Daraawiish cirib tiro, magaceed dambena aan la maqal, Wadaadkana la gubo, hase ahaatee, taasi waa suurogeli weydey. Qorayaasha Ingiriiska qaarkood waxay sheegeen in goob kasta ciidammada Ingiriisku guul ay ka gaarayeen, haddaba aan isweydiinnee guusha Ingiriisku heli lahaa waa maxay? Waxay ahaan lahayd sidaanu horaba u soo xusnay laba midkood:

1. In Wadaadka gacanta lagu dhigo
2. In ciidammadiisa la kala eryo

Labadiina midna lama helin. Haddii hadalkaasi run yahay, maxaa dagaalka 20 sano gaarsiiyey? Ugu dambaystiina maxaa ku kallifay inay dayuurado kula dagaallamaan? Runtu waxay ahayd inay goob kasta ciidammada Ingiriisku guuldarro iyo gacmo maran kala laabmaayeen.

H. F. Pervosi Battersby oo runta ugu dhowaa, isagoo hadalkiisii soo koobaaya wuxuu yiri:

[Richard Corfield of Somaliland, by H. F. Prevosi Battersby, London 1914; p. 42.]

“Such is the story of British Expeditions in Somaliland, none of which can be said to have attained its object. They may perhaps best be summarised by the battles which brought all but the last of them to a conclusion.
The British Expedition, 1901. — Lieut. Colonel E. J. E. Swayne.
Samala, 2nd June 1901. — Mullah defeated.
Ferdiddin, 17th July 1901. — Mullah defeated, but British force obliged to retire.
Second British Expedition, 1902. — Lieut. Colonel E. J. E. Swayne.
Eriga, 6th October 1902. — Mullah driven off, but British force obliged to retire.
Third British Expedition, 1902-1903. — Brig. General W. H. Manning.
Galadi, 17th April 11903. — British force put to pieces.
Daratoleh, 22nd April 1903. — British driven back.
Fourth Expedition, 1905- 1904. — Major-General Sir. C. Egerton.
Jidbali, 10th Janunary 1904. — British victory, but no decisive consequences.
Illig. 21st April 1904. — Town captured, but British force withdrawn.

Intaas tarjumaddeediina waa sidan hoos ku qoran:

“Sidaas bay ahayd sheekadii duullaamadii Ingiriisku dalka Soomaaliya ka sameeyey, mana jiro mid la oran karo wuu gaarey dantii laga lahaa. Sida ugu habboon ee lagu soo koobi karaana waa iyadoo la xuso goobihii ilaa tii ugu dambeysey:
Duullaankii Ingiriiska, 1901. — Gaashaanle Sare E. J. E. Suweyn.
Goobtii Samala, 2dii Juun 1901. — Wadaadka ayaa la jebiyey.
Goobtii Fardhiddin, 17kii Lulyo, 1901. — Wadaadka ayaa la jebiyey, hase yeeshee, ciidankii Ingiriiska ayaa dib loo caabbiyey.
Duulaankii 2aad ee Ingiriiska, Gaashaanle Sare E. J. E. Suweyn.
Goobtii Erago, 6dii Oktoobar, 1902. — Wadaadkaa la eryey, ciidankii Ingiriiskana waxa lagu qasbay inuu dib u noqdo.
Duullaankii 5aad ee Ingiriiska, 1902- 1905. — Sarreeye Guuto W. H. Maanin.
Goobtii Gallaadii, 17kii Abril, 1905. — Ciidankii Ingiriiska cad cad baa loo jar jaray.
Goobtii Daratoole, 22kii Abril, 1905. — Ciidankii Ingiriiska ayaa dib loo baqa eryey.
Duullaankii 4aad ee Ingiriiska, 1905-1904. — Sarreeye Gaas C. Egarton.
Goobtii Jidbaale, l0kii Jannaayo, 1904. — Ingiriiska ayaa guuleystay, hase ahaatee, natiijo kama-dambays ah lagama gaarin.
Goobtii Ilig, 22kii Abriil. 1904. — Magaaladii ayaa la qabsaday, laakiin ciidammadii Ingiriisku dib bay u gurteen.

One thought on “Qaybta Labaad

  1. Wll Mahadsanid sida fiican oo aad nooguu soo gudbisay taariikh nololeedkii
    sayid mohamed cabdulle xasan

Leave a Reply to Mohamed sahal Cancel reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *