Maxaad yeeli haddii Ilaahay ilmo ku siiyo?
Dhagaha kaga adin
Dhab xanaga timir u mari
U wan qal
U xiir
U magac bixi
Gud

.
Dhagta midig kaga adin
Marka uu ilmuhu dhashto waxaa sunno ah, in dhagta midig lagaga adimo, waxaa laga wariyey Abuu Raafic (Alle haka raali ahaadee): [Waxaan arkay Rasuulka (s.c.w) oo ku adimaya dhagta Xasan ibnu Cali markii ay saa u umushay Faadumo.]
Wuxuu leeyahay Sheikh Ibnul Qayyim isagoo faalaynaya murtida laga leeyahay dhag-adinka: “Murtida laga leeyahay adinka iyo aqinka, wa murti looga golleeyahay in dhagaha ilmaha lagu garaaco tawxiidka iyo midnimada Ilaahay, iyo in laga yeelo waxa ugu horeeya ee dhagihiis maqlaan shahaadada uu qofku ku galo diinta Islaamka, waxaana muran lahayn in saamayn ku yeelanayo adinku, yaaba la dareemine.”
Waxaan ognahay in shaydaanku ka cararo kana baxsado eedaanka maqalkiisa, sidaa darteed ayaa la rabaa in ilmaha markuu saa usoo dhashaba shaydaanka laga eryo laguna dhaho wax aad ilmahan ku leedahay ma jiraan meesha ka carar.
Sidoo kale shaydaanku wuxuu darbeeyaa ilmaha markuu saa u soo dhaco, taasaana keenta oohinta iyo jaqaaqda uu ilmuhu la soo dhaco, wuxuu yiri Abuu Hurayrah (r.c.), “Dhawaaqa ilmaha marka uu soo dhaco waa qudquddayn iyo gujjo shaydaan.”
Waxaa kaloo ku cad xaddiis uu Abuu Hurayrah (r.c.) warinayo, ‘Waxaan maqlay Rasuulka (s.c.w.) oo leh:
[Majiro ilmo ina Aadan ah, (Maryamo iyo wiilkeeda mooyaane) oo shaydaan taabanin marka uu soo dhalanayo, taabashada shaydaanka darteeda ayuu ilmuhuna la dhawaaqaa.]
Waxaa wariyey Bukhaari.

Waxaa laga wariyey Ibnu Cabbaas inuu yiri: “Ilma walbaa wuu ooyaa wuuna dhawaaqaa – markuu dhalanayo – taasina waa mid uu ku sameeyey shaydaanku oo calooshiisa ayuu tuujiyaa markaa uu ilmuhu dhawaaqaa, sidaa awgeed ayuu adinku u noqdaa ilmaha laag iyo darbo ka dalfinaysa shaydaanka oo ah nin ku dhaartay inuu duufsado ilmo Aadan.”

Ducada lagaga naaro caruurta shaydaanka

كان رسول الله صلى الله عليه وسلم يعوذ الحسن والحسين رضي الله عنهما – أعيذكما بكلمات الله التامة من كل شيطان وهامة ومن كل عين لامة

[Wuxuu ahaa Rasuulku (s.c.w.) kii uga naara shaydaanka Xasan iyo Xuseen (Alle haka raali ahaadee): ‘Uciidukumaa bikalimaatillaahi-ttaammaati min kulli shaydaanin wa haammah, wa min kulli caynin laammah.’ Waxaan idinkugu magan galinayaa kalmadaha Ilaahay ee dhamayska tiran shaydaan kasta iyo halaq iyo qarjaajuf walba, iyo il kasta oo wax dhabata (ilaysa).]

U hanbaliyeenta qofka cunug u dhasho iyo jawaabtiisa

بارك الله لك في الموهوب لك وشكرت الواهب وبلغ أشده ورزقت بره
ويرد عليه المهنأ فيقول – بارك الله لك وبارك عليك وجزاك الله خيرا ورزقك الله مثله وأجزل ثوابك

[Baarakallaahu laka fil mawhuubi laka, wa shakartal waahiba, wa ballaqa ashuddahu, wa rusiqta birrahu. Ilaahay ha kuu barakeeyo ilmahan laguu hibeeyay, adigana Ilaahay ha kaa yeelo mid ku shukriya Allihii kuu hibeeyey, hana ku gaarsiiyo hanaqaadkiisa (xoogiisa), ha lagugu irsaaqana wanaagiisa iyo baarinimadiisa.]
Wuxuu ugu jawaabayaa waalidka ilmaha dhalay, [Baarakallaahu laka wa baaraka calayka wa jazaakallaahu khayraa, wa rasaqakallaahu mithlahu wa ajzala thawaabaka. Ilaahay hakuu barakeeyo, korkaagana ha barakeeyo, khayrna ha kugu abaal mariyo, ha kugu irsaaqo isagoo kale, hana weyneeyo ajirkaaga.]

Dhanxanaga ilmaha ugu tir timir adigoo ugu ducaynaya barako badhaadhe:
Waxaa sunna ah sidoo kale in ilmaha markuu dhasho dhanxanagiisa loo mariyo timir la calaliyey waxaana sidaa loo yeelayaa si ilmaha yar loo baro tabtuu raashinka u cuni lahaa uguna tababbaran lahaa cunitaanka. Timirta sababta loo doortay waxa weeye iyadoo aad u macaan oo uu ilmaha yari macaansanayo iyo iyada oo ka kooban iskudhis lagu magacaabo guluukos kaasoo u baahnayn inay calooshu shiiddo oo isagu ah nafaqo diyaar ah, oo dhiigga si toos ah u raacda. Raashinka caadiga ihi wuxuu timirta kaga duwan yahay isagoo ka kooban iskudhisyo u baahan inay calooshu shiiddo oo jejebiso iskudhisyo ka fudud ilaa ay isu beddelaan guluukos.

Haddaba, maaddaama uu ilmaha yari awood daran yahay, calooshiisuna aanay weli u bislaan cunno shiidis, waxa habboon in la siiyo nafaqo diyaar ah sida caanaha hooyada oo uu ku jiro iskudhiska laktoos, ama timirta oo uu ku jiro glukoos, labadubana waa iskudhisyo fudud.

U wanqal imahaaga
Marka ilmuhu dhasho waa in la farxo oo damaashaad la dhigo, sidaa awgeed ayey diintu fartay in ilmaha loo wanqalo markuu dhashto, murtida wanqalka laga leeyahayna waa laba arimood: midda koowaad waa in la muujiyo farxadda dhalashadiisa, midda labaadina waa in laga furdaamiyo ilmaha shaydaanka, waayo Rasuulka (s.c.w.) wuxuu noo sheegay in ilmuhu rahman yahay shaydaanka inta aanan loo wanqalin, mar haddii loo wanqalo, shaydaanku wuu isdabarayaa, ilmihiina rahankii wuu ka baxayaa.

[قال رسول الله صلى الله عليه وسلم – [الغلام مرتهن بعقيقته فأهريقوا عنه الدم وأميطوا عنه الأذى

Wuxuu yiri Rasuulku (s.c.w.):
[Ilmuhu wuxuu ku rahmanyahay wanqalkiisa, ee ka daadiya dhiigga, kana fayda dhibka.]

Maxaa lagu wanqalayaa?
Cali bin Abii Daalib (r.c.) waxa laga weriyey inu Rasuulku (s.c.w.) Xasan ugu wanqalay ri dabeetana uu yidhi: [Faadumooy madaxa ka xiir, sadaqayso timihiisa muggood oo qalin ah.] Dabeeto intay miisaantay buu yidhi, waxay noqdeen qiyaastii hal dirham.

U xiir ilmahaaga, dhoorna ha u yeelin
Cumar (r.c.) waxa uu yidhi, “Waxaan maqlay Rasuulka (s.c.w.) oo dadka ka reebaya kolka ay ilmaha madaxa ka xiirayaan inay dhoor u yeelaan, waxaana uu yidhi: [Ama ka wada xiira ama u wada daaya]. Dhoorka waxaa uu Rasuulku (s.c.w.) ku tilmaamay timaha lagu reebayo madaxa fooddiisa ama labada dhafoor mid. Waxaa la weriyey in Rasuulku (s.c.w.) kolkuu tima-jaruhu Xasan iyo Xuseen madaxa ka xiirayo uu la joogi jiray oo aanu u dhaafi jirin keligii si uu ula socdo qaabka uu ugu xiirayo.

Abuu Bureydah nin la yiraahdo waxaa laga weriyey inuu yidhi: (Waqtigii Jaahiliyada kolka wiil dhasho intaan ri gawracno baynu dhiiggeeda gelin jirnay (madaxa kaga shubi jirnay), kolkuuse Eebbe Islaamka noo keenay ri baynu goowracaynay, wiilkana madaxa waynu ka xiiraynay, hase ahaatee sacfaraan baynu iska marin jirnay).
Waxaad halkaas ka garan kartaa in caadada Soomaalidu ay ku dhaqanto gaar ahaan reer miyigu, ee carruurta dhiigga la geliyaa tahay caado jaahili ah oo aan Islaamka shaqo ku lahayn,
Haddaba wax kun iyo afar boqol oo sano kahor Islaamku reebay maxaynu weli ugu raad joognaa Soomaaliyeey?

Doorashada Magaca Ilmaha
Udooridda magac qalma: waxaa looga baahan yahay waalidka in uu u doorto ilmihiisa magac wanaagsan oo bulshada maraya, si uu ugu farxo ilmuhu marka uu waynaado kuna dareemo jacaylka waalidiintiisu u qabaan, taas waxaa laga wadaa ilmuhu haddii loo bixiyo magac qalaad oo dadku ku maadsadaan, waxaa laga yaabaa in ilmahaasi cuqdad u qaado waliidkiisa, is-yiraahdana, kuma aysan farxin dhalashadaadii iyo habeenkii aad curatay, kadibna caaqnimo kasoo baxdo halkaas, waxaa jiray nin wiilkiisii u bixiyey Jucul oo ka dhigan xaarwalwaal, sheekadan aan kuu soo tabinayo waa sheeko dhacday waagii khilaafada Cumar ibnu Khadaab hadaba wiilkii loo bixiyey Xaarwalwaal wuxuu noqday wiil caaq ah, oo aad u kani adag, wuxuu go’aansaday inuusan qaadanba war uu wado aabihiis, odaygii wuu cadhooday kadibna wuxuu u dacwooday Amiirul-Mu’miniin Cumar ibnu Khadaab oo uu ku yiri, “Wiilkii aan dhalay ayaan u taaglaahay, wuxuu igu noqday will caaq ah.”
Kadib Cumar wuxuu u yeeray wiilkii, markii uu yimid wiilkii, ayuu waydiiyey Cumar, “Maxaad aabahaa u yeeli la’dahay? Maxaase kuugu wacan caaqnimada iyo kani adayga?”
Wuxuu yiri inankii loo bixiyey Xaarwalwaal, “Amiirka mu’miniintow, warkayga dhagayso, aabbahay isagaa caaq igu noqday intaan anigu ku noqon.” Isagoo yaaban ayuu Cumar (r.c.) yiri, “Siday ku dhacday taasi?” Wuxuu yiri inankii, “Aabbahay godab ayuu iga galay, taas ayaana keentay kani adaygayga, marka hore aabahay iima doorin hooyo fiican ee wuxuu hooyo iiga dhigay addoon, waliba u shaqaysa qoys Yuhuuda, midda labaad magac fiican iima doorin ee wuxuu ii bixiyey Xaarwalwaal, marka ninka intaas oo dhan ii gaystay maxaan ku yeelaa?”
Cumar (r.c.) wuu garwaaqsaday wuxuuna golihii kabixyey dardaaran uu ku leeyahay hala wanaajiyo caruurta hooyooyinkood hana loo doorto magacyo wanaagsan.

Sideed ugu dooran kartaa ilmahaaga magac fiican?
Ma aha ilmahaaga inaad u bixisid Xaarwalwaal ama magac cay iyo meel uga-dhac ku ah ilmahaaga, waa inaad u xushaa magac macaan oo maqalkiisa dhaguhu ku raaxaystaan, sidaa awgeed waa inaad maanka ku haysaa qodobadan hoos ku xusan markaad u magac bixinaysid ilmahaaga:
Waa in uu ahaadaa magacu magac macaan oo turxaamo lahayn.
Waa inuu aahaadaa magac xambaarsan macno wanaagsan.
Waa inuusan khilaafin macnihiisu shareecada.
Waa inuu yahay magac bulshadu qaban karto. Ma aha inaad u bixiso wiilkaaga Qataadah, oo kadibna loogu yeer Qataar, mana aha inaad u bixisid Sudays oo kadib loogu yeero Siidays. Tusaalayaashan aan soo qaatay iskama soo qaadan ee waa wax jiro oo dhacay, nin ayaa u bixiyey wiilkiisa Qataadah, markaasay wiilka ayeydiis damacday inay u yeerto, markaasay tiri: war Qataarow. Sheekada kale waxay ahayd nin ayaa u bixiyey wiilkiisa Sudays jacayl uu u qabo Sheekh Cabdiraxmaan Sudays, kadib dadkii uu la noolaa qaar kamida ayaa qaatay Siidays ileen makarayaan waa magac Carbeed oon laga aqoon deegaankooda.
Waxaan balaf ku maqlay in ninkii isaga ahaa wiilkiisii dambena u bixiyey Shuraym. Tolow maxay isagana ugu yeerayaan, malaha Shumburo bay ugu yeeri doonaan.
Waxaa sunno ah in magaca xun la iska badalo, waayo Rasuulku (s.c.w) markuu arko qof magac xun oo qalaad lagu magacaabo wuu ka badali jiray wuxuuna u bixin jiray magac ka fiican kii hore.
Ibnu Cumar (r.c.) waxaa laga weriyey Rasuulka (s.c.w.) uu yidhi: [Magacyadiinna kuwa uu Eebbe ugu jecel yahay waa Cabdullaahi iyo CabdurRaxmaan.]
Xadiis kale oo Rasuulka (scw) laga weriyey baa isna ahaa: [Isu bixiya magacyada nabiyaasha, magacyadana Eebbe waxaa uu ugu jecel yahay Cabdullaahi iyo CabdurRaxmaan, waxaana run badan Xaarith iyo Hammaam, waxaana ugu fool-xun Xarbi iyo Murrah.]

Sheeko
Cumar ibnu Khadaab (r.c.) ayaa la kulmay maalin maalmaha kamida nin reer miyi ah, markaasuu waydiiyey, “Magacaa?”
Markaasuu yiri ninkii, “Dhimbil.”
Wuxuu ku yiri Cumar ibnu Khadaab, “Ina ayaa tahay?”
Wuxuu yiri, “Ina Olol.”
Wuxuu ku yiri Cumar, “Reermaad tahay?”
Wuxuu yiri, “Reer Dab.”
Wuxuu yiri Cumar, “Xaggeed dagtaan?”
Wuxuu yiri, “Kululay, waxaan kasii dagnaa Holaclay.”
Markaasu yiri Cumar (r.c), “War oradoo gaar reerkiinii way gubteene.”
Markaasuu ninkii u orday dhinicii reerkiisa, markaasuu arkay gurigiisii oo holcaya.
Waxaa ku sugan axaadiis saxiix ah in magacyada Ilaahay ugu jecel yahay ay yihiin Cabdiraxmaan iyo Cabdullaahi. Wuxuu kaloo Rasuulku noo sheegay in magacyada ugu runta badan yihiin Xaarith iyo Humaam, kuwa ugu foolxunna yihiin Xarbi iyo Murrah.