Baabka Afraad: Caafimaadka Galmada

Raaxada Guurka

ILA TALIYA OO INTEE JEER BAAN U TAGAA?

Waxaa mar kasta dhakhaatiirta u yimaada dad doonaya inay kala tashadaan inta jeer ee ay isu galmoon karaan iyadoon wax dhibaato ahi ku imaan caafimaadkooda. Ha yeeshee, lama helayo jawaab ku wada habboon dadka oo dhan, sababta oo ah bani’aadmigu waxa uu ugu kala duwan yahay rabitaanka jinsiga, sida uu ugu kala duwan yahay xagga da’da, awoodda, dareenka, iyo wixi la mida.

Waxaa la yiri, “Qofka caaqilka ahi waa kan saddex waxyaabood joogteysta, ha yeeshee aan badsan: cuntada, socodka iyo galmada.” Waxa kale oo la yiri, “Geedka ninku waa sida candhada xoolaha, haddii la liso wuu dararaa oo godladaa, haddii la daayana wuu guraa.” Nin tilmaamaya siduu galmada u jecel yahayna wuxuu yiri, “Saddex baan la’iga maareyn karin: Hilib la cuno, hilib la koro (sida fardaha) iyo hilib hilib lagu liso (sida haweenka).”

Nin baa asagoo wiilkiisa la dardaarmaya ku yiri, “Wiilkeeyow, dumar la xaajoodkood ha ku dheeraan yaanad ka xiisin ayana kaa xiisa dhicine, inaad ka joogsato adoo u jeellan baana laguu qaatay intay adoo jilcan ku jiidjiidi lahaayeen.”

Culimada Islaamka qaar uu Cali bin Abii-Daalib ugu horreeyaa waxay go’aamiyeen in ninku u galmoon karo xaaskiisa hal jeer afar iyo labaatankii saacba (habeen iyo maalin), inayba dhiig qabto mooyee, halka qaar kale ka gooyeen inuu afartii maalmoodba mar u tago, maadaama uu Alle afar dumar ah u banneeyay, hadduu caddaalad wax ugu qaybinayana ay mid waliba afartii maalmood maalin leedahay. Tiradaasi -bay leeyihiin- intaas wuu ka yarayn karaa ama ka badin karaa, ha yeeshee waa inuu xaaskiisa la tashadaa, il gaar ahna ku eegaa rabitaankeeda, inkastoon haween la harraad goyn karin.

Si kastaba arrintu ha ahaatee, labada ruux ee isqabaa waxa ay isu galmoon karaan mar kasta oo ay iska gartaan rabitaan iyo inay u dul-qaadan karaan galmada, iyagoon dareemin wax aan ka ahayn xoogaa yar oo daal ah oo yimaada kolka ay hawsha galmadu dhammaato. Tusaale ahaan, hadday galmadu dhacdo habeen, waxa lama huraan ah in daalka ka dhashaa uu baaba’o jiifka hortiis, subaxdiina labada ruux ay shaqadooda u baqoolaan iyaga oo ay ka muuqato firfircoonaan dheeraad ahi. Haddiise ay toosaan iyaga oo daal iyo tamar-darro la ildaran, jirkoodana meel waliba jaban tahay, ama ay dareemaan gaajo iyo lalabbo, amaba cajarrada oo uu culays ka saaran yahay, iyo weliba jilbaha oo xanuunaya, waxaasi oo dhami waxay tusaale u yihiin in habdhiska taranku uu gudbay xuduuddii awooddiisa iyo qaaciddadii macquulka ahayd. Waxaad haddaba halkaasi ka garan kartaa in firfircoonaanta iyo caafimaad qabka maalintii ay daliil u yihiin inta jeer ee saxda ah ee la isu galmoon karo.

Waxaa jirta in ciyaaraha isboortiga, iyo wixi la mida, ay qayb libaax ka qaataan dhismaha jirka. Ragga feerka ciyaara mar kasta oo ay murqohoodu sii dhismaan, jirkooduna sii xoogaysto, xiniinyahoodu waa ay sii yaryaraadaan. Ragga caynkaasi ahi kolka ay gaboobaan ma tamar-darreeyaan, sababta oo ah waxa sii baaba’a qanjirradooda taranka. Ha yeeshee dumarka aan loo galmoon, jirkoodu waa uu kala daataa iyaga oo dhallinyaro ah, sababta oo ah ugxan-sidayaashooda ayaa joojiya soo saarista ugxanta.

Sida caadiga ah, kolka galmada hore ay dhex marto labada ruux ee isqaba, geedka ninku waa uu damaa, dabeetana waxa labada qof qabta wax aad lulo mooddo oo ah daal iyo macaan isku dheehan. Waxase jira rag kolka ay biyabbaxaan uusan geedkoodu damin, awoodna u leh inay mar labaad galmo sameeyaan. Ragga qaar baa saddex ilaa afar jeer oo isdaba joog ah biyabbaxa isagoon geedku ka damin, waxase aanu shaki ku jirin in mar kasta oo ay galmadu badato ay awoodda raggu sii yaraato, yaraatana xawada ay tuurayaan ilaa ay eber gaarto. Qanjirrada taranku si ay mar labaad u soo daayaan xawo bisil, waxay ugu yaraan u baahan yihiin toban saacadood. Sidoo kale dareenka macaansi ee ninku waa uu yaraadaa galmada labaad ama tan saddexaad kadib. Biyabbaxa (gariirka) naagtu isagu waa uu ka duwan yahay kan ninka, dhismeheeda oorganeed baana u oggolaanaya inay inta ay doonto galmo ka qayb qaadato.

Waxaa la arkaa in haweeneydu ay awooddo inay ninka hoos seexato oo uu ka xaaja guto, iyada oon gaarin heer kacsi ay ku biyabbixi karto, ha yeeshee haweeneyda caykaasi ahi kolka ay hoos jiifto gacalkeeda ay jeceshahay, waxay biyabbaxdaa 2 illaa 3 jeer intuusan isagu biyabbixin. Waxaa weliba la sheegaa in aanay haweeneydu ka daalin kacsi ilaa ay ka hoos istaagto ninkeeda, haddii iyada lala tashan lahaana ha la’isa saarraado ay oran lahayd habeenkaasi oo dhan.

FAA’IIDOOYINKA GALMADA

Kolka ay galmadu ku dhacdo tabihii iyo tiradii looga baahnaa, waxa ay qofka u leedahay dhowr faa’iido:

  1. Jirka iyo maskaxda ayay firfircooneysaa.
  2. Dareemayaasha ayay fududeysaa.
  3. Madax wareerka ayay bi’isaa.
  4. Waswaaska ayay qofka ka qaaddaa.
  5. Waxay xoojisaa aragga, wanaajisaa wadnaha, kaalmeysaana qashin saarka kilyaha.
  6. Dhiiggay cusbooneysiisaa.
  7. Waxaa ku bogsada dadka balqanku faraha ba’an ku haayo.

DHIBAATOOYINKA GALMADA

Galmada oo uu qofku iska badbadiyo, jirkiisu inta uu xamili karo ka badanna ku khasbo, dhibaatooyinka ka dhasha waxaa kamid ah:

  1. Maskaxda iyo murqaha ayay qallajisaa.
  2. Fahmada iyo fudaydka ayay qofka ka qaaddaa.
  3. Jirka iyo lafaha ayay daalisaa.
  4. Cumriga qofka ayay soo dedejisaa.

GALMADA UURKA DABADIIS

Waxaa jirta in dheddiga xayawaanka aan caqliga lahayn kuwooda uurka lihi ay diidaan inuu labkoodu abaahiyo, ha yeeshee dhinaca bani’aadmiga arrintu taasi waa ay ka duwan tahay. U galmooshada hooyada uurka lihi wax dhibaata ah u geysan mayso iyada iyo uurjiifkeeda toona, waase hadday galmadaasi ku dhacdo jawi taxaddar iyo feejignaani ku dheehan yihiin, welibana la isticmaalo hababka galmo ee ku habboon. Rabitaanka dumarku xilliga ay uurka leeyihiin isku mid ma aha oo qaarkood waa uu kordhaa qaar kalena yaraadaa. Guud ahaan mar kasta oo ay dhalmadu soo dhowaato, waxaa kordha ka fekerka ay hooyadu ka fekereyso ilmeheeda yar ee soo socda, iyadoo isu diyaarineysa hooyanimo, sidaasi buuna rabitaankeedii jinsi si tartiib-tartiib ah isugu dhimaa.

Waxaa ragga looga digayaa inay haweenkooda u galmoodaan afarta usbuuc ee ka horreeysa dhalmada, sababtoo ah galmada xilligaas ahi si kasta oo ay nadaafadda ugu dadaalaan haddana waxay keentaa inuu cambarka galo jeermis khatar ahi. Cambarku kolka uu caadiga yahay waxa uu awood u leeyahay inuu dilo jeermis kasta oo dibadda kaga yimaada isaga oo adeegsanaya dheecaanno sun ah oo uu soo daayo. Ha yeeshee xilliga dambe ee uurka gidaarradiisu gebi ahaantoodba waa ay qallalan yihiin, oo dabacsan yihiin, diyaarna u yihiin dhalid. Waxaa intaa dheer dub-duleedka habdhiska taranka oo gebi ahaanba kala baxbaxaya, oo balballaaranaya, iyo xididdada ilma-galeenka oo iyana kala furfurmaya, jeermiskuna uu dabeeto si fudud ku geli karayo. Waxay weliba ugu sii daran tahay oo uu jeermisku haystaa fursaddii ugu fiicnayd waqtiga dhalmada, isaga oo jirka haweeneydu uu waqtigaasi tamar dhigayo, gabayana awooddii uu iskaga caabiyi lahaa cudurrada. Haddaba, waxaa loo baahan yahay in xilligaasi aannu soo sheegnay laga fogaado fal kasta oo keeni kara jeermis dibadda ka yimaada, kaasi oo khatar gelinaya haweeneyda iyo uurjiifka labadaba.

GALMADA DHALMADA DABADEED

Cilmiga ummulisanimadu si aad ah buu u horumaray sanadahaan dambe, waxaana jira dhakhaatiir ku faana inay arrinkaasi ka gaareen guulo la taaban karo, iyaga oo sheegta inay u oggolaadaan haweenka ay umuliyaan inay dhowr maalmood dhalmada kadib billaabi karaan shaqooyinkoodii caadiga ahaa, iyo inay weliba raggooda kala qaybgeli karaan galmo haddii ay doonaan. Ha yeeshee taasi waxa weeye gef weyn oo ay gelayaan dhakhaatiirta caynkaasi ahi, sababta oo ah dhismaha jirka bani’aadmigu waa uu ka duwan yahay qalabka dad sameega ah ee sidii la doono laga yeeli karo mar kasta oo uu cilmigu hore u maro.

Marxaladda dhalmadu waa marxalad bayolojiyeed oo isbeddello badani ay ku yimaadaan awoodda iyo maskaxda haweeneyda. Ilma-galeenku waxa uu u baahan yahay saddex usbuuc oo uu ku soo ceshado qaabkiisii hore (yaraado), kadib markuu uurjiifku ballaariyey. Sidoo kale qanjirrada naasuhu waxay u baahan yihiin laba usbuuc si ay ugu caana keenaan si buuxda. Gidaarrada calooshu iyana waxay u baahan yihiin nasasho iyo inay isku laab-laabmaan. Wadnaha iyo xididdada dhiigga qaadaa iyana sidoo kale si ay ugu soo laabtaan daryeelka jirka kadib usbuucyo badan oo ay xoogga saarayeen uurjiifka. Afka cambarku isna waxa uu u baahan yahay waqti ku filan si uu dib ugu soo laabto qaabkiisii hore (inay 1 illaa 2 farood geli karaan), kadib markuu kala ballaariyay madaxa dhallaanku. Dhaawacyadii luqunta ilma-galeenku iyana waa inay bogsadaan. Waxa weliba intaa dheer haweeneydii dhiigga faraha badani kaga baxay dhalmada oo u baahan waqti iyo daryeel aan yarayn si ay u soo kabato.

DHIIGGA NIFAASKA

Hooyadu kolkay ummusho waxaa ka yimaada dhiig lagu magacaabo nifaas, sida ay diinteenna Islaamku qabtana, kolka uu dhiiggaasi nifaasku ka dhammaado ayuun bay galmo ka qaybgeli kartaa.

Mad-habta Shaaficiyada oo ay Soomaalida badankeedu ku dhaqantaa waxay qabtaa in muddada ugu yar ee uu dhiigga nifaasku socon karaa ay tahay hal tuurmo (dhiig hal mar soo baxa), halka muddada ugu badani ka tahay lixdan maalmood. Dumarka badankooda waxa dhiigga nifaasku kaga dhammaadaa muddo afartan maalmood ah, waana halka ay Soomaalidu ka tiraahdo, “heblaayo afartankii bay ka baxday.”

Dumarka badankoodu waxay aaminsan yihiin in kol hadday afartan maalmood kasoo wareegtay maalintay ummuleen ay waajib tahay inay qubaystaan oo salaad tukasho billaabaan, raggoodana galmo kala qayb galaan. Haddaba xaqiiqdu waxa weeye inay arrintaasi laba khatarood leedahay:

Waa mide, waxa laga yaabaa in haweeneyda uu dhiiggii nifaasku ka dhammaaday beri hore, oo ay ahayd inay intay qubaysato, salaadda tukato, ninkeedana isu diyaariso, sidaasina salaado badan oo waajib ahaa kaga tageen (waana inay soo qalleeyso), ninkeediina sabab la’aan rafaad u gelisay, haddaanuba dumar kale ka hunguriyeeyn.

Waa tan labaade, waxa laga yaabaa inay haweeneydu qubaysato markay afartan maalmood u dhammaadaan (siday caadadu ahaan jirtay), ha yeeshee dhiiggii weli ka socdo, caadadiina aanay weli ka dhammaan. Arrintaasi waxay markaasi keeneysaa inay xaaraan ku dhacdo, mar haddaan la oggolayn in haweeney nifaas qabta loo tago. Waxa kale oo ay keeneysaa dhibaato caafimaad ku timaada iyada iyo ninkeeda labadaba hadday sidaasi galmo uga qaybgalaan.

Dhiigga nifaasku marka uu bilawga yahay waxa uu leeyahay midab madow, muddo kedibna waxa uu noqdaa guduud, kedibna jaalle xigeen, sidaasi buuna midabkiisu isu sii beddelaa ilaa uu biyo oo kale ka noqdo, biyahaasi oo tilmaan u ah dhammaadka dhiiggii nifaaska, markaas oo intay haweeneydu qubaysato, dhar qurux badan lebbisato, isna carfiso, galmo iyo gadgaddoon u diyaar garowdo. Dumarka qaar kolka uu dhiigga nifaasku ka dhammaado, cambarkooda wax qoyaan ahi kama yimaadaan oo wuu qallalan yahay. Ha yeeshee marba hadduu dhiiggii istaagay waa inay haweeneydu qubaysato.

Waxa mararka qaar dhacda in dhiiggii istaagi waayo oo lixdan maalmood ka badan socdo. Haddaba markaasi oo kale waa inay haweeneydu qubaysataa oo tukataa, mar haddii lixdan maalmood la gudbay, maxaa yeelay markaas oo kale dhiiggaasi ma aha dhiig nifaas, balse waa mid ku yimid cillad caafimaad, una baahan dhakhtar iyo baaritaan.

Guntii iyo gunaanadkii, waxaa shardi ah in dhiigga nifaasku istaago haddii la doonayo in ninka iyo haweeneydiisa la’isu oggolaado. Haddaba, hadduu dhiiggu ku istaago muddo gaaban, diinteenna Islaamku waxay qabtaa in la’isu galmoon karo. Ha yeeshee culimada diinta qaarkood iyo dhakhaatiirta caafimaadka intuba, waxa habboon bay leeyihiin in hooyada cusub nasasho la siiyo muddo dhowr usbuuc ah, intay wax waliba caadigoodii kaga soo noqonayaan.

CAAFIMAADKA XUBNAHA TARANKA

Qofka bani’aadmiga ahi waxa uu isticmaalaa xubnihiisa taranka kolka uu u galmoonayo la qaybsadaha noloshiisa ee uu ka dhex xushay kumanaanka qof ee uu la nool yahay. Haddaba sida maacuunta nadiifka ah iyo miiska sida wacan loo goglay ay u furaan abitaaytka qofka, ayaa loo baahan yahay in mid kasta oo kamid ah labada isdoortay uu u daryeelo xubnihiisa taranka si uu u soo jiito rabitaanka gacalkiisa.

CAAFIMAADKA XUBNAHA TARANKA NINKA

Ninku waa inuu xubnihiisa taranka (geedkiisa) biyo iyo saabuun ku mayro ugu yaraan hal jeer maalintii. Waa inuu galmo kasta dabadeed xubnihiisa si feejigan u mayraa, gaar ahaan kolka uu ka baqayo inuu jabto qaado, isaga oo ku dadaalaya inuu xubnahaasi ka ilaaliyo wax dhaawac ah.

Ragga qolfada laga gooyo (sida Muslimiinta iyo Yuhuudda) iyaga waxaa ku filan in marka ay qubaysanayaan saabuunta ku mayraan xubnahooda taranka, mar kasta oo ay kaadiyaan ama dumarkooda u galmoodaanna iyana si wanaagsan u mayraan. Waxaa haddaba lagugula dardaarmayaa in galmo kasta dabadeed aad geedkaaga biyo kulul ku mayrtid, kulayle iyo qaboobe xilligii la joogaba, maxaa yeelay waxaa la caddeeyey in biyaha qaboobi ay geedka ragga jilciyaan oo dilaan.

CAAFIMAADKA XUBNAHA TARANKA NAAGTA

Xubnaha taranka dumarku waxay u baahan yihiin in loo daryeelo si ka daran kana feejigan kuwa ragga sababta oo ah, xubnohooda taranka waxaa ku hoos jira qanjirro soo daaya dhidid iyo dheecaanno keena ur laga dido. Qolfada kintirku sida tan geedka ninka aan la gudin oo kale ayay usoo deeysaa dareere si dhaqsa ah isu beddela, si aad ahna usoo ura, kaasi oo loo yaqaan baaro ama dooro. Cambarku waxa uu soo daayaa dareere aysiidh ah oo hadduu xaddigiisa dhaafo jirka iyo dharkaba halleeya. Afka daloolka kaadidu waxa uu ku yaal meel dedan, taasi oo keenta in dhibco kaadi ahi ay ku hooraan cambarka, keenaanna inuu uro.

Cambarku waxa uu xiriir la leeyahay micnaha quruxda, ninkuna kolka ay haweeneydiisu isu dhiibto oo ay hor dhigto, waxa uu cambarka u eegaa sidii isaga oo hor fadhiya shey xurmo mudan. Lama xisaabi karo inta dumar daqiiqaddaasi ku waayey jacaylkii gacalkoodu u qabay, sababta oo ah ‘Albaabkii Jannada’ ee uu wax badan dhawrayey baa kolkuu kala furay qurmoon aanu filayni kaga soo baxay.

Hooyada waxaa xil gaar ahi ka saaran yahay hubinta nadaafadda xubnaha taranka inanteeda yar kahor intaanay qaan-gaarin iyo kadib intaba. Kolka ay gabadhu qabto cudurro sida jabtada oo kale ah, waa in si dhaqsi ah loo daaweeyaa. Gef weyn bay ku tahay ehelka inaanay xil iska saarin daryeelka xubnaha inantooda iyaga oo ka baqaya inay ka xumaato amaba ay ku kacsato taataabashada goobahaasi, natiijaduna waxay markaasi noqonaysaa siday qiyaasayeen si ka duwan, maadaama dareeraha ka yimaada cambarka ee ay daryeel la’aani keento ama cudur sida jabtada oo kale ahi uu keenaa yahay kan isagu kiciya dareenkeeda jinsiyeed kuna dhaliya kacsi iyo gariir joogta ah.

Hooyada waxa la gudboon inay inanteeda ku baraarujiso sidii ay nadaafadda ugu dadaali lahayd gaar ahaan xilliga caadada, fahamsiisana in mustaqbalka haweeneydu uu ku xiran yahay nadaafadda jirkeeda, haddii ay ku dadaashana aanay farxad gelineyn nafteeda iyo dadka la nool oo qura, balse ay damaanad qaadayso mustaqbalkeeda, fahmeysana ugu dambeynta in maalinta ay adduunka ugu farxadda badan tahay ay tahay maalinta ay xabadka u furto gacalkeeda, una soo bandhigto jir qurux, udug iyo soo jiidasho badan, qiimayn iyo qaddarinna mudan. War nin yahaw heedhe intaas oo sanadood baad Yurub, Carab iyo meel walba mareeysaye maxaad mid waloo cad u guursan weyday, waa adigaan Soomaaliya iyo carri aad waa hore ka dhooftay guur usoo doontaye? Saaxiibow waa runtaayoo waan soo arkay dumar badan oo cadcad, welibana quruxdooda haddaad indhaha saartid aad halkaaga iskula shubeysid, guurna igu baryayey, ha yeeshee naagihii Soomaalida ka sokow afkii, dhaqankii, diintii iyo dhiiggii oo aynu wadaagno, waxa aan marnaba lagu gaareynin tii nadaafad ahayd. Waa sheeko dhab ah oon dhif iyo mar la arag ahayn, aniguna shakhsi ahaanteyda waxaan sheekadaasi mid la mid ah ka maqlay nin ajnabi ah oo gabar Soomaaliyeed qaba. Arrinkaasi runtii waa mid ay haweenka Soomaalidu ku ammaanan yihiin, annaguna haddaynu raggii nahay ku faani karno.

Haweeneydu waa inay xubnaheeda taranka mayrto maalintii ugu yaraan hal jeer, markaasi oo intay kaadi-haysta faaruqiso, ay dabeeto ku mayrto biyo kulul iyada oo isticmaaleysa gabal saabuun ah oo loogu talagalay. Dabeeto waa inay xubnahaasi ku qallajisaa shukumaan ama gabal mara ah oo u gaar ah, isticmaashaana boolbire. Waxaana intaa dabadeed haboon inay goobtaasi ku carfiso shiir-bi’iye oo ah barafuun udgoon. Fiiro gaar ah: Haweenka Soomaalida qaar baa aad nadiif u ah kolkay arrintu jirkooda joogto, ha yeeshee aan xil sidaasi ah iska saarin nadaafadda guriga ay ku noolyihiin iyo tan jikada ay wax ku kariyaan intaba. Jikadu gaar ahaan, waxa weeye halka ugu muhiimsan ee dumarka ajnabiga ahi ay kaga libin heli karaan dumarka Soomaalida, haddii nadaafad lagu beretamo. Maacuunta, gidaarrada iyo daaqadaha jikada oo aan sidii loo baahnaa loo nadiifin, daaqadaha qolalka gaar ahaan qolka jiifka iyo kan carruurta oon la nadiifin, si maalinle ahna aan loo furin si hawadu isu beddesho nakhaskuna uga baxo, dharka carruurta oo inta la mayro, dabeeto meel lagu raseeyo iyadoon la kaawiyadeyn iyo wixi la mida, waa sifooyin ay ka siman yihiin guryo badan oo Soomaaliyeed. Dumarka Soomaalidu waa inay haddaba waxyaabahaasi oo dhan u fiiro yeeshaan, waa hadday doonayaan in koobka nadaafadda aanay cidi kula beretamin.

Baabka Saddexaad: Galmada

Raaxada Guurka

GOGOLXAAR GUUD

Dad badan baa aaminsan in sida ay ragga iyo dumarkoodu isugu galmoodaan oo laga sheekeeyaa tahay wax ceeb ah oo ay habboon tahay in laga aamuso, waxaana weeye, waa siday ku andacoonayaane, wax Eebbe dadka ku abuuray oo qofku iyadoon looga sheekeyn uu keligii baranayo, fahamka caynkaas ahise waa mid runta ka fog. Waxaa jira xaqaa’iq ka dahsoon xitaa kuwa isqabay tobanaanka sanadood oo intay isguursadaan, carruur isu dhala, dabeetana muddo dheer dabeeto kala dhinta iyagoon weli dhadhamin macaantii dhabta ahayd ee galmada.

Inay jiraan dhibaatooyin u baahan in la xalliyo ha yeeshee daawadoodii la garan la’ yahay, waxaad ka garan kartaa sida dhaqsaha leh ee uu u baaba’o jacaylkii ay isu qabeen labada ruux intii aanay aqalgelin, iyada oo durbaba kolka toddobaadka laga baxo aad arkaysid inuu billowdo kala-did iyo khilaaf laga yaabo inuu keeno furriin degdeg ah. Waxyaabaha khilaafka keena waxa ugu horreeya aqoon darrida ku saabsan isu diyaarinta galmada, qaababka galmada iyo gunaanadkeeda intaba, waxaanay ugu sii daran tahay kolka ay aqoon darridaasi ka timaado dhinaca ninka.

Haddaba si aynu ummadda Soomaaliyeed u tusno in ka sheekeynta iyo dhaqangelinta qaababka kala duwan ee galmadu aanay ahayn ceeb, siday dadka qaar ku andacoonayaan, waxaynu soo daliishanaynaa aayad Qur’aan ah, annagoo weliba kahor marinayna qiso yar oo la sheegay inay soo degitaanka aayadda sabab u ahayd. Ibnu Cabbaas waxaa laga weriyey inuu yiri, “Waxaa wada degganaa dad Ansaar ah oo dhagxaanta caabuda iyo dad Yuhuud ah oo iyagu kitaab lahaa. Ansaartu waxay Yuhuudda u arkayeen dad ka aqoon badan, saa darteed bay wax badan dhaqankooda kaga dayan jireen. Dadka Yuhuudda ahi dumarkooda waxay ugu galmoon jireen oo qura qaabka dhinac dhinaca, iyada oo weliba cawrada haweeneydu ay aad u asturan tahay. Dadka Qurayshta ah iyaga waxa caado u ahayd inay dumarkooda qaab kasta ugu galmoodaan uguna raaxaystaan, hadday ahaan lahayd soo jeed, sii jeed, jiif iyo joog intaba.”

Kadib markii dadkii Muhaajiriinta Quraysh ahaa Madiina tageen, ayuu nin kamid ahi guursaday naag reer Ansaar ah, waxana uu damcay inuu ku billaabo qaababkii galmo ee ay Qurayshi caanka ku ahayd, waase ay ka diidday, waxanay ku tiri, ‘Dhinac dhinac baa naloogu tegi jiraye ama saa iigu tag ama iga tag.’ Dhibaatadii qoyskaa dadoo dhami wuu ogaaday, Rasuulkana way gaadhay. Markaas buu Allaha cisada iyo heybadda lihi soo dejiyey aayadda, “Haweenkiinnu beer bay idiin yihiin, ee ugu taga beertiinna saad doontaan.” Macnaha aayaddu waa haweenkiinna ugu galmooda siijeed, soojeed, jiif ama joog qaabkaad doontaan, waase inaad uga galmootaan xubinta taranka oo qura oo aydnaan marnaba ku fekerin in aad dabada uga tagtaan. Eebbe waxa uu aayadda Qur’aanka ku leeyahay:

“Uga taga (dumarkiinna) halka Eebbe idin faray (inaad uga tagtaan).”

Rasuulka Suubbanina waxa uu xadiis ku yiri: “Eebbe ma fiiriyo maalinta qiyaamaha ninka naagtiisa dabada uga galmooda.”

Haddaba barashada qaababka kala duwan ee galmadu waxa ay leedahay faa’iidooyin dhowr ah oo ay ka mid yihiin:

– Kordhinta raaxada iyo macaanta jinsiyeed. Awoodda dareenka macaansi waxa uu ku xiran yahay sida ay isu haystaan labada isu galmoonaya iyo dhaqdhaqaaqooda xilliga ay galmadu dhacayso, taasi oo iyana ku xiran hadba aqoonta ay u leeyihiin arrintaasi. Waxa jirtay in aqoon yahan hore uu yiri, “Macaanta galmadu ma waarto haddii loo joogteeyo hal qaab, oo aan lagu beddelin qaabab kale.”

– Ka hortagga dhibaatooyinka iyo dhaawacyada caafimaad darrida keena. Dhibaatooyinkaasi oo si gaar ah khatar ugu ah haweeneyda uurka leh iyo ilmaha caloosheeda ku jira labadaba. Dhibaatooyinka caynkaasi ah waxa looga hortegi karaa in la isugu galmoodo qaabka ku habboon marxalad kasta.

– Xakamaynta uurka. Waxa la hubiyey in qaab kasta oo kordhiya macaanta xilliga galmadu uu sidoo kale kordhiyo suuragalnimada uur-qaadista. Qaabka fududeeya in biyaha lagu tuuro gudaha hoose ee cambarku, waxa uu fududeeyaa inay xawadu u gudubto ilma-galeenka. Ha yeeshee fursadda uur-qaadistu waxay yaraataa kolka la isticmaalo qaab keena inay xawadu dibadda u soo baxdo.

HORDHACA GALMADA

Waxaynu ogsoonnahay in noolaha oo dhami aanu isu galmoon ilaa uu hordhac (shukaansi) sameeyo. Kalluunka, shimbiraha, naasleyda iyo xitaa cayayaanku isuma galmoodaan iyaga oon hordhac dheer soo marin, kaasi oo mararka qaar dhib badan. Shukaansigu waxa uu door muhiim ah ka cayaaraa galmada, isaga oo ah garoon tijaabo lagu eegayo ilaa iyo inta uu isu qalmo dookha labada qof. Waxa kale oo shukaansigu uu ka dhigan yahay u diyaarin qanjirrada jinsiyeed loo diyaarinayo hawsha galmada.

Hordhucu wuxuu leeyahay dhowr tallaabo oo si talan-taalli ah loo qaado, si loo gaaro tallaabada ugu dambeysa oo ah galmada tooska ah.

  1. ISDIYAARINTA

Labada qof ee isqaba waxaa la gudboon inay si wanaagsan galmada isugu diyaariyaan. Waa inay qubaystaan, afka cadaysadaan, iscarfiyaan, isqurxiyaan, jawiga guud ee guriga iyo jirkoodana ka dhigaan kuwo ku dhiirrigeliya inay isdoontaan.

Haweeneydu waa inay gurigeeda si wanaagsan u nadiifisaa, u carfisaa, ugu shiddaa qamqam (uunsi, cuud, foox, qore-qudde, iyo wixi la mida), ku bilbishaa catar kuna buufisaa barafuun gaar ahaan nooca uu ninkeedu jecelyahay. Waa inay qolka jiifka ku qurxisaa daahyo, dhiinsooleyaal iyo foodareyaal indhuhu ku doogsadaan, dabeeto intay nalalka iftiinka badan ka damiso, udaartaa nal leh midab gaar ah (cagaar, jaalle, amaba guduud), kaasi oo sii kordhinaya quruxda iyo roomaansiyada qolka. Waa inay casho aad u macaan, rabitaanka furta, nafaqo badanna leh u diyaarisaa ninkeeda. Suxuunta ay ku gurayso iyo miiska ay saaraysana nadaafadda iyo quruxdooda aad uga shaqaysaa.. Intay soo qubaysato, waa inay si wanaagsan isu udgisaa. Waa inaanay marnaba illaawin indhaha kuulan, bushimaha iyo wejiga cusburaysan, lugaha iyo gacmaha cillaaman iyo dharka khafiifka ah ee jirkeeda laga dhex arkayo midabka indhuhu ku nuursadaanna leh. Intuu odaygeedu casheynayo, waa inay soo agfariisataa. Dhaqaaq kasta, dhugasho kasta iyo erey kasta oo afkeeda kasoo yeeraa waa inuu batrool kusii daraa dabka qalbigiisa ka aloosan. Waa inuu ku labalabeeyaa ma raashinkaad horta cuntaa mise iyada. Waxa uu markaa ninku billaabaa inuu afka, caloosha, indhaha, dhegaha, sanka iyo dalool kasta oo jirkiisa kamid ah ka shidaal qaato.

Ragga qaar baa jira aan ogayn inay dumarku sidooda oo kale dookh iyo dareen leeyihiin, iyaga oo doonaya naag qurux badan oo carfaysa, ha yeeshee aan iyagu waxba isku falin oo siday shaqada uga yimaadaan dhidid, shiir iyo af-ur kula duldhaca, sidaana galmo iyo raaxo uga doona. Ragga caynkaas ah waxaan xusuusinayaa xadiis Caa’ishah laga weriyey ooy ku tiri, “Nabigu kolkuu guriga soo galo wuxuu ka billaabi jiray cadayga.” Waxaan xusuusinayaa oo kale xadiiskii Cabdulaahi bin Cabbaas oo ahaa, “Xaaskeyga waxaan isugu qurxiyaa sida aan aniguba jeclahay inay isugu kay qurxiso.”

Haddaba ninku waa inu qubaystaa, cadaysadaa, iscarfiyaa, timaha jartaa oo shanlaystaa (feedhaa), ciddiyaha iska jaraa, shaarubka gaabiyaa, galmadana isugu diyaariyaa sida uu ka doonayo xaaskiisu inay isugu diyaariso.

  1. EEGMADA

Eegmada oo ah tallaabada xigta isdiyaarinta, wuxu ninku xaaskiisa ka toogtaa meel fog, isaga oo jaraya xuduud kasta, kana dhex dusaya qalbigeeda. Eegmada naxariista leh ee ninku eegayo xaaskiisu, waxay toosisaa rabitaankeeda iyada oon is ogeyn. Haddii xaasku ay dareento inay ku faraxsan tahay sida ninkeedu ula dhacsan yahay, waxay isku daydaa siday ugu mahad celin lahayd ama ugu abaal gudi lahayd, taasi oo ah inay tusto inay weli u jeellan tahay diyaarna u tahay, iyada oo adeegsanaysa tabeheeda iyo xeeladeheeda u gaarka ah.

  1. HADALKA

Hadalka naxariista leh iyo sheekada macaan ee ninka, waxa lagu tiriyaa inay yihiin sahanka ka horreeya weerar jinsiyeedka. Haweeney kastaa – xitaa kuwa muddada dheer la qabay – kolka ay maqasho hadallada shukaansiga iyo ammaanta isugu jira ee ninkeeda ka soo yeeraya, waa ay jiriricootaa oo godlataa, dabeetana gaartaa heer isdhiibis.

  1. DHUNKASHADA

Dhunkashadu waxa weeye kicin ama baraarujin, iyada oo la isticmaalayo taabasho iyo ur. Kolkay dhunkashadu dhacayso, jirka haweeneydu waxa uu ku lismayaa jirka ninkeeda, kooda diirrimaad badan baana markaasi huwiya kan kale. Dhiigga ayaa dhaqaaqa, dareemayaalku firfircoonaadaan, jirka oo dhanna la saaqaa. Neefta labada ruux ayaa isku baxda, dareemaha urtuna billaabaa hawshiisii baraarujin iyo kicineed.

Dhunkashadu waxay kulmisaa saddex waxyaabood oo saldhig u ah kicinta iyo baraarujinta dareenka jinsiyeed, kalana ah:

Dhuuqmada: Micneheedu waxa weeye in labada bushimood ee afka ninku ay ku lismaan kuwa xaaskiisa. Afku sida daloollada kale ee jirka, aad buu u dareen jinsiyeed badan yahay. Kolkay bushimuhu isku lismayaan, labada isqaba mid waliba waxa uu gaarkiis u dareemayaa macaan aan xad lahayn.

Urta: Isku nabnaanta bushimaha ninka iyo kuwa naagtiisu waxay keentaa inay kulanto neeftoodu, mid walibana waxa uu markaasi uriyaa urta iyo neefta kan kale, arrintaasi oo door weyn ka cayaarta kicinta iyo baraarujinta dareemayaalka jinsiyeed. Udgoonka soo jiidashada lihi waxa uu xoojiyaa rabitaanka jinsiyeed, halka urta laga didaa ka keento qabow iyo rabitaan la’aan.

Dhadhanka: Dhuuqmada uu labada qof midkood dhuuqayo bushinta kan kale, waxay kordhisaa istiin qaadashada labada ruux. Kolka ay haddaba isdhuuqayaan dhuuqmo aan hagari ku jirin, waxay kaga dhigan tahay iyaga oo ka tallaabsaday marxalad difaac tii ugu dambeysay, billaabayna kulan jireedkii dhabta ahaa.

Culimada jinsiga qaar baa aaminsan in haweeneyda nin u oggolaata inuu dhuuqo, aanay waxba la ahayn inay isu dhiibto. Waxa kale oo ay rumeysan yihiin in dhuuqmadu ay ka dhigan tahay hibadii ugu dambeysay ee ay dumarku ragga siiyaan, oo waxabay uga dhigan tahay iyaga oo u galmooday. Waxaa laga yaabaa in hadalkaasi uusan mar kasta sax noqon karin, marka laga eego nin kasta iyo naag kasta, waxase uu sax noqon karaa kolka uu arrinku joogo labada isqaba!

Dhuuqmadu waxay leedahay noocyo badan. Dhuuqmo si aayar ah la isugu daliigo bushimaha, iyada oo la isku xantaxanteynayo. Labada qof midkood bushimihiisa ayaa bushimaha kan kale marna si xoog ah u daliigaya marna si aayar ah, fooddooduna waxay mar qabataa foodda kuwa kale marna sii deysaa. Kolka qof bushimihiis kala qaadmaanba, qofka kale ayaa bushinta hoose uga nuuga sidii isaga oo malab dhuuqaya. Bushinta haweeneyda oo intay kululaato, barartaa, waxay ninkeeda ku dhalisaa inuu ilkihiisa si daldallayn yari ku jirto ugu salaaxo. Dhuuqmada intay bushimaha ninku kala kacaan, kor ka toobaan bushimaha xaaskiisa (afkeeda oo dhami soo dhexgalo afkiisa), oo uu dabeeto sidaasi si wada jir ah ugu dhuuqo. Waxa iyana jirta dhuuqmo ah in intay bushimaha ninku si adag u wada toobaan kuwa xaaskiisa, uu dabeeto carrabkiisa bidix iyo midig si fudud ugu salaaxo bushimeheeda, uguna gudbiyo afka hoose, kolka uu gudaha geliyana intay isku qabsato afkeeda uu carrabkiisa gudaha ugu sii riixo, dabeetana intuu bushimihiisa isku daboolo, ilkihiisu ay bushimeheeda u qanqaniinaan si fudud oo xanuun macaani ku dheehan yahay. Waxa kale oo laga yaabaa inay kulmaan labada carrab, isaga oo midba uu kan kale dhinaca ka curjinayo, amaba ruux waliba carrabkiisa kusii daayo gudaha afka kan kale, sidaasina ay labada carrab marna isu taabtaan marna u kala fogaadaan si istiin iyo kulayl aan la koobi karini ku jiraan.

Intaasi oo qura kuma kala duwana dhuuqmadu, balse waxa kale oo ay ku kala duwan tahay halka la dhuuqayo, ama la dhunkanayo. Ragga nin baa jira ku raaxaysta dhunkashada indhaha gacaladiisa, mid kale bushimihiisa ayuu si xantaxanta leh ugu salaaxaa dhegeheeda dacalladooda, dabeetana ugu soo hoobiyaa hoos iyo dhanka daanka, uguna gudbiyaa luqunta. Ragga waaya aragga ah qaarkood waxay yiraahdaan dhunkashada luqunta hoosteeda ilaa dhanka bidixo waxay keentaa istiin aad u kulul. Qaar kale waxay qireen in bushimaha oo si fudud loo hoos mariyo luqunta haweeneydu ay ku dhaliso galiilyo jirkeeda oo dhan dhaqaajisa, sidii iyada ooy koronto khafiif ahi qabatay, kicisana dareen jinsiyeedkeeda.

Intaa dabadeed bushimuhu waxay u hoobtaan xaggaa iyo shafka iyo naasaha oo kamid ah meelaha ugu dareenka badan jirka haweeneyda, gaar ahaan ibaha naasaha. Dhunkashada naasuhu waxay leedahay dhowr dariiqo. Bushimaha oo lagu xantaxanteeyo ibaha naasaha. Bushimuhu intay kala qaadmaan bay marna ibta qabtaan marna sii daayaan. Bushimaha oo inta lagu cantuugo oo lagu qabto xayndaabka naaska, markaasi carrabka ibta lagu cayaarsiiyo.

– Afka oo si toos ah ibta loogu nuugo.

– Ibta oo loo qanqaniino si khafiif ah oo ay xaasku ku istiinto.

Calaacasha gacanta oo la dhunkadaa ma laha istiin sidaasi u sii ridan, ha yeeshee waxa uu sii kordhaa kolba marka dhudhunka iyo gacanta xaggeeda sare loo sii dhaqaaqo, gaar ahaan dhanka gudaha.

Sidoo kale dhunkashada xagasha lugtu waxay dhalisaa dareen sii kordha kolba marka loo sii socdo dhanka cajarrada ama bowdooyinka loona sii dhowaado xubnaha taranka, sababta oo ah hadba intay meeliba meel kaga sii dhowdahay xubnaha taranka maqaarkeedu waa uu ka sii jilicsan yahay, kana dareen kulul yahay ilaa laga gaaro xubnahaasi.

  1. SALAAXISTA

Waxa loo baahan yahay ah in fanka cayaarsiinta aan loo adeegsan oo qura bushimaha, sababta oo ah sida bushimaha oo kale amaba kasii daran bay labada gacmoodna qayb lixaad uga qaataan fankaasi, iyaga oo weliba gaara goobo istiin aanay bushimuhu gaari karin.

Dareenka gacantu waxa uu ku badan yahay dhanka gudaha calaacasha (inta cad), waxase usii daran faraha oo dareenku ku sii kordho kolba marka loo sii dhaqaaqo dhinaca fooddooda.

Taataabashadu waxay inta badan istiin ku abuurtaa qofka taataabtaha ah, waxayse ku xiran tahay xaaladda nafsiyadeed ee labada ruux. Waxa laga yaabaa inay taataabashadu mararka qaar keento natiijooyin aan loo aayin, sida la-taataabtaha oo xanaaqa haddii uusan raalli ka ahayn waxa dhacaya.

Inkasta oo taataabashada ama salaaxistu ay jirka oo dhan raad ku wada reebto, haddana jirku isku si uma wada dareemo, waxana uu istiinku sii kordhaa kolba marka loo sii dhaadhaco dhinaca shafka ilaa laga gaaro labada naas. Waxaynu aragnaa in waqtiga isdhexgalka, dhabarka iyo barida oo la salaaxaa ay iyana istiin ba’an keenaan.

Goobaha istiin qaadashadu guud ahaan, waxay ku badan yihiin agagaaraha daloollada jirka, labada naasna waxa lagu tiriyaa inay kamid yihiin goobaha ugu istiinka badan jirka, waxaana uu gaaraa heerkiisa ugu sarreeya kolka la maraanmaro ibaha naasaha. Waxa jira dhowr hab oo loo maraanmaro ibaha naasaha loona kiciyo dareenkooda waxaana kamid ah:

– In calaacasha gacanta inteeda cad si fudud loogu cadaadiyo oo loogu salaaxo.

– In faraha fooddooda si fudud loogu qabto, oo marna loogu salaaxo, marna loogu maraanmaro, sidii iyaga oo la lisayo.

Intaasi marka ay dhacdo, waxa naaska ka soo buuxsama dhiig ku shubma xididdada oo dhan, dabeetana waa uu bararaa oo kululaadaa, ibtuna taagantaa, taasi oo si toos ah ishaaro u siisa xubinta taranka haweeneyda.

Salaaxista haweeneydu, kuma koobna oo qura labada naas, balse waxa loo baahan yahay in la salaaxo meelo kale oo jirka kamid ah sida; labadeeda warqood, gudaha bowdooyinka, gumaarka, faruuryaha cambarka, iyo wixi la mida. Waxaan muran ku jirin in haweeneyda ninkeeda ay jeceshahay uu labada cajar dhexdooda kaga salaaxo mid kamid ah labadiisa gacmood, isaga oo isla markaasi tan kale kaga salaaxaya labadeeda naas, ay dareento istiin iyo raaxo labanlaab ah.

Kolka gacanta ninku ay soo maamusho naasaha iyo shafka xaaskiisa, waxay u degtaa dhinaca caloosha, iyada oo salaaxaysa rugta xuddunta, dabeetana u jiitamaysa dhanka cajarrada iyo gumaarka, halkaasi bayna in muddo ah ku noqnoqotaa. Intaas dabadeed, kolka ay haweeneydu si wanaagsan istiinka u qaadato, labadeeda bawdo ayaa iskood u kala kaca, faruuryaha waaweyn ee cambarkuna waa ay kala fogaadaan, qanjirradiisuna soo daayaan dheecaan qooya cambarka gudihiisa oo idil.

QAABABKA GALMADA

Kolka cambarku dareere duuf ah oo afkiisa jilciya isku halleeyo, faruuryaha waaweynina kala qaadmaan, waxa la gaaray xilligii hawsha galmadu billaaban lahayd, haweeneyduna markaas bay cayaarta dhankeeda ka gashaa, muusikadu isku dhacdaa, ninkeeda iyo ayaduna niikada iyo naadada isu jiibiyaan.

Waxaa in la xusuusnaado mudan in qanjirrada cambarku ay marmar la soo daahaan dareerahaasi, waxaana markaasi axmaqnimo ah inuu ninku isku dayo inuu geedka khasab ku geliyo, taasi oo keenaysa xanuun iyo dhibaato, gaar ahaan kolka cambarku yaryahay ama haweeneydu bekro tahay. Waxa markaasi wanaagsan in la isticmaalo waxyaabaha jilcisooyinka ah oo iyagu gelaya booskii dareerihii dabiiciga ahaa, fududeeyana hawsha gelinta.

Candhuufta inta gacanta lagu soo qaado cambarka lala mariyo ayaa kamid ah waxyaabaha jilciso ahaanta cambarka loogu qooyo, waase hadday dani khasabto oo la waayo xeelad kale oo lagu qooyo.

QAABABKA FOOL-KA-FOOL

Qaababkaan haweeneyda iyo ninkeedu waxay iskaga hor yimaadaan si fool-ka-fool ah, waxaana ay kala yihiin:

  1. Kolkay haweeneydu dhabarka u seexato, soona laabto labadeeda lugood, uu dabeeto ninkeedu daba fariisto:
    • Intay labadeeda cajar kala furto, uu ninku labadeeda lugood dhex galo, isaga oo isku xajjinaya jilbihiisa iyo xusulladiisa ama calaaculladiisa, dabeetana intay labadeeda lugood yare sare u qaaddo, cirbaheeda ku tiiriso labadiisa xagal-lugeed oo godan.
    • Intay labadeeda lugood sare u qaaddo, garbihiisa dul saarato.
    • Intay labadeeda lugood sare u qaaddo ilaa ay taabtaan shafka ninkeeda uu labadeeda bawdo dhex fariisto.
    • Ninku intuu xaaskiisa labadeeda lugood dhex galo, oo labadiisa gacmood dhinacyada ka kala mariyo, uu dabeeto ku dul dhabbacdo.
    • Intay labadeeda gacmood ku soo qabato labadeeda cajar, oo jilbaheeda gaarsiiso madaxeeda, ninkuna uu gadaal ka soo fariisto.
    • Ninka oo labadiisa gacmood labada cajar ee xaaskiisa kasoo gelsha dhanka hoose dabeetana sare ugu soo qaada oo isku soo nabo, iyaduna intay xoogaa isa soo qaaddo qoortiisa hab-siiso.

Qaabkaani waa mid wanaagsan marka laga eego xag nafsiyeed. Waxa uu ninka oggolaanayaa in uu siduu doono uga bogto dareenkiisa rabitaan. Waxa kale oo uu ninku dareemayaa inuu gacaladiisa dhabta ku qabanayo, iyada oo idilna uu hananayo. Haweeneyda lafteeda waxa ku dhalanaya dareenkaasi mid la mid ah, iyada oo dareemaysa inay meel aamin ah ku jirto. Qaabkaani waxa kale oo uu ku wanaagsan yahay, isagoo labada qof awood u siinaya inay siday doonaan isu istiimiyaan.

Waxa laga yaabaa qaabkani inuu khatar geliyo ilma-galeenka buuxa xilliga ay haweeneydu uurka leedahay, khatartaasi oo uga imaanaysa culayska ninka dul saaran, iyo weliba awoodda garaacis ee ka dhalata dhaqdhaqaaqiisa. Sidaa daraadeed, waxa habboon in aan la isticmaalin xilliga uurka.

  1. Kolka intay haweeneydu dhabarka u seexato, oo kadib kolka la isgeliyo labada xubno-taran, ay fidsato labadeeda lugood, oo sidaasi labadeeda cajar dusha uga qabtaan labada cajar ee ninkeeda.
  2. Kolka intay haweeneydu dhabarka u seexato, ay labadeeda lugood mid sariirta ku dul dherersato, tan kalena ninkeeda dhabarka kaga soo qoolaashto, amaba ay garabkiisa dul saarato.

Labadaan qaab (2 iyo 3) waxay aad ugu habboon yihiin kolka geedka ninku jilicsan yahay oo aanu si toos ah isu taagi karin. Qaabka labaad waxa uu si gaar ah u kordhiyaa raaxada ninka, mana oggolaanayo geedku inuu cambarka dibaddda uga soo baxo, waxana ku taliya dhakhaatiirta.

  1. Kolka labada isqabaa ay dhinaca u seexdaan:
    • Ninku intuu dhinaciisa bidix u seexdo, isaga oo isla dhererinaya xaaskiisa oo iyadu ka soo hor jeedda una jiifta dhinaceeda midig, uu dabeeto labadeeda lugood mid ku dhaafo sariirta, midda kalena cajarkiisa midig ku dul rido.

Qaabkani waxa uu ku habboon yahay kolka labada xubno taran ay kala weyn yihiin. Haweeneydu qaabkan iyada ayaa goobta maamusha, waxayna awood u leedahay inay ninkeeda hab u siiso siday doonto, sababta oo ah labadeeda warqood ayay u dhaqdhaqaajin kartaa sidii iyadu ay jeclaato. Ninku kolka uu dareemo in xaaskiisu aanay weli gaarin heer biyabbax isna biyuhu ka soo dhowyihiin, waa uu joojin karaa dhaqdhaqaaqa si uu biyaha isugu celiyo, isagoo markaasi fursad siinaya xaaskiisa, si ay labadoodu isku mar u biyabbaxaan.

  1. Kolka intay haweeneydu sariirta ama miis is ag taagto qaarkeeda hore si dhacadiid ah ugu dul seexato, iyada oo gondaheeda ku taagan, amaba ku dul taagan walax adag oon dhaqdhaqaaqaynin, dabeeto xoogaa lugeheeda kala fogayso. Ninkii oo isna gondihiisa ku taagani uu markaa labadeeda jilib soo dhex galo, isaga oo qaarkiisa hore ka daba laabaya, labada gacmoodna kaga soo qabanaya garbaheeda, ama ku qabsanaya barkinta.

Qaabkan waxa lagu fududeeyaa bekra jebinta dumarka aan la tolin, ha yeeshee ma garanayo inuu dumarka la tolayna u leeyahay faa’iido taa la’eg iyo in kale. Waxa si fudud oo dherer ah ugu dillaacaya xuubka bekrada, waana uu ka xanuun yar yahay qaababka kale. Waxa intaa dheer iyada oo xaaska aan bekrada ahayni ay aad ugu raaxaysato qaabkaan.

Macaantiisa waxa barbar socda daal badan oo gaar ahaan ninka ku yimaada, mana fududeeyo inay xawadu u gudubto ilma-galeenka, geedka oon cambarka wada geli karin awgeed, taasi oo markaasi keenta suurtagalnimadii ubad dhalista oo yaraata

  1. Kolka intuu ninku dhabarka u seexdo ay xaaskiisu ku dul fariisato.
    • Intay ku dul fariisato, geedkana isgeliso, ay markaasi ku dul dhabbacato, oo naaseheeda shafkiisa ku dul qabato, labadeeda gacmoodna miskaha kaga soo qabato oo isku soo cadaadiso, dabeetana dhaqdhaqaq bilowdo.
    • Ninkii oo xoogaa lugaha soo laabay, intay labadiisa bawdo ku dul fariisato, geedkana isgeliso, iyada oo u dul saaran sidii inay faras fuushan tahay, ay markaasi dhabarkeeda kor iyo hoos ugu dhaqaajiso.

Qaabka 6aad aad buu ugu wanaagsan yahay kolka uu ninku daallan yahay, waase qaab uga baahan haweeneyda khibrad dheer oo ah siday muruqyada cambarkeeda u xukumi lahayd oo isugu dhellitiri lahayd, ugana dhigi lahayd kuwo geedka ninka lisa. Qaabkaani in kasta oo aanu suuragal ka dhigeynin, in la isa salaaxo oo la isdhuuqo, haddana waxa uu ninka gaar ahaan u leeyahay faa’iido weyn oo aanay qaababka kale u lahayn, taasi oo ah isaga oo daawanaya xaaskiisa uu jecel yahay oo gebi ahaanteed dul saaran. Waxa kale oo uu labada qofba u oggolaadaa inuu mid waliba fiirsado sida uu kan kale u gurxamayo u riimayo isuna bedbeddalayo.

Qaabkaan dhibaatooyinkiisa waxaa kamid ah isaga oo sahla gudbinta cudurrada, gaar ahaan kolka uu cudurku haweeneyda haayo, maadaama biyeheedii ay kusoo hoorayaan geedka ninka ibtiisa. Tan kale waa in aynaan illaawin in qaabkaani yareeyo suuragalnimada uur qaadista, kol hadday xawadii dib uga soo baxayso cambarka kolkay hawshu dhammaato.

  1. Kolka intuu ninku fariisto oo lugihiisa xoogaa kala furo, ay xaaskiisu dhabtiisa ku dul fariisato, oo labadeeda lugood si aad ah u kala fogeyso, dabeetana uu sidaa geedka hoos uga keeno.

Qaabkaani aad buu u raaxo geliyaa haweeneyda, ha yeeshee waa uu daaliyaa ninka. Waxa intaa dheer, geedka oon cambarka wada geli karin, taasi oo markaasi yaraynaysa fursadda uur qaadista.

QAABABKA DHABAR JEEDIN

Qaababkaan waxay hawshu ka socotaa dhanka gadaale oo waxa isku beegan wejiga ninka iyo dhabarka xaaskiisa, waxanay kala yihiin sidaan soo socota.

  1. Kolka ay haweeneydu sariirta si dhabbacaad ah ugu dul seexato, shafkeeda iyo naaseheeduna ay sariirta dul saaran yihiin, ama ku sii beegan yihiin.
    • Kolka wejiga, shafka, caloosha, iyo bowdooyinka haweeneydu ay taabanayaan sariirta, uu ninku si dherer ah ugu dul seexdo, isaga oo qaarkiisa dambe xoogaa soo laabayana uu labadeeda doolood dhammaadkooda geedka ka soo geliyo.
    • Intay haweeneydu afarta ku istaagto iyada oo isku xajinaysa labadeeda jilib iyo labadeeda calaacal ama xusul, uu dabeeto ninkeedu gadaal kaga yimaado, oo dhabarka kaga dhaco.

Qaabkaan si uur ku yimaadaa waa ay adag tahay, oo waxaba jirta in dadka aan uurka rabini ay isticmaalaan. Haweenka aan aadka tababarka u qabini ma jecla qaabkaan mana ku raaxaystaan. Waxa kale oo jirta in qaabkaani uu ku habboon yahay laba qof oo caato ah.

  1. Kolka intay haweeneydu dhinaceeda bidix u seexato, uu ninku daba seexdo isagoo isna dhinaciisa bidix u jiifa, sidaasina uu wajigiisu ugu sii jeedo jeegadeeda, geedkiisuna dabadeeda. Dabeeto iyada oo ay lugteeda bidix dherersan tahay, tan midig ka laabto barta jilibka ah, yarahana hore u bixiso, sidaasina ninkeedu geedka ka soo geliyo daloolkii ay reebtay lugtii midig ee iyadoo laaban hore loo bixiyay.

Qaabkan waxa la isticmaalaa kolkay haweeneydu uur leedahay, iyo kolkay caafimaad darri ama tamar darri guud jirto. Waxa xusid mudan in kolka qaabkaan la isticmaalayo ay gacanta midig ee ninku firaaqo tahay, oo uu siduu doono ugu istiimin karo xaaskiisa.

  1. Kolka intay haweeneydu u istaagto sidii iyada oo rukuucsan ama dhulka wax ka soo qaadanaysa, lugaha xoogaa kala fogeyso, iskuna tiiriso gambar ama sariir gaaban.

Qaabkaani waxa uu ku habboon yahay haweeneyda uurka leh, maadaama aanu khatar gelinaynin uurjiifka caloosheeda ku jira, dhakhaatiirta ayaana isticmaala kolkay baarayaan gidaarrada cambarka, iyo kolkay qalliin ku samaynayaan intaba.

GUNAANADKA GALMADA

Waxa laga yaabaa in rag badani kolka ay biyabbaxaan, u qaataan in hawshii galmadu ay dhammaatay, dabeetana intay dhinaca kale u jeestaan khuuro billaabaan, iyaga oon dheg jalaq u siin dhibaatooyinka uu falkoodaasi u geysanayo haweeneyda.

Hadduu ninku xaaskiisa u tago isagoon rabitaankeeda si wanaagsan u kicin ama isla markuu ka rito dhabarka u jeediyo, dhibaato xoog leh ayaa ka dhalata, natiijadii la filayey mid ka dhan ah baana ka timaada, taasi oo ah inuu isagu biyabbaxo oo barbar u dhaco ayadoon kacsiba billaabin ama uu ku bargo’o ayadoon biyabbixin, sidaasina niyaddeeda iyo nafsaddeedu u dhaawacmaan. Bal eega aayadda Qur’aanka ah:

“Waxay wanaag ku leeyihiin inta iyaga lagu leeyahay oo kale.” Culimada Qur’aanka fasirta qaar baa aayaddaasi ku macneeyey: Ugu raaxeeya haweenkiinna sida aad adinkuba jeceshihiin inay idiinku raaxeeyaan.

Haddaba waxa loo baahan yahay inay biyabbaxa ka dambayso hawl kale oo gunaanad ah, taasi oo ah ugu yaraan salaaxid, iyo istiimin fudud. Waxa loo baahan yahay inuusan ninku ka dul kicin xaaskiisa isla marka uu biyabbaxo, balse uu sugo ilaa iyadu iga kac ka tiraahdo.

Rag badan baa aaminsan in geedkoodu mar hadduu biyaha tuuro balaqna noqdo, aanu wax faa’iida ah u lahayn haweeneyda, kusii hayntiisuna aanay wax micne ah samaynaynin, isagoo mid kamid ah raggaasi uu ku doodo: Oo maxay ku falaysaa geed balaq ah? Xaqiiqduse taa ka fog. Raaxada dumarka iyo biyabbaxoodu kuma koobna oo qura rabitaanka cambarkooda, balse waxa ay ku raaxaystaan isku nabnaanta jirka iyo isdhexgalka iyaga iyo raggooda. Waxa weliba taa kasii ahmiyad badan dareenkooda jacayl iyo dhab ugu jirka raggooda oo ku dhaliya raaxo maskaxeed iyo mid rabitaan, gaarsiisa heer gariir iyo biyabbax.

Haddaba geedka oo intuu biyaha tuuro dabeeto damaa haweeneyda ugama dhigna inay galmadii dhammaatay, balse waa inuu kusii dhexjiraa gudaha cambarka siduu doono ha ahaadee intuu doonana ha le’ekaado ee, waana in haasaawihii, dhunkashadii iyo istiimintii halkii kasii socdaan ilaa ay biyabbax ka gaarayso, kolkaasi oo intay si xoog leh isugu nabto, jirkeedu wada gariiro, daqiiqado dabeetana kala daadato, cambarkuna geedka dibadda isaga soo saaro, kolka oonku si fiican u daayana iga deg ku tiraahdo.

Ulajeeddada kale ee laga leeyahay isku sii dhexjirku waxa weeye iyada oo haweenka aanu kacsigu hal mar ka go’in, balse uu si tartiib tartiib ah uga soo jabo oo uga baaba’o. Haddaba salaaxista, shumiska, istiiminta fudud, iyo ereyada macaan ee jacaylka iyo ammaanta isugu jira ee ninku ugu deeqo ooridiisu waxay si tartiib-tartiib ah uga soo dejiyaan buurtii uu saaray kacsigii ka dhashay hawshii dhammaatay, ilaa ay ku soo noqoto xaaladdii caadiga ahayd.

Dhuuqmadii iyo istiinkii xoogga badnaa xilligii galmadu, waxay isu rogayaan kuwo fudud oo saxansaxo leh aanna gaarsiisnayn heer ay mar kale kacsan karto. Isdhexgalkii xoogga ku dhisnaa waxa uu isu beddelayaa is-habsiin jilicsan oo keenta inay haweeneydu dareento in ninkeedu yahay gabbaadin aamin ah oo ay dhaxanta iyo dhibaatada ka gasho. Halkaasi kolkay arrini marayso ayay madaxeeda shafka ama garabka ka saarataa, jiif iyo nasashana ku gunaanaddaa hawshii cuslayd ee ay qabatay intii shaqada galmada lagu jiray.

Waxa laga yaabaa in hawshii dhammaatay ay reebtay xoogaa tamar darri iyo daal ah, waase kuwo raaxo u leh labada qof, iyagoo xubnaha jirkoodu ay u kala daadanayaan si gamaanyo (lulo) ku jirto. Daqiiqadaha ugu raaxada badan laba isqaba waa kolka ay nasasho iskula dul dhacaan hawsha galmada dabadeed, qof walibana isaga oo hurdaysan uu kan kale bogga kaga jiro.

Dhallinyarada qaar baa isku daya inay biyabbaxa kadib geedka kusii hayaan haweenkooda oo aanay kala bixin, billaabana istiimin si ay mar kale uga tuurtaan. Qaar kale kolka ay kala baxaan bay misna daqiiqado kadib istiimin iyo dhuuqmo billaabaan si ay u gaaraan isla hadafkaasi. Haddaba caafimaadku waxa uu ku jiraa, diinteenna Islaamkuna qabtaa in galmada hore kedib geedka ninka biyo kulul lagu mayro, welibana hadday suurtagal tahay la qubaysto ama ugu yaraan la weyseysto, si firfircoonaan iyo looga helo dardar hor leh, markaa kadibna haddii la isku afgarto garoonka la iskula laabto. Waase in biyabbaxa labaadna lagu soo af-jaraa isla gunaanadkii aynu soo sheegnay.

Baabka Labaad: Aqalgalka

Raaxada Guurka

GABADHA UDHISA GACALKEEDA

Gabadha intaan gacalkeeda loo guri geyn, waxaa loo baahan yahay in loo dhiso, loona naashnaasho. Saciid bin al-Musayyib wuxuu Ibnu Cabbaas ka weriyey inu yiri: Rasuulku kolkuu gabadhiisa Faadumo u guurinayey Cali, wuxuu haweenkii ku yiri, “Gabadheyda Faadumo waxan u guurinayaa ina-adeerkay Cali. Waanad ogsoon tihiin halkay iiga taallo, waxaanan doonayaa inaan haddeer u guri geeyee, gabadhii waa taase dhisa.” Kolkaa intay Faadumo u tageen bay ugeliyeen waxay dahab lahaayeen, kuna udgiyeen waxay barafuunno lahaayeen. Muddo markuu ka maqnaa buu Rasuulku mar labaad u galay haweenkii, markaas bay uga bexeen qolkii, waxase ku hartay gabar la oran jiray Asmaa’ binti Cumays. Rasuulka baa markaa weydiiyey gabadhii, “Adigu tumaad ahayd?” “Tii gabadhaada ilaalineysay baan ahay,” bay tiri, una raaciday, “Gabadha habeenka la aqalgelinayo waa in ay qof dumar ihi la joogto u adeegta, hadday dan yeelatana ufulisa.” Markaas buu Rasuulku ugu duceeyey, “Eebbe hortaada, gadaashaada, midigtaada iyo bidixdaada intaba sheydaan ha ka ilaaliyo.”

Haddaba, gabadha habeenka aqalgalka waa in inta si wanaagsan loo dhiso, la raaciyaa gabar kale “malxiisad” ninka guriga ugu gelisa, una bandhigta qurux jirkeeda wixii ku qarsoon, iyadoo mar lugeheeda tusta, mar gacmaheeda, mar wejigeeda marna dahabka dusheeda ku raran, si uu isha uga buuxsado ugana dhergo intaanba gogol iyo galmo la isla gaarin. Waxaa weliba habboon in ninka xaaskiisa loo aqalgeliyo habeenkii kolkay dunidu degto dadkuna jabaqda dhigo.

 

DARDAARANKA HOOYADA HABEENKA AQALGALKA

Hooyo 1: “Gabadheydiiyeey, waxaad ka baxday guri aad baratay una baxday gogol iyo nin aanad garanayn. U noqo dhul, samo hakuu noqdee. U noqo dhab, udub dhaxaad ha kuu noqdee. U noqo jaariyad, addoon ha kuu noqdee. Ha isku nabin yaanu ku nicine, hana ka fogaan yaanu ku hilmaamine. Hadduu kuusoo dhowaado u dhowow, hadduuse kaa meero ka fogow. Ilaali sankiisa, dhegihiisa iyo indhihiisa. Yaanu kaa urin udug mooyee, yaanu kaa maqal hadal mac mooyee, yaannuna kaa dhugan dhalaal iyo qurux mooyee.”

Hooyo 2: “Gabadheydiiyeey, waxaad ku socotaa nolol cusub. Nolol aanu boos uga bannaaneyn hooyadaa, aabbahaa, iyo walaalahaa toona. Waxaad noqoneysaa xaas uu qabo nin aan dooneyn inay cidi kula wadaagto, xitaa hadday ciddaasi ahaan lahayd kuwii ku dhalay iyo kuwii kula dhashay.

“Gabadheydiiyeey, ninkaaga u noqo naag iyo hooyo labadaba. Gaarsii heer uu aamino in aanay cid aan adiga ahayni jirin, mar kastana xusuusnow inuu nin kasta yahay carruur caga weyn, hadal macaan kan ugu yarina uu ka farxinayo. Yaanu kaa dareemin murugo iyo in guurka uu ku guursaday aawgii aad reerkaagii uga soo fogaatay, illayn isaguba waxa uu ka soo tegay gurigii aabbihii iyo reerkiisiiye. Ha yeeshee farqiga idiin dhexeeya adiga iyo isagu waa uun farqiga u dhexeeya nin iyo naag oo naagi mar waliba waa ay ka beer jilcan tahay kagana xiiso badan tahay ninka xagga waalidkeed iyo gurigii ay ku dhalatay, ku barbaartay waxna ku baratay. Waa inaad la qabsataa nolosha cusub iyo ninka cusub oo laga billaabo maanta noqday ninkaagii iyo carruurtaada aabbohood.

“Gabadheeydiiyeey, waa kaa mustaqbalkaagii waana kaa gurigaad adiga iyo ninkaagu wada dhisateen, aabbahaa iyo hooyadaana ka soo qaad wax tegay. Ku oran maayo iska illow aabbahaa, hooyadaa iyo walaalahaa, haddaad adigu illowdana iyagaanba ku illoobi karin, waxanse kaa codsanayaa in aad ninkaaga jeclaatid, isu qurxisid, isagana u joogtid, weligaana maandhey iska ilaali masayr haddii kale furriin meel kuuma jiro.”

Hooyo 3: “Gabadhaydiiyeey, maal badni waalidkeed hadday gabari nin kaga maarmi lahayd adaa ugu horreyn lahaa, balse haddaynu dumar nahay rag baa naloo abuuray, sida raggaba annaga naloogu abuuray.

“Gabadheydiiyeey, waddankaad ku dhalatay iyo gurigaad ku barbaartay waa tanoo waad ka baxaysaa, adoo aadaya dal aanad aqoon iyo nin aanad u baran la dhaqankiisa, ee maandhey u ilaali toban umuurood:

– Ta koowaad iyo ta labaad: Ku qanac wuxuu ku siiyo kana maqal wuxuu ku yiraahdo, maxaa yeelay qanaacada qalbigaa ku qabooba, maqalka ninkana Rabbi baa raalli ka noqda.

– Ta saddexaad iyo ta afraad: Halka ishiisu qabanayso la soco, halka sankiisu urinayana ogoow, oo yaanay ishiisu qurux mooyee wax kale qaban, sankiisuna udgoon mooyee wax kale urin.

– Ta shanaad iyo ta lixaad: La soco waqtiyada uu wax cuno, uguna dadaal degganaanta waqtiga uu hurdo, maxaa yeelay gaajadu way gubtaa, hurdada oo lagu bar gooyaana way ka caraysiisaa.

– Ta toddobaad iyo ta siddeedaad: U dhowr guriga iyo maalka ha ku qaddariyee, una daryeel qaraabada iyo ubadka maamul aqoon iyo marwanimo ha kuu qiree.

– Ta sagaalaad iyo ta tobnaad: Sir ha ka bixin yaanu kaa sad goosane, amarna ha ka diidin yaanu intuu kuu xanaaqo ku diline. Ha farxin isagoo murugeysan, hana ismurjin isagoo faraxsan.”

 

DAREENKA GABADHA HABEENKA AQALGALKA

Gabadha aan bekra-jebinta wax fikrad ah ka haysan, waswaas, shaki iyo cabsiyi kama marna habeenka lala aqalgelayo. Marka aan leeyahay fikrad kama wado tijaabooyin hore oo ay soo martay, balse waa fikrad cilmiyeed la soo baray loogana soo sheekeeyay. Waxaa dhacda inay hablaha qaarkood ka baqaan inayba kala dillaacaan habeenkaasi. Bekra-jebinta waxaa la socda xanuun yar oon micne lahayn, watana macaan illowsiisa cabsida oo dhan. Waxaan oran karnaa maba jiro wax xanuun lagu tilmaami karaahi haddii aynaan annagu arrinka buunbuuninayn, siinaynna ahmiyad ka weyn tan uu mudan yahay.

Waxa waajib ku ah gabadha inay isugu diyaariso guurka si qalbi furnaan leh, sababta oo ah habeenka aqalgalku waa hadafkeeda koowaad waxaana ku xiran mustaqbalkeeda oo dhan. Gabadha si wanaagsan u xulatay gacalkeedu maba aha inay cabsato, balse waa inay si kalsooni ah xabadkiisa isugu tuurtaa una dhunkataa iyada oo u diyaar garoobeysa inay la midowdo laga billaabo saacaddaasi ilaa iyo intay nooshahay. Dabcan gabadha caynkaasi ah ee farxad iyo laab furnaan ku soo dhoweysa habeenkeedu way hilmaantaa xanuunka aan wax la sheego lahayn ee la socda bekra-jebinta.

 

SIDEED U DHAQMAYSAA HABEENKA AQALGALKA

Waxaan shaki ku jirin in aanu ninku wax dhibaato jireed ah kala kulmeynin bekra-jebinta habeenka aqalgalka, ha yeeshee waxa uu la kulmaa dhibaatooyin nafsiyadeed oo kaga yimaada dhanka xabiibtiisa kasoo tagtay gurigii waalidkeed ay ku noolayd laga soo billaabo carruurnimadeedii albaabkana laga soo xirtay, isna aragtay iyada oo joogta caalam cusub una dhiibaysa nafteeda iyo jirkeeda nin aysan aqoon amay dushaas uun ka arki jirtay, cunto cusub, guri cusub, amar qaadasho cusub, iyo wixi la mida. Waxa laga yaabaa in gabadhaasi ay sanado badan daawan jirtay kana qaybgeli jirtay aqalgallo, akhrisanaysayna buugaag ku saabsan guurka, kuna riyoon jirtay farxadda iyo raynraynta sugaysa, waana tanoo rajooyinkeedii gabarnimo maanta waa ay dhaboobayaan, waxaanay dareemeysaa in halyeygeedan ay jeceshahay uu yahay kan leh jirkeeda, haddana waxa aanay ka dhamayn baqdin dumarnimo.

Habeenka aqalgalku waxa weeye habeen imtixaan, mana aha siday dad badani u haystaan habeen raaxo iyo in intuu ninku isku dul tuuro haweeneydiisa cusub uu ka darduurto macaan aan xisaab lahayn. Waxaa waajib ku ah ninka inuu habeenkaasi ula dhaqmo gacaladiisa sidii qof martiya oo kale uusanna ula dhaqmin sidii naagtiisa, sababta oo ah ahmiyadda nafsiyadeed ee habeenkaasi leeyahay baa ka weyn tan jinsiyeed. Waxaa ninka looga baahan yahay inuu bixiyo wax ka badan inta uu qaadanayo, waana in uusan ka fekerin raaxadiisa balse u qaato in habeenkaasi yahay habeen imtixaan xaddidaya mustaqbalka iyo aayaha dambe ee la dhaqanka haweeneydiisa, iyada oo habeenkaasi ka qaadanaysa fikrad heerka ay gaarsiisan tahay raganimada ninkeedu, kalana hubsanaysana in ay u dhabowday riyadii ay ku taami jirtay iyo inay khasaartay.

Asmaa’ bintu Yasiid oo malxiisad u ahayd Caa’isha bintu Abii-Bakar markuu Nabigu la aqalgelayey, waxaa laga weriyey inay tiri, “Caa’isha oo si wanaagsan loo soo qurxiyey ayaan soo geliyey qolkii aqalgalka, markaas baan ugu yeeray Rasuulka. Waxa uu Rasuulku inoo soo galay isaga oo sida weel caano ku jiraan, intuu qaar ka cabay buuna Caa’isha u taagay, markaas bay kama qaadane hoos dhugatay xishood dartii, markaas baan cod canaani ku jirto ku iri, “Naa ka guddoon Nabiga.” Dabeeto intay ka qaadatay bay xoogaa ka cabtay, markaas buu ku yiri, “Sii inta soo hadhay hablaha saaxiibbadaada ah.”

Haddaba waxaynu halkaa ka garan karnaa in kolka gabadha la soo geliyo gurigii lagula aqalgeli lahaa, ay habboon tahay in ugu horreynta la guddoonsiiyo hadiyad wixii markaa loo heli karo, loona sheekeeyo si xishoodka iyo baqdinta looga bi’iyo, gogoshana aan marnaba lagula degdegin.

Diinteenna Islaamku waxay qabtaa in kolka aroosadda aqalka la soo geliyo, intuu ninku madaxeeda gacanta ka saaro uu ku ducaysto in Ilaah khayrkeeda iyo barakadeeda waafajiyo, waxay xumaan leedahayna ka badbaadiyo.

Amarka ugu horreeya ee ay habboon tahay inuu ninku xaaskiisa cusub siiyaa waxa weeye inay laba rakco oo salaad ah ku xirato, ayna ku ducaystaan in Ilaah isu barakeeyo, carruur khayr qabtana kala siiyo. Sidaasi bay labada isqabaa ku dareemaan in ulajeeddada ugu weyn ee guurku aanay ahayn galmo iyo raaxaysi, balse ay tahay gudasho waajib diini ah iyo dhalid carruur dadkooda iyo dalkooda anfacda. Sidaas bayna Diinteenna Islaamku niyadda ugu dhisaysaa labada qof habeenka aqalgalka, ugana dhigaysaa macaanta hawsha habeenkaasi cibaado.

Ninku sida uu u dhaqmo habeenka aqalgalku waxay ku xiran tahay sida uu u fekero, aqoontiisa, da’diisa, heerka rabitaankiisa jinsiyeed, iyo wixi la mida. Haddaba si looga hor tago dhibaato kasta oo si lama filaan ah ku timaadda, waxa loo baahan yahay in ka hor habeenka aqalgalka ay labada isdoortay iska afgartaan mashaakilka jacaylka iyo guurka, haddii ay dareemaan in ay isku afgaran la’ yihiin arrimahaasina waxa talo iga ah in ay kala tagaan, sababta oo ah guurka ku billowda is afgaranwaa jinsiyeed waxa uu la mid yahay cimaarad laga dul taagay bacaad khasabna ay tahay inay isbuurato.

Ninka habeenka aqalgalka waxa waajib ku ah inuu ka fogaado wax kasta oo miyirka ka qaadi kara sida mukhaadaraadka, qaadka (jaadka), khamriga, iyo wixi la mida, waxyaabahaasi oo sidoodaba xaaraan ka ah qofka Muslinka ah, si uusan u fasahaadin una burburin rajooyinkii xabiibtiisa oo dhaboobaya habeenkaasi, kuwaasi oo ah inay aragto gacalkeeda oo intuu ku soo dhoweeyo waji furan, u ximbaara xaggaa iyo sariirta. Waa inuu ka ilaaliyaa inay ku baraarugto nin cabsan oo dhac-dhacaya, kuna soo socda isaga oo aalkolo iyo khamri ay ka soo urayaan, afkiisana ay ka soo baxayaan ereyo aan dhegaha u roonayn, halkaasina dabeeto ay kaga qaraxdo quraaraddii rajadu.

Kolka labada caruus ay ka tagaan goobta waliimada una baqoolaan xaggaa iyo gogoshooda, waxa ninka waajib ku ah inuu u dhaqmo si xilkasnimo ku jirto. Waa inuusan hilmaamin in xafladdu ay daalisay jirka ooridiisa cusub. Maalinta aqalgalku waxay farxad u tahay labada qoys, ehelada kale iyo asxaabta oo dhan, ha yeeshee daal bay u tahay labada aqalgelaya, iyada oo weliba inta badan xafladda la qabto qorrax dhac kadib.

Waxa habboon in ninku uusan ugu deg-degin firaashka sidii isaga oo xiso waxbarasho dhaafaysa ka gaarsiinaya. Waa inuusan ku degdegin furitaanka hadiyadda loo keenay. Ninyahaw noloshaada guur ha ku billaabin kufsi. Ha degdegin; saacado, maalmo iyo sanado badan baa ku horyaal aad sidaad doonto u raaxeysan karto e. Ka ilaali gacaladaada wax kasta oo shaki, naxdin, iyo degganaan la’aan ku abuuri kara, ulana dhaqan ugu yaraan saacad kaamil ah sidii adinka oon weli aqalgelin waxbana aysan dhicin. Waxaan ula jeedaa, uga sheekee jacaylka aad u qabto iyo quruxdeeda, isuna ahaada sidaad isu ahaydeen habeen ka hor, si ay gacaladaada ugu soo noqoto degganaantii una dareento ammaan iyo nabad-gelyo, wax walibana waad heli doontaaye tartiibso.

Waa inay aroosaddu heshaa xorriyad buuxda oo ay dharka iskaga beddesho, waana inuusan u soo gelin ninkeedu ilaa ay sariirta ka tagto. Waa inuu isagu dharka iskaga soo beddelaa qol kale amaba suuliga. Aroosaddu waa inay soo xirataa dhar khafiif ah oo laga dhex arkayo jirkeeda furitaankiisuna uu sahlan yahay sida guntiinada oo kale, si ay u soo jiidato ninkeeda, laakiinse looma baahna inuu isagu soo qaato dhar khafiif ah, ama xayto, amaba is-qaawiyo, taasi oo ka didinaysa xaaska habeenka ugu horreeya. Waxa laga yaabaa in gabadhu kolka ay aragto jirka ninka oo qaawan uu u cuntami waayo, oo sidii ay filaysay iyo sida dhabta ahi ay kala fogaadaan sida geedkiisa oo aad u weyn ama jirka ninka oo dubkiisu uu aad u jilicsan yahay, ama tin fara badan leh amaba ay aafo ku taal.

Waxyaabaha ay gabadha bekrada ahi aadka uga xumaato, nafteedana dhaawaca waxa ka mid ah, ninka oo jirkeeda u qaawiya si ula kac ah, sababta oo ah waxa lagu barbaariyay inay is-asturto ama ay cawradeeda hoose sida naasaha, caloosha iyo xubinta taranka qarsato, sidaa awgeed ninka oo goobahaasi mar qura daboolka ka rogaa, gaar ahaan kolka uu isagu dharkiisii weli qabo, waxay gabadha ku dhalinaysaa xishood iyo inay ka xumaato, dareentana in ninkeedu ula dhaqmayo sidii inay dhillo tahay oo uu rabo inuu ka dhamaysto oo qura. Waxa kale oo loo baahan yahay in ninku uusan gacmihiisa gabadha dharka oo dhan kaga dhigin, sababta oo ah waxay u haysataa in dharku uu asturayo wax aan loo baahnayn in indhaha ninku ay arkaan, oo ah ceeb jirkeeda ku taal. Haddaba waxa ninka la gudboon inuu ooridiisa cusub u daayo habeenka koowaad inay iyadu dharka iska dhigto ama iska beddesho, welibana waa in uu tagaa meel aanay ka arkayn markay dharka iska saarayso si uusan uga xishoodsiin. Haddii haddaba uu yahay ragga ka hela inay hawshaasi iyagu fuliyaan waa inuu si tallaabo-tallaabo ah u fuliyaa oo uusan hal mar dharka ka wada dhilqin, balse uu dhowr habeen hadba meel kusii hoydaa, kuna fuliyaa hawshaasi meel mugdi ah inta ay ka baranayso xaaskiisu, ugana kalsoonaanayso. Kolka uu kalsoonidaasi kasbadana wax dhibaato ah kala kulmi maayo inuu siduu doono wax yeelo.

 

DHIBAATOOYINKA DHAQANXUMADA NINKA

Waxa dhab ah in aqoon la’aanta haweeneyda iyo aqoon yarida ninku ay keeni karaan xaalado murugo leh oo aynu ka tilmaameyno oo keli ah saddexdaan xaaladood:

– Gabar ayaa ku kortay gurigii waalidkeed. Kolkii walaaleheed ka da’ weynaa wada guursadeen baa lagu khasbay inay guursato nin loogu tilmaamay inuu yahay nin wanaagsan iyada oo lagu qanciyay in jacaylku imaan doono guurka dabadiis. Kolkii gabadhii loo aqal geeyay buu ninkii habeenkii koowaad ku billaabay habab galmo aanay u dulqaadan karin, weligeedna aanay ku riyoon inay la kulmi doonto. Habeen labaadkii gabadhii waxay iska tuurtay daaqaddii guriga oo ka koobnaa dhowr dabaq, iyada oo geeri ka door bidday waxyaabaha uu ninkeedu kula kacayo oo in la qariyaa ay ka roon tahay sheegistooda.

– Waxay ahayd gabar aad u dabeecad wanaagsan, furfuran dadka intii taqaannay oo dhamina jeclaayeen, balse dareen fudud oon dulmi u dulqaadan. Gabadhii waa la guursaday iyada oo raalli ka ah, ha yeeshee aan nolosha guur waxba ka garaneyn. Habeenkii aqalgalka ayuu ninkeedii amar ku siiyay inay isdhiibto, saa waa ay diidday iskuna dayday inay iska caabbiso, dabeetana ninkii baa sidii dugaaggi oo kale u soo weeraray, si uu u helo waxa uu u haysto inuu xaq iyo sharciba u leeyahay. Gabadhii intay xanaaqday ayay billowday inay jejebiso alaabadii qolka taallay inta ay ka gaartay, kolkaasi buu dadkii hoteelka degganaa soo kala yaacay oo intii ay gabadha dhakhtar u dooni lahaayeen, u dalbeen ciidanka booliska, kuwii oo iyana intay qabteen oo xirxireen u gudbiyay cusbitaalka dadka waalan.

– Gabar baa guriga aabeheed ku gaartay gu’ soddonaad, maalinkii dambe baa nin lagu mehriyay, waxayna dhowr jeer isku dayday inay ninkeeda wada hadal kala yeelato arrimaha ku saabsan nolosha guurka, waase uu ku xanaaqayey mar waliba isaga oo diiddan in uu naag kala hadlo mowduuc ceynkaasi ah sharaftiisana ku ciyaaro, ha yeeshee natiijadii kibirkiisu waxay soo baxday habeenkii aqalgalka. Haweeneydiisii oo ku kortay dhowrsanaan buu ka soo horbaxay isaga oo qaawan oo sidii Eebbe u abuuray ah. Gariir xoog leh iyo argagax bay gabadhii ku dhalisay aragtidaasi naxdinta lihi, waxayna billowday inay isdifaacdo, isagiina isku deyay inuu weeraro oo qabsado, balse wax guul la taaban karo ah sooma uusan hoyn, inkasta ooy libintu dhankiisa u badnayd. Kolkii uu ogaaday inuusan halkaasi koob biya ah ka kabbanaynin buu qolkii oo la moodo goob legdan dib uga gurtay isaga oo caydu afkiisa ka fanfaniinayso, degayna qol kale. Subaxdii ayuu soo laabtay si uu quraac u helo, waxase lagu salaamay quursi, yasmo, diidmo, iyo wixi la mida. Habeenkaasi yaabka iyo argagaxa lihi waxa uu aroosaddii ku dhaliyay kacsi iyo rabitaan la’aan waqtiga galmada iyo weliba caadada oo isgefgefta.

 

BEKRA-JEBINTA

Habeenka aqalgalku waa habeennada nolosha qoys kan ugu horreeya, galmada dhacda habeenkaasi bayna gabadhu isugu bedeshaa haweeney, sidaasi daraadeed aad iyo aad buu ahmiyad ugu leeyahay haweeneyda cusub. Waxa ugu muhiimsan ee habeenkaasi dhacayaa waa bekra-jebinta. Bekradu waa xuub ama dub khafiif ah oo ku dahaaran afka hoose ee cambarka, waxaana ninka waajib ku ah inuu dillaaciyo ama ballaariyo xuubkaasi kolka ugu horreysa ee uu dhalfada gelinayo cambarka.

Waxa jirta in hablaha boqolkiiba-10 ilaa boqolkiiba-39 xuubkooda bekradu aanu dillaacin balse uu ballaarto, iyada oo ay dhalfadu si xoog leh ku dhex marto xuubkaasi ballaartay. Xuubku waxa uu markaasi dhalfada u qabsanayaa sida laastiigga oo kale, halkaasina haweeneydu waxay ku dareentaa xoogaa xanuun ah oo ay macaani ku dheehan tahay. Ka hadli mayno gudniinka fircooniga ah iyo gabadha la tolay, balse waxannu ka hadleynaa hablaha bekradii Eebbe u sameeyey qaba. Mar kasta oo ay dhalfadu sii ballaariso xuubka caynkaasi ah, xanuunku waa uu sii yaraadaa, sidaasi buuna ninku geedkiisa si fudud muddo kadib cambarka ku geliyaa isaga oon wax dillaac ah u geysan. Kolka ay galmadu badato si toos ah buu xuubkaasi u kala tagaa isaga oon wax dhiig ahi ka imaan amaba xitaa xanuunin.

Ragga khibraddoodu ay yar tahay qaar baa u haysta in bekra-jebintu ay u baahan tahay xoog, kana shakiya awooddooda sidii iyaga oo ku jira ciyaar kooxeed, cabsidaasi oo dhibaato nafsiyadeed ku abuurta habeenka aqalgalka. Haddaba xaqiiqdu waxa weeye in bekra-jebintu aanay u baahnayn xoog, ha yeeshee ay ku filan tahay oo qura geedka ninka oo kaca dhalfaduna adkaato oo taaganto.

Dariiqada ugu sahlan ee uu ninku xaaskiisa ku bekra-jebin karaa waxa weeye gabadha oo intay dhabarka si dherer ah ugu seexata labadeeda lugood kala furta, jilbaha soo laabta, labadeeda cajirna kala fogeysa iyada oo gacmeheeda kaashanaysa, sidaasina uu ku ballaarto afka cambarku, kuna giigsamo xuubka bekradu, dhex-maristiisuna sahal ku noqoto. Dabeeto intuu ninku geedkiisa ku subko kareemo sahasha sibxashadiisa, ayuu xaaskiisa kor kaga yimaadaa, oo dhalfada u saaraa bushimaha cambarka, hal-marna si kedis ah kaga dusiyaa, halkaasina bekradii sidii maqaar durbaan u dillaacdaa.

Haddii gabadhu ay tahay mid aqoon yar, cabsi badan, kana baqaysa bekra-jebinta, waxa ninka waajib ku ah in aanu isku deyin in uu xoog kaga dusiyo geedkiisa, gaar ahaan hadduu geed weyn yahay sahalna aysan ahayn inuu cambarka dhex-maro, balse waa inuu u dib dhigtaa ilaa berrito kuna kaaftoomaa istiimin iyo salaaxid, si uu u soo dhoweeyo xabiibtiisa. Haddii uu ku guulaysto inay xaasku istiinka qaadato waa inuu si tartiib-tartiib ah isugu dayaa inuu kaga baabi’iyo cabsida ay ka qabto ninnimadiisa, isaga oo erayadiisa naxariista leh laabta ugu dejinaya, iskuna deyaya inuu ka bi’iyo gacaladiisa is-difaaca nafsiyeed iyo tan jireed intaba.

Kolka uu taasi ku guulaysto, waa inuu furista albaabka xiran u billaabaa si xariifnimo ku jirto, isaga oo isku deyaya ballaarinta xuubka bekrada, kana dhaadhicinaya aroosaddiisa in xanuunku uusan ahayn mid laga baqo, afka uu furayna uu yahay mid ku filan inuu si sahal ah geedkiisa ku geliyo. Waa inuu billaabaa gelinta dhalfada, isaga oo raacinaya niiko fudud, waana inuu xoogga saaraa inta u dhaxaysa labada bushimood ee yaryar xuubkooda ku beegan bartamaha cambarka, dabeetana gacaladiisa afka afka u geliyaa oo dhunkasho iyo dhuuqmo ku billaabaa, daqiiqado kadibna si toos ah u geliyaa geedka. Markaasi qaylo ayay ku dhifataa, neef ay ku dheehan tahay oohin iyo farxadna neefsataa, kuna soo geba-gebeysaa dhoola caddeyn, waa guul.

Sida caadiga ah kolka bekrada la dillaaciyo dhiig ayaa ka yimaada, aan ka badnayn dhowr dhibcood, halleeyana go’a ku firaashan sariirta. Dadyowga dunida qaar baa waxay dhiiggaasi ku tilmaamaan inuu daliil u yahay bekranimada gabadha, ehelada gabadhuna waxay sameeyaan xaflad diini ah ooy ku xusayaan go’aasi dhiigga leh, iyaga oo ku waraya meelo loogu talagalay, kuna faanaya, ha yeeshee arrintaasi waa mid diinteenna Islaamka iyo akhlaaqda iyo anshaxa khilaafsan.

Haddii gabadha uu dhiig badani ka yimaado, taasi oo mararka qaar dhacda, waxa waajib ku ah inay intay dhabarka u seexato, ay labada cajar isku dhejiso, iyada oon waxba isdhaq-dhaqaajin, markaa isaga ayaa iskii iskaga joogsanaya, waana inaanay isku deyin inay joojiso amaba dhiiggaasi tirto.

Waxaa marmar dhacda in xuubka bekradu uu adag yahay oo aanu ninku si fudud ku dillaacin karin, waxaana loo baahan yahay markaasi in aan xoog lagu dayin, oo intii aynu maqli lahayn qaylo iyo oohin ay habboon tahay in dib loo dhigo ilaa habeen dambe, haddiise arrintu adkaato waa in loo geeyo dhakhtarad ku takhasustay cilmiga haweenka, si ay qalliin bekra-jebin ah ugu sameyso. Xuubka bekradu kolka uu dillaaco sida caadiga ah waxa uu reebaa gaballo yaryar ama faraqyo aroosadda xanuujiya habeennada xiga, waxayse iskood u baaba’aan dhowr maalmood ama dhowr usbuuc kadib.

 

XUUBKA BEKRADA

Xuubka bekrada waxa dusha ka dahaara bushimaha yaryar ee cambarka. Xuubkaasi oo dillaaca habeenka gabadha la bekra-jebinayo, wuxuu yeeshaa kolka uu dillaaco faraqyo ama raaman, waana la dareemi karaa jiritaanka raamankaasi ilaa laga gaaro dhalmada koowaad kolkaasi oo uu si toos ah u baaba’ayo. Dillaaca xuubka bekrada waxa la socda dhiig bax heerar kala duwan leh. Waxa laga yaabaa in xuubku uu aad u adag yahay, hor istaagana galmada, ama yahay sida laastiigga oo kale oo uusanba galmo ku dillaacin, balse goor dambe dhalmadu ay dillaaciso. Waxa dhacda in mararka qaar afka xuubka bekradu uu yahay mid tooxan oo uusan koobaabnayn, mararka qaarna waaba uu dahaaran yahay oo maba laha xitaa meel uu dhiigga caadadu kasoo baxo, taasi oo kallifta in dhakhtar loogu yeero.

Dhakhtarad caafimaad oo tijaabo ay la kulantay ka hadashayna waxay tiri, “Gabar lix iyo toban jir reer miyi ah ayuu ninkeedii oo wadaa iigu keenay rugteyda caafimaadka. Waxay ahayd gabar caato ah, midab boor ah leh, aadna u bar yar, oo ruuxii eegaa u malaynayo inay ilmo laba iyo toban jir ah tahay. Waxaan ugu horreyntii u qaatay inay raashin xumo sidaan u gashay, ha yeeshee waxa iga shaki siiyay jirkeeda aad mooddo inuu dhiig caddaad qabo oo boorka leh, waxaanan is iri armay dhiig sumow qabtaa. Markii aan dharka ka dhigay waxa ii muuqatay caloosheeda buuran. Kolkii aan ninkeedii weydiiyayna waxa uu ii sheegay inuu qabo muddo ku dhow sanad, maalmahaan dambese ay billowday inay caloosha ka sheegato, isaga oo intaasi ii raaciyay, ‘Waxaan u maleynayaa inay uur 5 ama 6 bilood ah leedahay.’ Dabeeto gabadhii ayaan weydiiyay su’aasha caadiga ah, ‘Goormaa dhiig caado kuugu dambeysay?’ Waxaanay iigu jawaabtay inaanay weligeedba arag dhiig caado, saa ninkii baa lasoo booday, ‘Gabadhu waa ay yar tahay oo weli ma qaangaarin, waxaana laga yaabaa inuu uurku sabab u yahay caado la’aanta.’ Gabadha kolkii aan baaray waxa ii caddaatay in uusan jirin wax uur shan bilood ahi, balse ay jiraan wax aan garan waayey. Waxaan markaasi baaray ilma-galeenkii, saa dhabtii baa qorraxda ka caddaatay oo aad iiga nixisay. Cambarka waxa ku dahaaran dub dhumuc weyn oo balaastiig ah, kolkii aan farta ku riixayna si sahal ah u duusmay, waxayna farteeydu ku sigatay inay gaarto luqunta ilma-galeenka oo uusan u dhexeyn wax aan xuubkaasi ahayni. Ninkii baan weydiiyay waxa uu ka xusuusto habeenkii aqalgalka, wuxuuna iigu jawaabay, ‘Habeenkaa xaaskeyga waan u tegey, wax dhiig ahise kama imaan, ha yeeshee kama aanan shakiyin maadaama ay ahayd ilmo yar oo aan weli caqliyaysan.’ Markaas baan ninkii u sheegay in naagtiisu ay weli bekro tahay ayna ku dhalatay xuub bekro dhumuc weyn oo owdan, waxa caloosheeda ka buuranina uu yahay dhiiggii caadada oo bilba bisha ka dambeeysa ku ururayey, meel uu dibadda uga soo baxana la’aa. Kolkii aan xuubkii bekrada dillaaciyay waxa oodda soo goostay dhiigii duugga ahaa oo is urursaday, gabadhii markaas bay miiskii ay dul saarneyd uga toostay sidii iyada oo markii ugu horreysay ka soo nabdoonaatay cudur ku raagay.”

Xuubka bekrada caadiga ahi kolka uu ku dillaaco galmada ugu horreysa, waxa dillaacaasi luqada caafimaadka lagu yiraahdaa jebinta xuubka bikrada, ha yeeshee waxaa laga yaabaa in dillaacaasi ay keenaan waxyaabo kale oo aan galmo wax xiriir ah la lahayni, kolkaasi ooy gabadhu dareento xanuun yar amaba aanay waxba dareemin, xoogaa dhibco dhiig ahina ka soo tif-tif yiraahdaan. Waxa isna jira xuub bekro daloolkiisu uu laab-laaban yahay, kana ballaar badan yahay kan koobaabinta ah, geedka ninkuna uu geli karo isagoon wax dillaac ah u geysan, gaar ahaan hadduu geedku ka dhumuc yar yahay sida caadiga ah. Waxa kale oo isna jira nooc xuub bekro daloollo badan leh sida shaqshaqa oo kale, kaasi oo kolka galmadu dhacayso si sahal ah u dillaaca isaga oon keenin wax dhiig bax iyo xanuun ah toona. Waxa intaa dheer hablo dhasha iyaga oo xuubkooda bekradu aanu lahayn wax dalool ah sidaan hore uga soo hadalnay waase arrin naadir ah. Xuubka bekrada noocyadiisa waxa ugu badan, boqolkiiba-75, nooca jilicsan daloolkiisuna koobaabinta yahay. Boqolkiiba-25 waa noocyada kale ee aan caadiga ahayn, waana in arrintaasi maanka lagu haayo.

Waxa laga yaabaa in xuubka bekradu uu ku dillaaco sababo kale oon ahayn galmada sida farda fuulka, mooto fuulka, amaba ay gabadhu farteeda ugu dillaaciso si ula kac ama kama’ ah sida iyada oo farta ku riixda si ay u hubsato in ay weli bekro tahay, sidii qof kiish lacag ahi jeebka ugu jiro oo mar waliba gacanta ku hubsanaya inuu meeshiisii weli ku jiro, taasi oo markaasi keenta inuu si tartiib-tartiib ah u duusmo dabeetana u dillaaco.

Xuubka bekradu kama qaybqaato galmada wax shaqa ahna kuma laha, mana keeno wax raaxa ah, ha yeeshee waxa uu qiimo weyn u leeyahay nolol bulshadeedka mujtamacaad badan oo dunidan ku nool. Dad badan baa waxay ka dhegaxiran yihiin waxa uu xuubkaasi yahay, waxaanay qaarkood aaminsan yihiin inay waajib tahay in xuubkaasi lagu dillaaciyo kulanka ugu horreeya ee ay kulmaan labada aqalgalay dhiig gaduudanina soo yaaco, haddii kale gabadhu bekro ma aha. Waxa dhacda in dalalka qaar gabadha qudha laga jaro hadduu dhiig ka soo yaaci waayo habeenka aqalgalka, iyada oo looga aar-goosanayo inay ku ciyaartay sharafteedii iyo tii eheladeeda intaba.

Kolka laga soo billaabo waqti fog, xuubka bekrada oo nabad qabaa waxa uu ka marag kici jiray bekranimada gabadha iyo inaan weligeed loo tegin, suuragalna aanay ahayn inay uur qaaddo xitaa hadduu ka joogsado dhiigga caadadu. Si haddaba looga ilaaliyo gabadhu inay bekra-jabto iyada oon bisayl gaarin, 16 illaa 18, waxay mujtamacaadka qaarkood u dejiyeen qawaaniin u diidaysa inay sameyso wax haba yaraatee lagu magacaabi karo galmo, xitaa hadday ahaan lahayd dhunkasho amaba taabasho xubnaha taranka dharka kor laga taabanayo. Mujtamacadka qaar ay Soomaalidu kamid tahay waxay u qodbaan gabadha si iskaba daa gaabsiye sidii gabadhaasi guur loogu naageysan lahaa ay u baahan tahay dagaal ba’an oo dhiig ku daato. Iyadoo taasi jirto bay misana hablaha magaalooyinku gabarnimadooda (bekranimadooda) ku waayaan kacsi labboodnimo iyo raaxo jinsiyeed raadin aawadood, ama ay siraan dhallinyaro u ballan qaadda inay guursan doonaan, amaba jacayl been ah u dhisa, dabeetana kolka ay muraadkooda ka gaaraan qashin-qubka iskaga tuura una horseeda sharmuutanimo.

Si kastaba arrintu ha ahaato ee looma baahna in xuub bekro kasta oo dillaaca loo qaato inuu ku dillaacay galmo. Sidoo kale looma baahna in nabad-qabka xuubka bekrada loo qaato looguna dhaarto in gabadha lihi ay bekro tahay. Dhakhtar Amiin Ruweyxa waxa uu ku qoray buuggiisii Jacaylka iyo Guurka [al-Xubbu wa-Zawaaju] sidatan, “Waxaa maalin maalmaha kamid ah ii timid gabar leh uur shan bilood ah, ahna ardayad jaamacad dhigata. Gabadha waxay is jeclaayeen wiil ay jaamacadda wada dhigtaan, waxanay ku ballameen inay is guursadaan kolkay waxbarashada dhameeyaan. Gabadha iyo gacaliyeheedu dusha sare ayay isaga galmoon jireen, waa uu u buraashi jiray, iyagoon wax dhaawac ah gaarsiin xuubka bekrada. Ha yeeshee taasi kama aanay hor istaagin xawadii inay maalin maalmaha kamid ah gaarto daloolkii xuubka, oo inta ay gashay, dabeeto uga gudubtay qaybihii hoose ee cambarka, sidaasi bayna gabadhii ku qaadday uur iyada oo bekro ah, sida uu dadku ku tilmaamo.” Haddaba akhristaha sharafta lahow isweydiiyoo ma tahay gabadhaasi bekro?

Waxa weliba taa ka sii daran in la is xusuusiyana mudan umuur fara ba’an ku haysa qaar kamid ah dalalka bekrada caabuda oo gabadhii xuub bekro leh ixtiraama. Dhallinyarada ku nool dalalkaasi qaarkood iyaga oo doonaya inay raaxeystaan isla markaasina ilaalinaya xuubka bekrada xabiibtooda, ayay ku kacaan umuur aad uga fool xun arrimihii lagala dagaallamayey, taasi oo ah inay hablaha uga galmoodaan dhanka gadaale ee dabada. Mashaqadaasi waa mid aad caan ugu ah dalalka habeenka inantooda lala aqalgelayo dhiigga ka soo yaaca u sacabba tuma.

War iyo dhammaan, galmada habeenka koowaad oo si naxariis darro ah loogu dillaaciyo xuubka bekradu waxa ay gabadha ku keentaa dhiig-bax iyo dhaawacyo mararka qaar u baahda dhakhaatiir iyo cusbitaallo. Waxa weliba intaa dheer gabadhaasi oo laga yaabo inay qaaddo qabow iyo rabitaan la’aan jinsiyeed ka dhashay dhaawacyadii habeenkaasi.

 

BISHA MALABKA

Soomaalidu waxa ay taqaan in toddobaadka ugu horreeya aqalgalka, haddii uu ninku shaqo lahaa intuu fasax ka soo qaato, uu xaaskiisa cusub guriga kula jiro, waxaana la yiraahdaa, “Hebel toddobo ayuu ku jiraa.” Ha yeeshee, dalal badan oo caalamka ah waxa laga yaqaan bil kaamil ah oo lagu magacaabo bisha malabka, kana billaabata habeenka aqalgalka.

Dhanka toddobaadka Soomaalida haddii aynu ku horreyno, ninku maba ku fekeri karo muddadaasi wax aan ka ahayn siduu u bekra-jebin lahaa gacaladiisa, maadaama uu bedenkiisa ku jeexayo meel bir loogu tolay, oo nasiib buuba leeyahay hadduu toddobaadka gudihiisa ku bekra jebiyo xaaskiisa.

Dalalka aan isticmaalin gudniinka fircooniga ah, oo bekra-jebintu aanay inta badan qaadan wax ka badan hal habeen, bisha malabka waxay u haystaan bil raaxo. Ha yeeshee guud ahaan labada xaaladoodba, aqalgalku waxa uu ka dhigan yahay seminaar u billaabanaya labada aqalgelaya, gaar ahaan gabadha ka soo baxday caalamkii gabarnimada, una soo baxday caalam naagnimo. Waxa looga baahan yahay ninka inuu bishaasi xaaskiisa baro dhammaan waddooyinka uu ku guuleysan karo guurkoodu, kuna socon karo ilaa geeriyi kala geyso. Waa bil isbarasho laba badan, laba naf iyo laba dabeecadood. Waa inuu ninku bishaasi gudeheeda ku baraa xaaskiisa dhammaan wixii uu ka garanayo hababka galmo iyo raaxo, dabeecaddiisa, dookhiisa, noocyada cunto ee uu jecel yahay, iyo wixi la mida.

Bekra-jebinta kadib, gabadhu waxay u baahan tahay nasasho iyo daryeel gaar ah, sababta oo ah dhaawacyada bekradu inkasta oo dusha sare ay yihiin haddana waa uun dhaawacyo ku dhacay jir dad, waxayna u baahan yihiin dhowr maalmood ilaa ay ka bogsoonayaan, waxaana marmar dhacda inay gabadha la bekra jebiyay u baahato in la daaweeyo. Haddaba iyada oo taasi laga duulayo, waxa waajib ah in maalmaha hore laga fogeeyo safarrada daalka iyo damqashada keena. Waxa kale oo jira in toddobaadyada xiga habeenka aqalgalka, ay aroosadda la soo darsaan isbeddello fara badan oo gudaha iyo dibadda jirka intaba kaga yimaada. Isbedelladaasi waxay u badan yihiin kuwo ku dhaca shaqada gudaha ee xubnaha taranka, sababta oo ah waa markii ugu horreysay ee ay gabadhu sidaasi u kacsato. Ilma-galeenka ayaa laalaabmaya, ugxan-siduhuna billaabayaa inuu hormoonno jinsiyeedyo ku shubo dhiigga, taasi oo raad ku yeelata dhammaan qaybaha jirka gaar ahaan qanjirrada iyo maskaxda. Sidaasi daraadeed shaqooyinkii hore ee jirka waxa ku soo kordhaya shaqooyin cusub oo aan hore loo aqoon. Haddaba waa inuu ninku muujiyo dulqaad iyo karaan, si uu u badbaadiyo bilawga nolol waarta, isaga oo meel iska dhigaya laxa-jacayl iyo iska dhega-tirka isbeddellada ku imaanaya gacaladiisa, waana inuu ku dadaalaa sacaadadeeda iyo raaxadeeda.

Baabka Koowaad: Gogoldhigga Guurka

Raaxada Guurka

GUURKA IYO MOWQIFKA DIINTA

Guurku diinta waa u gargaar, shaydaanka waa u gablan iyo hoog, waana gaashaan adag oo cadowga Eebbe laga galo, waxaana ku badata ummadda Islaamka si ay ula tartanto ummadaha kale.

Eebbe waxa uu aayaddiisa Qur’aanka ah ku leeyahay:

“U guuriya xaaslaawayaasha idinkamidka ah iyo addoomadiinna kuwooda wanwanaagsan, rag iyo dumarba. Hadday sabool yihiin Eebbe asagaa deeqdiisa ku hodminaya, Eebbana waa kii deeqdiisu dadka ku wada aaddo, cid walbana duruufteeda ka warqaba.”

Rasuulka waxaa laga weriyey inuu yiri: “Isguursada oo tarma ummadaha ayaan idinkugu faanayaa maalinta Qiyaamaha ee.”

Cumar waxa uu dhihi jiray: “Waxaan u guursadaa saan wiil u helo.”

Ibnu Mascuudna waxa uu oran jiray: “Hadday cimrigeyga toban beri oo keliyihi ka harsan tahay waxaan jeclaan lahaa inaan guursado, si aanan Eebbe uga hortegin anigoo doob ah.”

Saxaabigii Mucaad Ibnu Jabal daacuun baa ku dhacay, laba xaas oo uu qabayna ka dilay, markaasuu yiri: “War ii guuriya, ma jecli inaan Eebbe la kulmo anoo doob ahe.”

Qofkaan haddaba guursan karin sabab kastaa ha kalliftee, waxaa habboon inuu is ilaaliyo intuu faraj khayr qabaa uga furmayo. Eebbe waxa uu leeyahay:

“Ha dhowrsadeen kuwaan awood guur heli karaynin intuu Alle deeqdiisa kaga hodminayo.”

Ibnu Mascuud waxa uu Rasuulka ka weriyey inuu yiri: “Ninkii awoodi karaa ha guursado maxaa yeelay guurku aragga waa u dabool ibtana waa u gaashaan. Ninkaan awoodi karinse ha soomo, soonkaa kacsiga ka bi’inayee.”

 

FAA’IIDOOYINKA GUURKA

Guurku waxa uu leeyahay shan faa’iido oo kala ah:

1.      Ubad kaa hara: Faa’iidooyinka guurka tan ugu horreysaa waa sidii lagu heli halaa ubad, si aanay tafiirta dadku u dabar go’in. Ubad dhalistu waa inay yeelataa afar ulajeeddo oo kala ah:

–          Inaad ku doontid raallinimada Eebbe, maadaama aad gacan ka geysanaysid siday tafiirta dadku kusii socon lahayd.

–          Inaad ku doontid raallinimada Rasuulka kol haddaad ku kaalmeyneysid siduu ummadaha kale tirada ummaddiisa ugu faani lahaa.

–          In Eebbe ku siiyo ubad khayr qaba oo kuu soo duceeya kolka aad dhimatid.

–          Inaad ku doontid shafeeco kolka ilmo yari kuu saqiiro.

2.      Dhufays aad ka gashid Shaydaanka: Guurku waxa uu kaa oodaa meeluhuu shaydaanku kaasoo gelayey, mar hadday wuxuu xaaraan ku raadi ku lahaa rugtaada kuu yaallaan iyagoo xalaal ah. Qofku hadduusan Eebbe ka cabsi iyo iimaan ku hubaysnayn, rabitaankiisa kacsi ayaa hor kaca, haddii markaasi aanu helin guur xalaal ah, siduu dembi isaga ilaaliyaa way adag tahay.

3.      Qalbigoo kuu dega iyo laabtoo kuu qabowda: Shaqo tay naftu u jeceshahay haddaan loo helin waqti nasasho, waa lagu daalayaa dabeetana la iska deynayaa. Haddaba maxaad ka oran lahayd hadday shaqadaasi tahay taqwada Eebbe ooy iyada iyo naftuba isdiidayaan? Saacadaha uu ninku ku hawlan yahay cibaadada Alle iyo camalka adduunyo, waxaa habboon inuu dhexgashado waqti uu xaaskiisa kula baashaalo, si qalbigu ugu dego, laabtu ugu qabowdo, firfircoonaanna uga qaado.

4.      Hawshii guriga oo hoggaankeedii kaa wareego: Ninka oo ka xorooba maamulka guriga sida hagaajintiisa, xaaqistiisa, goglistiisa, cunto karinta iyo diyaarinta, alaab dhaqista, suuq kasoo adeegga, iyo wixi la mida. Waxay siisaa waqti dheeraad ah oo uu ku shaqaysto, wax ku barto, Eebbena ku caabudo. Rasuulkeenna suubban waxa uu xadiis uu soo saaray Tirmidi ku leeyahay: “Midkiin ha yeesho qalbi Eebbe ku mahadin og, carrab Eebbe xusid badan iyo haweeney mu’minad suubban ahoo Aakhiradiisa ku kaalmeysa.” Haddaba dumarka looma guursado oo qura in adduunyada lagu raaxaysto, carruurna laga daadiyo, balse yoolka ugu muhiimsani waxa weeye inay kuu abuuraan waqti iyo jawi aad Eebbe ku caabuddid.

5.      Nafta ood kula dagaallantid daryeelka qoyska: Nafta ood ku jara-bartid qaadista mas’uuliyadda reerka, daryeelkiisa, gudashada waajibka kaa saaran xaaskaaga, dabeecaddeeda ood ugu samirtid, dhib wixii kaaga yimaada ood u dulqaadatid, hanuuninteeda ood u hawlgashid, dadaal aad u gashid sidaad marasho iyo masruuf xalaal ah ugu keeni lahayd, carruurta ood ku tarbiyeysid waddada toosan, iyo wixi la mida. Waxaas oo dhami waxay ka mid yihiin faa’iidooyinka guurka, tiiyoo weliba ajar iyo xasanaad Eebbe kaa siinayo. Nabigeennu waxa uu xadiis ku leeyahay: “War hooya gebigiin waxaad tihiin qawsaarro, qawsaar walibana waxa uu mas’uul ka yahay wixii la raaciyey.” Waxaa la sheegay in raggii hore ee suusuubbanaa mid kamid ahi uu niman walaalihii ah ooy jihaad ku wada jireen weydiiyey, “Ma garanaysaan shaqada aynu hadda hayno mid inooga ajar badan?” Markaas bay yiraahdeen, “Ma garanayno.” Suu yiri, “Anaa garanaya.” Markey weydiiyeenna waxa uu ugu jawaabay, “Nin sabool ahoo ciyaal leh, ha yeeshee aan cidna wax weydiisan, oo intuu cawa-barkii toosay oo reerka indha-indheeyey arkay carruurtiisii oo hurudda cawradooduna bannaan tahay, dabeetana ku huwiyey go’ii uu keligii dhar ka lahaa, kaas baa naga camal wanaagsan.”

 

CAQABADAHA GUURKA

Waxaa jira caqabado (dhibaatooyin) ama is hortaaga guurka amaba laf ahaantiisa ka dhasha, waxaana ugu muhiimsan saddexdaan:

1.      Awood-darri dhaqaale: Dhaqaale xumadu waa aafada ugu weyn ee ka hortaagan rag badan inay guri xalaal ah degaan, gaar ahaan sicir bararka iyo awood iibsasho yaraanta xilligaan jirta dartood.

2.      Mas’uuliyadda qoyska ood qaadi weydo: Rag badan baan xamili karin gudashada xaqa ay dumarkoodu ku leeyihiin, iyaga oo ugu sabri waaya dabeecad xumadooda, uguna dulqaadan waaya dibindaabyaday la yimaadaan. Rasuulka suubban waxa uu leeyahay: “Qofka waxaa dembi ugu filan inuu dayaco kuwii loo xilsaaray daryeelkooda.” Waxaa la weriyey in ninka ka cararaa ciyaalkiisu uu la mid yahay nin Eebbe ka cararay, lagamana aqbalo Salaad iyo Soon toona. Eebbe waxa uu aayaddiisa ku leeyahay: “Ka dhawra naftiinna iyo ehelkiinna Naar shidaalkeedu yahay dad iyo dhagxaan.” Sidaas buuna inoogu amrayaa in aan xaaska uga ilaalinno Naar isla sida aan nafteenna uga ilaalinayno, waxaadna halkaasi ka garan kartaa in ninku kolkuu guursado ay labanlaabmayso mas’uuliyaddii saarrayd, ayna xakamayn ka rabaan laba nafood, kiiyoo awalba kari la’aa hal naf xakamaynteed. Waana taasi ta kalliftay rag badan oo saalixiin ahi inaanay guursan, iyaga oo kabiqi jiray aayadda oranaysa: “Waxay wanaag ku leeyihiin inta iyaga lagu leeyahay oo kale.” Micnaha aayaddu waxa weeye: “Haweenkiinnu masruuf bay idinku leeyihiin, marashay idinku leeyihiin, meel ay degaanna way idinku leeyihiin, iyo weliba inaad ugu raaxaysaan sida aad jeceshihiin inay idiinku raaxeeyaan.”

3.      Cibaadada oo uu kaa carqaladeeyo: Dhibaatooyinka ka dhasha guurka waxaa ka mid ah isagoo kugu dhaliya ka feker adduunyo, iyo inaad meherad ka dhigatid ubad iyo maal aruurin. Waxaa la hubiyey in nin lug haween bartay ay ku adagtahay inuu waqti u helo cibaado Eebbe. Ha yeeshee taa micneheedu ma aha in labada mid la tuuro, balse waa in guntiga dhiisha la isaga dhigo sidii labada daarood la isugu keeni lahaa. Gaar ahaan waxa uu guurku waajib ku yahay qofkaan naftiisa liijaan ku qaban karin oon xaaraan iska ilaalin karin.

Haddaba cidda keliya oon isleennahay guur la’aanta ayaa u roon waxa weeye ninkaan saddexdaasi aafo ka badbaadi karin, kana baqaya mas’uuliyad dheeri ah oo uu Naar ku mutaysto, ha yeeshee naftiisa xakamayn kara oo ka dhawri kara xaaraan kaga timaadda araggiisa iyo ibtiisa. Ninka caynkaasi ah waxa u wanaagsan inaanu guursan, si aanu Aakhiradiisa ugu doorsan adduunyo.

 

GACAL DOORASHADA

Diinteenna Islaamku waxay ina baraysaa in haweeney afar waxyaabood lagu guursado, kuwaasi oo kala ah: qurux, qoys sharaf leh ooy ka dhalatay, maal iyo diin. Haddaba haddaynu mid mid u kala qaadno:

1.      Qurux: Quruxdu inkastoo ay tahay shabagga ugu horreeya ee ay dumarku ragga u daadiyaan, misana diin iyo akhlaaq haddaanay dugsanayn, intay halleyso ayaa ka badan waxay hagaajiso, waxana weeye wax da’ ku xiranoo qofka aan ku daahin. Waxaa la yiri quruxda keligeed ahi waa sida bal cagaaran oo intaad u bogto aad xoolaha ku deysatid, kolkeyse daaqaan ay ku banaan (shubmaan) oo bushi uun ka qaadaan.

2.      Qoys sharaf leh: Waa wax loo baahan yahay in dad la garanayo oo magac iyo maamuus leh laga guursado, waana kii uu Rasuulku yiri: “U doorta xawadiinna, cirqigu waa uu dusaaye.” Xadiiska oo uu soo saaray Ibnu Maajah, micnihiisu waxa weeye dadnimo wanaagga waa la iska dhaxlaaye, hubiya qofka aad guursaneysaan amaba u guurineysaan inuu qoys wanaagsan ka dhashay. Ha yeeshee, illayn qoyska dhan guursan maysidoo qof baad ka guursanaysaaye, sideed ku dammaanad qaadaysaa inay qoftaasi noqon doonto tii lagu nastoo lagu nagaado, haddaanad akhlaaq iyo diin ka eegin?

3.      Maal: Ninkii gabar maalkeed oo qura u guursadaa, ma uu doonayo gabadhee maalkeeduu doonayaa, ayada lafteeduna waxay u aragtaa nin ay iibsatay. Waxaa hore loo yiri: Ninka waxa wanaagsan inuu gabadha uu guursanayo saddex dheer yahay: da’ iyo nasab iyo duunyo, si aysan u yasin. Gabadhana waxa wanaagsan ninka ay guursanayso inay saddex dheer tahay: samir iyo edeb iyo suurad wanaag, si uusan u yasin.

4.      Diin: Rasuulku waxa uu xadiis saxiix ah ku yiri: “Naag waxa loo guursadaa maalkeeda, quruxdeeda, sharafteeda iyo diinteeda, ee ta diinta leh gaar gacmaha ciid gashee.” Gabadha diinta lihi waa tan garanaysa siday u gudan lahayd xaqa uu ninkeedu ku leeyahay, siday u dhawri lahayd asraarta gurigeeda iyo nafteeda, siday isaga ilaalin lahayd masayr, carruurtana ugu barbaarin lahayd tubta toosan.

Haddaba, maadaama ay adagtahay sidii lagu heli lahaa haweeney afarta sifo ee aannu soo sheegnay isku darsatay, waxaa habboon in xoogga la saaro qof diin leh, hadday markaasi qurux iyo qoys wanaag ku darsato waa Alxamdu lil-Laahi, hadday maalkeeda sidatana waa Rabbil-Caalamiin.

Si kastaba arrintu ha ahaatee, waxaad mooddaa in dabeecadda raggu dalkay doonaanba ha u dhasheene tahay inay gabadha bilicsanaanteeda iyo muuqaalka bedenkeeda ku daba galaan, intaanay u daadegin diin iyo dabeecad kale. Hadday markaasi diin iyo dabeecadi u dheer yihiin, ninka daa’in ka baqayaa waa tuu doonayey, kii kalee damackatiir ahe xoolo daneeyaase quruxda wuxuu ku daraa inay dad magac iyo deeq leh ka dhalatay.

 

SOOMAALIDA IYO QURUXDA

Soomaalidu waxay tiraahdaa: Hadday naagi siddeed iyo labaatan sifo oo dumar lagu raaco leedahay, asay gabar tahay, guurkeeda sina looma daayo. Sifooyinka ay tilmaamaanna waa sidatan:

– Afar ay u dheer tahay: labada gacmood, timaha iyo qoorta.

– Labay u dhuuban tahay: qoorta iyo dhexda.

– Afar ay dhumuc u leedahay: labada kub iyo labada cududdood.

– Afar ay u caddahay: labada indhood iyo ilkaha labadooda lakab.

– Afar ay u madowdahay: labada indhood wiilkooda iyo labada sunniyood.

– Afar ay deeb u leedahay: labada dibnood (bushimood) iyo labada mudane (naasaha caaraddooda).

– Labay u shuban tahay: labada dhaban.

– Hal ay u buuxdo: shafka oo ah meesha dumarku quruxda ka sitaan, ishuna ku nasato.

– Hal ay u qoran tahay: waa sanka.

Lix iyo labaatankaas sifo araggay ugu qurux badan tahay, labana maqalkooda ayay dheguhu ku raaxaystaan, waana qosolkeeda iyo codkeeda macaan.

 

CARABTA IYO QURUXDA

Soomaalida oo keliya ma aha, ee Carabta lafteedu waxay tiraahdaa: Naag wanaaggeed ma dhammaystirna haddaanay afar u caddayn, afar u casayn, afar ciriiri u ahayn, afar u carfayn, afar u madoobayn, afar u weynayn, afar u koobaabnayn, afar u ballaarrayn, afar u jilicsanayn, afarna u yarayn. Afarreydiina waa sidatan:

– Afar ay u caddahay: indhaha, ilkaha, ciddiyaha iyo midabka.

– Afar ay u castahay: carrabka, ciridka, dhabannada iyo dibnaha.

– Afar ay ciriiri u tahay: sanka, dhegaha, xuddunta iyo cambarka.

– Afar ay u carfayso: sanka, afka, kilkilaha iyo cambarka.

– Afar ay u madowdahay: sunniyaha, timaha, indhaha wiilkooda iyo baararkooda.

– Afar ay u weyn tahay: joogga, garbaha, feeraha iyo barida.

– Afar ay u wareegsan tahay: madaxa, indhaha, cududdada iyo kubabka.

– Afar ay u ballaaran tahay: foolka, indhaha, shafka iyo cajarrada.

– Afar ay u yar tahay: dhegaha, cagaha, afka iyo calaacullada.

– Afar ay u jilcan tahay: sunniyada, sanka, dibnaha iyo dhexda.

 

INANTAADA U AWR DAYO

Waxaa loo baahan yahay inantaada iyo walaashaa inaad u doortid nin diin iyo akhlaaq leh oo ku dhaqmaya waxyaabaha ay diintu farayso, kana fogaanaya waxyaabaha ay ka reebeyso.

Waxaa la yiri nin baa nin kale weydiiyey, “War heedhe inan baa ii joogtee yaan u guuriyaa?” Saa kii kalaa ugu jawaabay, “Nin daa’inkii ka biqi og u guuri, maxaa yeelay hadday deeqdana asagaa daryeeli og hadday ka daadegi weydana ugu yaraan ma uu dulmin doono.”

Waxa kaloo la yiri: Nin dadkii hore ee suusuubbanaa kamid ah baa doonay inuu inantiisa u guuriyo, markaas buu la tashi ugu tegey nin ay deris ahaayeen oo Majuusi ah (dabka caabuda). Majuusigii oo yaabban baa yiri, “Dadoo dhami adayba adduun iyo aakhiro kaa wareystaane maxaad aniga iweydiinaysaa oon kugu war dhaamaa?” Markaas buu ninkii Muslinka ahaa yiri, “Iska daaye, ila taliyoo yaan inantayda siiyaa?” Majuusigii baa markaa yiri, “Madaxweyneheennii Kisra xooluu dooran jiray, madaxweynihii Ruum Qaysarna qurux buu dooran jiray, Carabina nasab iyo qabiil bay dooran jirtay, madaxweynihiinnii Maxamedna diin buu dooran jiraye, bal adigu go’aan ka gaar ciddaad ku dayan lahayd.”

 

QISADII SACIID BINUL MUSAYIB

Saciid waxa uu ahaa mid kamida culimadii diinta ugu caansanayd xilligii Banii Umayah dowladda Islaamka u talinayeen. Saciid ardadiisa waxaa kamid ahaa nin la oran jiray Cabdullaahi bin Abii Widaacah. Cabdullaahi dhawr maalmood buu dersiga ka maqnaaday, sheekhuna ardada ka dhex tebay. Maalintii dambe kolkii loo sheegay in sheekhu doondoonayey buu u yimid. Markuu salaamay buu sheekhu weydiiyey halkuu maalmahan ku maqnaa. “Xaaska ayaa iga jiranayd oo aan la joogay, haddase way dhimatay oo waaban soo duugay,” buu Cabdullaahi ugu jawaabay. “Maxaad jirradeeda noogu soo sheegi weyday aan booqannee, amaba geerideeda aan wax ka duugnee?” intuu ku yiri oo u tacsiyeeyay, xaaskii geeriyootayna u duceeyay, buu dabeeto ku yiri: “Cabdullaahiyow guurso, Eebbena ha hortegin adoo doob ah.” “Yaa sheekhow gabar isiinaya? Wallaahi baan ku dhaartaye afar dirham baa xoolo iga dhaca.” Sheekhii baa markaa yiri, “Subxaanallaah, miyaanu Muslimku afar dirham ku dhowrsan karin?” una raaciyey, “Anaa inan kuu guurinaya hadaad raali ka tahay.”

Cabdullaahi bin Abii Widaacah oo isaga laftiisu sheekada ka sheekeynayaa waxa uu leeyahay, “Markaas baan xishood iyo darajayn dartood uga aamusay.” “Maxaad u aamustay? Ma inantaydaan kuu cuntamayn?” “Eebbe hakuu naxariistee maxaad saa u leedahay haddaad doonto gabadhaada kumanaan dirham baad ku guurin kartaaye?” baan ku iri. Markaas buu sheekhii yiri, “Waa runtaa, balse iska daayoo shuhuud u yeero.” Shuhuud baan markaa u yeertay, waxaana gabadhii la igula mehriyey afartii dirham, halkaana lagu kala faataxaystay.

Kolkaan salaaddii Cishaha tukannay baan anigu gurigeygii iska aaday, waana tanoo nin baa iridkii aqalkeyga garaacaya. “Waa kuma?” Qofkii iridka garaacayey baa yiri, “Waa Saciid.” Ilaah baan ku dhaartaye waxaan Saciidyo magaalada ku aqoon jiray waan soo wada xusuustay aan ka ahayn Saciid binul Musayib, maxaa yeelay weligey maanan arag asagoo gurigiisa ka baxaya, inuu salaad masjidka ugu socdo ama meyd wax kasoo aasayo maaha ee. Markaas baan iri, “Waa Saciidkee?” “Saciid binul Musayib.” Jirkayga oo dhan baa halmar jareeyey, waxanan is iri, “Armuu sheekhu ka shallaayey inantuu ku siiyey oo kuu cudur daaran rabaa.” Markaas baan anoo cagajiid ah iridkii furay, saa waa gabar dadaboolan, faras alaabi ku raran tahay iyo adeegto cad. Sheekhii intuu isalaamay buu yiri, “Cabdullaahiyow waatan naagtaadii.” Markaas baan si yare xishood ku jiro u iri, “Alle hakuu naxariistee, maxaad ayaamo ugu kaadin weydey.” Suu yiri, “Sabab?” kuna daray, “Sow ima oran afar dirham baan haystaa? Mise waxaad dooneysaa in Eebbe i yiraahdo maxaad ninka habeenkaa doobnimo ugu dhaaftay adoo xaaskiisii haya. Waa taa naagtaadii waana taa alaabadiinnii, waana taa gabar idiin adeegta iyo kun dirham ood masruufataan. Cabdullaahiyow amaanada Eebbe iga guddoon. Waxan dhaar kuugu marayaa inaad iga guddoomaysid gabar soon iyo salaad badan, Kitaabka Eebbe iyo Sunnada Rasuulkiisana aqoon badan u leh, ee Alle kaga cabso, aniga darteeyna ha uga xishoon ee haddaad wax aadan jeclaysan ku aragto intaad edbiso gacanteyda kusoo sin.” Waanu sii dhaqaaqay.

Cabdullaahi waxa uu leeyahay, “Wallaahi baan ku dhaartaye weligey ma arag naag ka aqrin og Kitaabka Alle, kagana aqoon badan Sunnada Rasuulka, kagana cabsi badan Allihii abuurtay, waxanay ahayd mas’alada culimada wareerisa ta jawaabteeda la weydiiyo. Mar kasta oon Saciid is aragno waxa uu iweydiin jiray, “Qoftii say tahay?” Markaas baan dhihi jiray, “Waa nabaddeeda.”

Kedib markay gabadhii wiil ii dhashay baan maalin anigoo suuqa u baxay waxaan soo laabtay islaan aanan weligey arag oo aqalka dhex fadhida. Ka noqo markaan islahaa bay xaaskaygii tiri, “Soo gal Cabdullaahiyow, waa qof araggeeda Eebbe kuu banneeyaye.” Markaas baan weydiiyey, “Tumaad ahayd, Alle hakuu naxariistee?” “Cabdullaahiyow gabadhaan hooyadeed baan ahaye maxaad kala kulantay?” “Khayr Alle haydinka siiyo, si fiican baad u tababarteen una edbiseen.” “Cabdullaahiyow annaga ha noogu danayne haddaad xumaan ku aragtid edbi, waxaan nafteeda ka ahaynna adaa leh, dhoola caddayntana haka badin yaanay ku dhayalsane. Eebbe haydiin barakeeyo dhallaanka cusub, ha ka dhowro Shaydaan, hana ka dhigo mid Alle ka cabsi badan sidii awoowihii. Wallaahi baan ku dhaartaye afartan sanadood oon isqabnay ma aanan arag maalinna asagoo Allihiis ku caasinaya, lacagtaana asagaa idiinsoo dhiibaye qaata.”

Cabdullaahi waxa uu leeyahay, “Waan ka qaatay lacagtii, waxayna ahayd shan diinaar, siday islaantii markaas nooga baxdayna siddeed iyo toban sanadood wejigeeda dib uma aanan arag ilaa geeriyi na kala geysay.”

Dhammaad qisadii Saciid binul Musayib.

 

ISKA EEG INANTA INTAANAD GUURSAN

Ninku kolka uu xulanayo tii nolol la wadaagi lahayd, diintu waa ay u oggoshahay inuu iska eego, ha yeeshee su’aasha meesha ku jirtaa waxa weeye, intee in la’eg buu ka eegi karayaa jirkeeda?

Waxaa la yiri: Cumar binu Khaddaab ayaa weydiistay Cali bin Abii Daalib inuu siiyo gabadhiisa Ummu Kaltuum markaas buu Cali ku yiri, “Cumarow gabadhu way yar tahay, balse waan kuu soo dirayaaye aragoo haddaad raalli ka noqoto waa naagtaada.” Markaas buu gabadhii intuu maro usoo dhiibay ku yiri Amiirul Mu’miniinka ugee, oo ku dheh aabbe wuxuu ku yiri, “Waa tii aan kuu sheegayey.” Intay Cumar u tagtay bay maradii u dhiibtay, ereyadiina u sheegtay. Cumar baa markaa ku yiri, “Usheeg aabbahaa raali baan ka nahaye.” Markay bax is tiri oo sii jeesatay buu Cumar kubabkeeda marada ka qaaday. “Yaa, haddaadan Amiirul Mu’miniin ahaan lahayn ishaan kaa dharbaaxi lahaa,” bay ayadoo xanaaqsan intay tiri kasii dhaqaaqday. Kolkay aabbeheed ku noqotayna waxay ku tiri, “Waxaad ii dirtay odoy xun oo saa iyo saa igu sameeyay.” “Maandhay waa ninkaagii,” buu Cali hadal kusoo gooyay.

Culimada diinta intoodii badnayd waxay isku raaceen inuu ninku gabadha uu guurkeeda doonayo ka eegi karayo jirka qaybihiisa haween lagu raaco sida wejiga, gacmaha, kubabka lugaha, iyo wixi la mida, qaarbaase intaa kasii fogaaday oo gaarsiiyey ilaa iyo jirka oo dhan waxaan ka ahayn labada dalool (cambarka iyo dabada).

 

SIFOOYINKII SHEEKH AN-NAFSAAWI

Shaykh an-Nafsaawi oo ahaa caalim Islaam ah, noolaana qarniyadii dhexe waxa uu buuggiisii Ar-Rowdul-Caadir fii Nus-hatil-Khaadir ku qoray sifooyin uu sheegay in gabadha leh aan sinnaba loo daayin guursigeeda. Haddaba sifooyinkii uu sheekh an-Nafsaawi tilmaamay iyo qaar kaloon tixraacyo kale ka helnay haddaynu nuxurkoodii soo koobno, waxay ahaayeen sidatan:

Gabadha guursigeeda la doonaa waa tan uu jirkeedu buuxo oo joogga iyo hilibka leh, foolka ballaaran leh, timaha dhaadheer ee madow leh, indhaha sidii ilays la shiday oo kalaa leh, dhabannada shushuban leh, sanqaroorka qoran leh, sunniyaha dhaadheer ee madmadow leh, afka yar iyo ciridka madow leh, ilkaha sidii aleel la qoray ah leh, dibnaha, dhabannada iyo carrabka cas leh, sanka iyo afka carfaya leh, qoorta dheer iyo cabbaaryaha leh, garbaha waaweyn leh, gacmaha buurbuuran iyo garaaraha leh, shafka ballaaran leh, naasaha toobinka ah ee dharka dul saaran dhibsanaya doonayana inay kasoo dhex baxaan leh, xabadka iyo naaska buuxa leh, dhexda yar leh, sinaha waaweyn leh, caloosha godan leh amaba xulus yaroo salaaxista ku habboon leh, xuddunta ballaaran ee biya-degeenkaa leh, cambar dusha iyo daafyaha ka cayilan dhexdana ka ciriirigaa leh, cajarrada waaweyn leh, qaarka dambe iyo doolasha waaweyn leh, kubabka buuxa, cagaha yaryar iyo cirbaha jilicsan leh.

Gabadha socodkeedu yahay siduu abwaanku u sawiray, “Culays kuma dhaqaaqdo mana cararto, cagta socodka kuma dhererto ciiddee way ciribsataa,” kolkay soconayso laafyoota, kor iyo hoosna ka lulata, soo socodkeeda aad macaansatid, sii socodkeedana la miyir beeshid, bashaashadda aan hadalka iyo qosolka badnayn, codka iyo carrabka gaaban balse ereyga kasoo baxa bukaankii maqlaa macaantiida ku bogsoodo, bixitaanka iyo soo gelitaanka yar gurigana aan dhaafin, deriska aan dan lama huraan ah mooyee hadal u doonan, dibadda markay dan ka yeelato ninkeeda oggolaansho ka dalbata, duunyo duqeeda mooyee dad kale aan weydiisan, iimaanka badanoo wax yari deeqaan, degganaanta iyo dulqaadka badan, ninkeeda daacadda u ah oo hadduu gogosha ugu yeero degdeg uga yeesha, hadduu damco ayadu doonata, hadduu iska daayana isdadabta, kolkay galmadu dhacayso dhabannadu casaadaan, indhuhu caddaadaan, dibnuhuna cayaaraan, kalkay ninkeeda la joogto farax iyo qosol badan, markay dad kale arkeysana afgaaban oo edeb badan, eer-sheegad yar, abtiyaal iyo adeeryaal akhyaar ahna leh.

 

RAG MAXAA LAGU RAACAA?

Ragga iyo dumarku way ku kala duwan yihiin marka laga eego sifooyinka la isku doorto xilliga guurka. Rasuulkeennu waa kii yiri: “Naag waxa loo guursadaa maalkeeda, quruxdeeda, sharafteeda iyo diinteeda,” taasi oo ina tusaysa in maalka iyo quruxdu ay boqolkiiba-50 ka yihiin sababaha dumarka loo guursado, ha yeeshee kolkay arrintu joogto ninka isagu doonaya inuu guursado, qiimeyntiisu taa ka duwan.

Diinteenna Islaamku waxa ay xaddidday laba shardi oo haddii ninka laga helo ay tahay in markaa inanta uu soo doontay loo guuriyo, labadaasi shardi oo kala ah; Diin iyo Dabeecad. Rasuulka suubbani waxa uu xadiis ku leeyahay: “Hadduu idiin yimaado nimaad diintiisa iyo dabeecaddiisa u bogtaan u guuriya, haddii kale xumaan iyo dhibaato weyn baa dhulka ka dhacaysa.” Xadiiska waxaad ka garan kartaa in dabeecadda qofku aanay ku xirnayn diintiisa, maxaa yeelay si kasta oo qofku uu diinta u yaqaan, haddana dabeecad wanaagga, degganaanta iyo qabowga iyo waa loo kala dhashaa dabeecad xumida, xanaaq dhowaanta iyo kulaylka joogtada ah.

Rasuulku kuma aanu soo hadal qaadin xadiiskiisa qurux iyo maal looga baahan yahay ragga guurdoonka ah toona. Haddaba sababtu waxa weeyaan, aynu ku horreeyno quruxda ee, ninka ragga ah waxaa qurux ugu filan ragannimadiisa, oo kol hadduu waxgarad yahay, geesi yahay, caqli iyo kartina leeyahay, waxay ila tahay qurux ay dumar ku raacaan oo u harsani ma jirto. Dhanka kale, marka diinta Islaamka laga hadlayo, maalku kamid ma aha shuruudaha guurdoonka lagu xiray. Ninkii diin (aqoon iyo ku dhaqan) iyo dabeecad wanaag isku darsada, Eebbe asagaa xagga maalka ka kafaalad qaaday. Waxana taasi marqaati ka ah aayadda oranaysa: “Hadday sabool yihiin Eebbe asagaa deeqdiisa ku hodminaya.”

 

GAYAANKAA GUURSO

Arrimaha loo baahan yahay in ahmiyad la siiyo kolka la dooranayo lammaanaha nolosha waxa ugu horreeya diinta iyo dabeecadda sidaynu horeba usoo sheegnay, waxase aan la inkiri karin inay jiraan umuuro kale oo iyaga laftoodu ahmiyaddooda leh, waxaana kamid ah farqiga u dhexeeya da’da ninka iyo da’da inanta uu guurkeeda doonayo.

Abuubakar iyo Cumar ayaa mid waliba goonidiisa usoo doontay Faadumo binti Rasuul, markaas buu Rasuulku mid waliba goonidiisa ugu sheegay inay gabadhu yar tahay. Ha yeeshee kolkuu Cali soo doontay, waa uu siiyay, waxanay culimada qaar taa ku micneeyeen in Rasuulku doonayey inuu gabadhiisa u guuriyo nin ay isku da’ dhow yihiin, waxana markaasi Faadumo ay jirtay shan iyo toban sano iyo shan bilood, halka uu Cali ka jiray koow iyo labaatan sano iyo afar bilood.

Waxaa laga yaabaa inuu maskaxdaada ku soo dhoco guurkii Rasuulkeenna iyo Caa’ishah oo iyadu aad uga da’ yarayd Rasuulka, ha yeeshee qoraaga kitaabka Tuxfatul-Caruus Maxamuud al-Istambuuli waxa uu ku doodayaa in umuurtaasi aanay ahayn mid lagu dayan karo sababahaan soo socda awgood:

–        Dadnimada Rasuulka oo dadnimo qof lala simaahi jirin, taasi oo keentay inay Caa’ishah farxad kula noolayd, isagana ka door bidday nin kasta oo dhallinyaro ahaa oo soo doontay.

–        Ulajeeddada siyaasadeed ee ka dambeysay arooskaasi oo loola jeeday in dhidibbada loo aaso xiriir dhexmara Rasuulka iyo Abuu-Bakar as-Siddiiq oo saaxiibtinnimada soojireenka ah ee ka dhexeeysay asaga iyo Rasuulka ka sokow, kamid ahaa hoggaamiyeyaasha Carabta, loona fududeeyo maslaxadda ka dhaxaysay labadooda, maadaama uu Abuu-Bakar mar waliba tegi jiray guriga Rasuulka si dardarsiimo loo geliyo Dacwada Islaamka.

–        Caa’ishah oo ahayd qof aad u diin badan, marnabana aan cabsi looga qabin inay gef ka geysato guurkaasi.

–        Rasuulka oo la siiyay awood ragannimo u dhiganta afartan ragga Saxaabadiisa ah awooddood sida ku soo aroortay Xadiiska Saxiixa ah.

Dhammaad faalladii al-Istambuuli.

Gabar baa gabar weydiisay, “Naa rag kee baad ugu jeceshahay?”. Markaas bay tiri, “Waxaan ugu jeclahay ger caddaale, guunyo badane, gaajo gooye, kuu garaabe, ku garab taagne, gef ka dheere, garoor ma daadshe, gaawe carafle, gaari farasle, gaarka haaye, deris gargaare, ee adiguna?” Markaas bay ugu jawaabtay, “Anna gar madoobe, geed walwaale, garruun weyne, gujo kulule, gunta ku geeye, kuna gufeeye, gidaarra jeexe, gurxan badane, gebagebeeye, gacan sarreeye, gam’i waaye, kaas baan u jeclahay ee aniga iyo adiga teennee caqli badan?”

Sida ninkuba u jecel yahay inuu guursado gabar da’ yar, qurux badan, caqli badan, dhawrsan, asagana jecel oo dhaqaalaysa, ayay gabadhuna u jeceshahay in loo guuriyo wiil da’ yar ama aan wax badan ka durugsanayn, qurux badan, caqli iyo ragannimo badan, dhawrsan oo iyada uun ku kooban, deeqsina ah.

Waxaa la yiri: Nin gaaban oo fool xun baa wuxuu qabay gabar qurux badan. Maalin buu usoo galay ayadoo si fiican isu qurxisay. Markaas buu isha la raacay awoodina waayay inuu ka jeesto. Markay aragtay siduu u eegayo bay tiri, “Maxaa kugu dhacay?” “Wallaahi aad baad u qurxoonaatay.” Markaas bay tiri, “Ku bishaareyso inaan aniga iyo adiguba Janno geleyno.” Suu weydiiyey, “Oo xageed ka ogaatay?” “Anoo kalaa lagu siiyey markaas baad shukriday, adoo kalena waa la i siiyey markaas baan sabray, qofka shukriya iyo ka sabraana waa ehlu janno,” bay hadal ugusoo jartay.

Waxaa la yiri: Nin baa asagoo faras fuushan waxaa ka hor timid naag uusan quruxdeeda ayadoo kale hore u arag. Markaas buu ku yiri, “Hadduu nin ku qabo Eebbe hakuu barakeeyo, haddii kalese ii sheeg.” Markaas bay ku tiri, “Maad iska kay dhaaftid wax aanad jeclayn baa igu yaalle.” “Maxaa kugu yaal?” “Madaxayga cirraa ku taal.” Intaa markuu maqlay buu faraskii saynta u rogay si uu u dhaqaaqo, waase ay joojisay, oo intay timeheedii hagoogta ka qaadday tustay, mise waaba timo madowgooda wax lagu mitaalo aan la arag. Waxayna ku tiri, “Wallaahi inaanan weli labaatan jir gaarin, ha yeeshee waxa madaxaaga iiga muuqatay cirro, waxana aan rabay inaan ku tuso in annaguba aan idinku nacayno waxa aad nagu nacaysaan.”

Ugu dambayntii, waxaa lagama maarmaan ah inuu jacayl jiro amaba israbitaan ka dhexeeya labada ruux ee guurka u sharraxan, ha yeeshee jacaylka laf ahaantiisa ma aha in laga dhigto yool, balse waa inuu ahaadaa waddo xaaran oo loo maro hadaf ka weyn oo ay labada qof hiigsanayaan. Gabadha aad guursigeeda dooneysaa ma tahay haddaad guri gashaan (waa siday kuula muuqato ee) mid ay naagnimadeedu ku qancin doonto? Ma tahay mid loo daayey agaasin guri, garaneysana rag waxa u roon iyo waxa ka reebban?

 

DARDAARAN AAN DIIN LOO EEGIN

Waxa la arkaa waqtiyadaan dambe in dad badan oo isdooranayaa ay isku doortaan muuqaallada dibadda sida: muuqaalka iyo midabka jirka, timaha, eegmada, iyo wixi la mida, iyaga oon ka eegin qofka ay dooranayaan dhanka sifooyinka nafsiyeed iyo dabeecadeed oo iyagu ah kuwa nolosha qoys u horseeda farxad, raynrayn, raaxo iyo murugo la’aan.

Haddaba waa in rag iyo dumarba aan la isku dooran muuqaalka kore oo qura, balse lagu doortaa qofka shakhsiyaddiisa, sababta oo ah muuqaalku waa mid ku xiran da’da qofka oo baaba’aya. Tusaale ahaan, gabar ku fekeri jirtay inay hesho wiil dheer, jirkiisu dhisan yahay, lebbis qurxoon, taajir ah iyo wixi la mida, haddii ay hesho wiilkii ay ku riyoon jirtay una haysatay inuu noqon doono wehelkeeda adduunyada (isna uu ku doortay sifooyinkii ay ku dooratay kuwa la mid ah), kolka ay aqalgalaan oo dabeeto inta ay ka dheregto sifooyinkiisa dibadda, u baahato dadnimadiisa gudaha ayna markaasi ka weydo, waxay billowdaa inay dareento dhibaatooyin aanay hore ugu xisaabtamin iyo inaysan raalli ahayn. Haddaba kolka aad dooranaysid kan kula wadaagaya nolosha, waa in aad ka eegto oo qiimaysid gudihiisa iyo dibaddiisa labadaba oo uusan kugu noqon afka malab uur minshaar.

Gabadhu inta aysan isku indha tirin jacayl, waxa loo baahan yahay inay ogaato ruuxa ay laabteeda u furaysaa inuu noqon doono kan ay isla billaabi doonaan socdaal nololeed jiraya ilaa ay geeriyi kala geyso. Waa inay maskaxda ku haysaa in doorashadeedaasi ay tahay imtixaan ay geleyso inta ay nooshahay kan ugu adag, sidaasi daraadeedna ay isugu geyso wax allaale waxay xeel iyo khibrad leedahay siday u darsi lahayd dabeecadda iyo shakhsiyadda gudaha ee qofka ay dooranayso.

Waxaa laga yaabaa in qofku aragtida guud ka caafimaad qabo, balse uu hoosta ku wato cudurro xunxun sida jabtada amaba cudurrada kale ee waqtiyadaan dambe ku caan baxay dunida kuna qarsoon xubnaha taranka, kuwaasi oo ay khatartoodu badan tahay gaar ahaan kolka ay hayaan haweenka. Waxa laga yaabaa in jabtada kolka la iska daaweeyo ay dusha ka bogsooto, balse ku qarsoon tahay jirka hoose ilaa ay maalin maalmaha kamid ah u gudubto maskaxda keentana cudurro Eebbe kaa haayo, iyada oo weliba u gudbaysa qofka aad isqabtaan iyo carruurta intaba. Cudurka qaaxadu isna waxa uu leeyahay natiijooyin kuwaasi la mid ah, waxaana waajib ah in arrimahaasi oo dhan maskaxda lagu haayo marka la dooranayo lammaanaha nolosha.

 

KHIDBADA

Khidbada haddaynu ka eegno dhanka diinta Islaamka iyo dadkii hore, waxa ahayd sidatan: wiilku dumar buu dirsan jiray uga warkeena inanta akhlaaqdeeda iyo gaarinimadeeda. Hadduu la dhaco wanaagga laga soo sheego iyo warbixinta laga keenana, duqay buu kaxaysan jiray amaba keligii bixi jiray oo intuu aabbeheed u tago guurkeeda weydiisan jiray. Kolkaana aabbuhu hadduu ku qanco wiilka diintiisa iyo edebtiisa, wuxuu la tashan jiray inanta iyo hooyadeed, hadduu oggolaansho ka helana halkaa ayuuba ku bixin jiray. Gabadha markaa inta la mehriyo ayaa ninkeeda la daba dhigi jiray, waxayse ahayd hadduu sidaa dalbado. Haddii kale intuu halkuu kasoo doonay u noqdo ayuu kolkuu guri diyaarsado soo doonan jiray laguna dari jiray.

Maanta khidbadu waxa weeye xaflad faraxeed duunyo badani ku baxdo dad badanina isugu yimaado, dabeetana wiilka iyo gabadha oo si fiican loogu soo lebbisay gacmahana is-haystaa intay ku soo baxaan dadka xafladda kasoo qaybgalay, hortooda isku weydaarsada farraanti ka dhigan heshiis dhexmara labadooda oo ah inay isguursan doonaan, waxayna dhab ahaantii u egtahay heshiis ganacsi labada dhinac mid loogu xajinayo kan kale, waana arrin aan diin wax sal ah ku lahayn.

Hablaha qaar khidbadu waxabay u tahay dareen iska sara marin ay iska sare marinayaan kuwa kale ee aanay weli duruuftu u oggolaan in dadku isugu yimaado uguna alalaaso xafladda khidbadooda. Waxa iyana jirta in khidbado badani ku dhacaan si degdeg ah, si waddada looga xiro loogana boos qabsado kuwa tartanka kula jira gabadha ama wiilka. Dhallinyaro badan baa hablaha ugu ballan qaada guur, si ay uga haqab tiraan rabitaankooda jinsiyeed dabeetana ka baxa ballantii ay ku galeen afar indhood hortood. Kol haddayse khidbadu ku dhacayso dadka oo dhan hortooda, ceeb bay ku noqonaysaa iyo sharaf dhac haddii intuu gabadhaasi ku ciyaaro dabeeto is-yiraahdo fasakh (ka bax) khidbadaasi sabab la’aan.

Tijaabooyinku waxay caddeeyeen in khidbada ay ku xigsato galmadu iyada oon la gaarin meher iyo aqalgal, ay inta badan ku dhammaato kala tag. Khidbadaha qaar baa ku dhaca xaalad qooq iyo kacsi iyo dhaar inayan weligood kala harin, iyada oon wax hordhac iyo ka fiirsi ahi ka horreeyn, sidaasina intay u hoggaansamaan kacsi iyo rabitaan aan xad lahayn, daqiiqad kadib ka shallaayaan wixii ay daqiiqad kahor ku dhaqaaqeen. Gabdhaha qaar baa kolka ay hoosta ka galaan wiilka ay jecel yihiin uu soo weeraraa dareen kacsi aan xad lahayni, dabeetana awoodi waaya inay maya yiraahdaan iyaga oo miyir iyo dhimirba beela, sidaasina ay ku dhacaan heshiisyo aan weligood dhaboobayn iyada oo weliba aan la joogin meel laga noqdo.

Gabadhii khidbadeeda fasakhda mujtamacaadka reer barigu waxay ku eegaan il liidiseed, taasi oo ah dulmi la jideeyey waqti fog. Fasakhidda khidbadu amaba haddaynu si kale u niraahno ka bixitaanka ballantii ahayd in la is guursan doono waxay xumeysaa sumcadda gabadha. Waxa intaa dheer in mujtamaca iyo cid kasta oo doonta inay gabadhaasi dib u doonato labaduba u arkaan inay tahay garoob, si kastaba gabadhaasi ha u jeclaato khadiibkeeda cusub, daacad iyo raaliyana ha ugu ahaato ee.

Dalalka aan diinta Islaamka ku dhaqmin qaarkood waxay khidbadu uga dhigan tahay xarig sharci ah, khadiibadduna waxay leedahay xuquuq u dhiganta tan ay leedahay haweeneyda la qabo iyo weliba xuquuqda uurjiifka caloosheeda ku jira haddii ay u oggolaato khadiibkeeda inuu u galmoodo intaanay aqalgelin. Waxa caadi ah inaad dalalka caynkaasi ah ku aragtid nin iyo haweeney isu dhalay laba iyo saddex carruur ah oo la leeyahay caawa ayuu dhacayaa nikaaxii iyo aqalgalkoodii. Waxa taasi ka yaab badan in dalalka qaar aanayba labada qof isguursanaynin ilaa iyo inta ay ka hubsanayaan inay carruur isu dhali karayaan, iyaga oo isla noolaanaya ilaa iyo intay dhawr carruur ah isu dhalayaan, markaa dabadeedna aqalgal iyo xaflad yaab leh loo dhigayo.

Cutubka 10aad

Marin-Habawsheyaal

Carsaanyo markii uu quraacda soo cunay ayuu gurigiisa ka soo baxay, si uu ugu tago saaxiibkiis Qasaaye oo ay labadii maalmood ee ugu dambeeyay is- moogaayeen. Isagoo aan iridda gurigiisa dhaafin ayuu arkay dad badan oo buuxa guri aan ka fogeyn gurigiisa. Dadku waxay ku tuursanaayeen wax dhulka yaallay, qaarkoodna iyagoo ashahaadanaya ayay ka soo ordayeen meesha la buuxo.

Carsaanyo dhinacii dadka ayuu aaday, si uu bal u ogaado waxa la dul dhooban yahay, qofba mar sidii uu isaga riixayay oo uu cariiriga isugu soo maqiiqayay ayuu ugu dambayntii soo dul-joogsaday wixii la dul dhoobnaa. Markii uu sidaas u eegay ayaa uu arkay naxdin weyn ku abuureen, dabadeedna gadaal uga soo booday.

Wuxuu ka soo tallaabsaday dad dhulka jiifa, oo markii ay muuqaalka meesha yaalla arkeen is-heyn kari waayay oo suuxsan. Nafsad ahaantiisa, isagoo hunqaaco isdaba joog ah isku xijinaya ayuu meeshii ka soo tegay, wuxuuna wejiga soo aaddiyay guriga saaxiibkiis Qasaaye.

Dhabbaha intii uu ku soo jiray qeybta xusuusta iyo maskaxdiisa waxay ku soo cel- celineysay naxdintii uu soo arkay, inuu miyir daboolmo wax yar buu u soo jirsaday. Isagoo argagaxsan ayuu soo gaaray gurigii saaxiibkiis, markii uu albaabkii garaacayna waxaa ka furtay gabar yar oo uu saaxiibkiis Qasaaye dhalay.

Gudaha markii uu u galay guriga ayuu gabadhii yarayd oo garaneysay inuu Carsaanyo adeerkeed yahay waydiiyay, “aabbahaa Qasaaye ma joogaa?” Gabadhii waxay farta ugu fiiqday qol gudaha ah oo uu Qasaaye ku jiray. Intii ay isaga iyo gabadha isla hadlaayeen ayuu Qasaaye aqoonsaday codka uu maqlayo inuu yahay saaxiibkiis Carsaanyo.

“Carsaanyo soo dhaaf, codkaaga baanba gartaye,” ayuu qolka ka soo dhex yiri Qasaaye.

“Maxaa guriga kugu haya Qasaayow, anigu guri maba fadhin karo oo anigoo dibedda u soo baxay baanba is-arkaaye,” ayuu Carsaanyo yiri isagoo gudaha u sii gelaya qolkii uu saaxiibkiis uga dhex baaqay.

Qasaaye wuxuu u sheegay inuu ku qasban yahay guri joogista, waayo gabadha yar ee uu dhalay ayuu guriga ku hayaa, maadaama ay islaantiisa suuqa u shaqa tagto si ay noolol-maalmeedka ugu soo dhiciso. Carsaanyo isagoo og sababtaas darteed inuu gurijoog u noqday saaxiibkiis ayuu si xaqiijin ah u yiri, “Ilaah ka sokow, dumarka ayaa beryahan inoo wada maqan.”

Carsaanyo oo galaas biyo ah oo ay gabadhii yareyd u keentay cabbaya ayaa yiri “Qasaayow haddaad ogaan lahayd maanta waxaan soo arkay!!!” Qasaaye oo gartay inuu saaxiibkiis si u argagaxsan yahay maanta, oo uu xitaa hadalka isku dar-darayo ayaa ugu jawaabay, “maanta wayba kaa muuqataa inaad soo aragtay wax aan fiicneyn, ee bal warka i sii.”

Carsaanyo wuxuu saaxiibkiis u sheegay inay muddo 20 sano ah ku soo dhex jireen dagaallo nooc walbo leh, wax kastoo laga cabsadana ay soo mareen, laakiin ay u dhinneyd tan uu maanta soo arkay oo uusan weligiis ku fikirin. Wuxuu u sheegay saaxibkiis in uu soo arkay madaxyo dad oo jirka intiisa kale laga soo jaray, oo sidii qashinkii loogu soo qubay meel barxad ah oo guri deriskiisa ah ku ag-taalla.

Qasaaye ayaa markiiba la soo booday, “waxaas waan maqlay oo been baan u heystaye, ma adigaaba dhaayahaaga ku soo arkay?” Carsaanyo intuu fadhiga ka istaagay ayuu cod dheer ku yiri, “maxaa been ah? Anigaaba indhaheyga ku soo arkaye, oo naxdintii aan ka soo qaaday la suuxi gaaraye, weliba waxaan soo xaqiiiyay inay ahaayeen dad la yaqaanno, oo ahaa shaqaale dib u dhis ku sameynaayay guryo iyo xarumo badan oo deegaanka ku yaalla oo la dayac-tiraayay.”

Qasaaye intuu saaxiibkiis fariisiyay ayuu u sheegay in kooxahaan ay wax kasta ka suuroobaan, oo hadda ka horba ay ogaayeen inay qaraxyo kala duwan la beegsadeen haween badan oo dhowr jid oo deegaanka ah hawl nadaafadeed ka hayay.

“Annagaa yaab aragnay, arrintu gar iyo shaarbo iyo dhar la xirto way ka tagtay, oo haddana kooxahani yaan la shaqeysan bayba soo rogeen,” ayuu yiri Qasaaye. Carsaanyo oo dhidid iska tir-tiraaya ayuu ugu warceliyay saaxiibkiis, “Qasaayow waaba sidaas oo waxaa maalmahaan soo badatay baqdinta shacabka, ragguna guryaha kama soo baxo cabsi ay ka qabaan in jidka ay ku qabsadaan kooxahaas darteed.”

“Adigu dad waaweyn baabad ka hadleysaa!” intuu yiri Qasaaye ayuu saaxiibkiis uga sheekeeyay sheeko la yaab leh oo habeen saddexaad gurigiisa ka dhacday, taasoo ahayd in gabadhiisa yar ay caanaha diidday oo hooyadeedna ay ka quusatay wax kastoo ay ku sameysay, sasabaad iyo indho-gaduudis labadaba in lagu kari waayay, oo markii dambena lagu yiri, “haddaad caanaha cabbi waydo waxaan kugu yeerayaa kooxda dad qalatada ah ee hadda diinta ku andacoota,” ayay islaantu ku cabsiisay gabadhii.

Yariistii intay oysay ayay ku calaacashay inaan kooxdaas loogu yeerine ay diyaar u tahay in ay caanaha si nabadgelyo ah ku cabto.

Carsaanyo intuu qisadaas ka yaabay ayuu madaxa ruxay isagoo ku cel-celinaya “maantana ma heerkaas baynu joognaa”, wuxuu qaadan la’yahay bahalnimada kooxdan heerka ay gaartay, oo xataa carruurtii yar-yareyd in lagu seexiyo, caanahana lagu siiyo ayay marayaan, “war ninyahow kuwaan Ilaahay ha inaga qabto, wax kale oo aan sameyno garan meynee,” ayuu yiri Carsaanyo.

Intaas kaddib, ayay dhowr kaftan isa sii dhaafsadeen, waxayna si calool fiyoobi ah isugu sheegeen inay yihiin dad dulman oo u ciishoon kooxahan. Qasaaye wuxuu saaxiibkiis niyadda ugu dhisay in maalin maalmaha ka mid ah laga adkaan doono kooxahan, oo la arki doono iyagoo jidadka lagu tuuryeynayo, oo laga saarayo meel kasta.

Carsaanyo rajada uu saaxiibkiis geliyay intuu ku farxay ayuu u sheegay in haddii ay taasi dhici lahayd la yaabi lahaa midda uu dhigo. Kaftankii iyo sheekadii saacadda iyo barka u socotay intay soo afjareen ayuu Carsaanyo sheegay inuu sii baxayo.

Qasaaye wuxuu kula dardaarmay Carsaanyo inuu taxaddaro, maadaama uu yahay nin shaqeeya, maadaama hadda ay billaabatay dadka shaqeeya in qoorta laga gooyo oo si arxan darro ah loo dilo. “Maya…maya…taas ma dhaceyso, waan shaqeeyaaba la igama maqlaayo,” intuu yiri Carsaanyo ayuu macasalaameeyay saaxiibkiis, waxayna is xusuusiyeen tacsida jimcaha ee guriga Faadumo, sidaas ayayna ku kala tageen.

Xilli ay tahay 8-dii subaxnimo oo maalin Jimco ah ayaa Abuu Seef iyo saraakiil kale oo xeradooda tababar ugu wada ciidamo ay dhowr bilood leylinayeen, ayaa waxaa soo booqday Abuu Colaad. Inkastoo ay ahayd maalinnimo Jimco ah, haddana xilligaas hore loogama baran Abuu Colaad inuu soo booqdo xerada.

Abuu Seef markii uu arkay Abuu Colaad oo ku soo dhow ayuu ciidamadii ku wargeliyay inay madaxdiisii timid, kaddibna intuu ka soo dhex baxay, ayuu u sheegay inuu deg-deg ugu soo noqon doono, iyagana ay sii quraacdaan, oo marka ay quraacda ka soo laabtaanna ay hawshooda sii wataan. Dardaarankaas kooban kaddib, dhanka Abuu Colaad ayuu u jeestay oo uu salaantii caadiga ahayd ku boobay, isagoo gacantiisa midig saacad ku xirneyd tilmaamayana wuxuu u sheegay inuu saakay soo kallahay.

Dhammaan dadka ku kooxda ah Abuu Seef, waxay saacadaha ku xirtaan gacanta midig, taasoo muujineysa heerka ay ka gaareen khilaafka, waxayse ku doodaan wax kastoo wanaagsan in loogu talogalay gacanta midig.

Abuu Colaad uma muuqan inuu jawaab ka bixiyo sababta uu u soo kallahay. Intuu ciidamadii quraacda loo kala diray indhaha la raacay, ayuu isagoo dhoolla-caddeynaya yiri, “bal eeg! ad-adeyga ka muuqda ciidamadeenna, 20 jirro baad mooddaa, yaa is- oranaya kuwaan baa 14-jirro ah?”

Abuu Seef aad bay u farxad gelisay ammaantaas, waayo shaqo wanaaggiisa ayaa la tilmaamay. Intuu “maashaa Allaah” labo jeer ku cel-celiyay ayuu Abuu Colaad ku yiri “bal horta geedkaas harka wanaagsan lihi ina fariisi, goor kheyr qabta baabad noo timide”.

Markii ay sii fariisanayeen ayuu Abuu Colaad ugu horreyn waydiiyay guulaha ay ka gaareen dagaalladii ay dhowaan la galeen qolooyinka ka soo horjeeda. “Bal war fiican ii sheeg! deegaanno badan maka soo xoreyseen murtidiinta?” ayuu Abuu Colaad su’aashii koowaad u doortay.

Abuu Seef ma uusan ka been sheegi karin su’aashaasi jawaabteeda, waayo, wuxuu aaminsanaa in horumar kasta oo ay sameeyaan ciidamada ay Abuu Colaad iyo madaxda kaleba la socdaan. Wuxuu kaloo ogsoonaa inuu Abuu Colaad saakay waqti hore ugu yimid ujeeddo gaar ah. Rabashadihii iyo dagaalladii maalmihii la soo dhaafay ay sameeyeen meel kasta waa laga ogyahay in lagu soo jebiyay.

Abuu Seef isagoo hoos eegaya buu si qabow u yiri, “wax aan soo xoreynay daayoo, deegaannadeennii baaba la inoogu yimid Sheekhow,” intuu calaacalaha labadiisa gacmood ged-gediyay oo uu marba jiho u tag-taagay, ayuu si uu niyad-jab ka muuqdo u yiri, “u maleyn maayo in arrimaheennu sii socon doonaan!!!” Abuu Colaad ma uusan sugin inta uu hadalkiisa ka dhammeysto, durbadiiba wuxuu la soo booday, su’aalo uu ku imtixaamayo Abuu Seef.

“Maxaad ku hadleysaa? Xaggee baa nagala helay? Sidee bey wax u jiraan?” Ayuu si kulul u yiri Abuu Colaad.

Abuu Seef su’aal kasta iyo warbixin kasta oo laga doonayay si deggenaan ah buu ugu sheegay madaxdiisa. Abuu Colaad waxa keliya ee uu qaadan kari waayay waa markii uu Abuu Seef u sheegay in Macallin Duufiye uu baxsaday, oo uu u wareegay dhinaca murtadiinta.

Abuu Colaad aad buu u carooday, wuxuuna ku canaantay Abuu Seef in ay arrinta noocaas oo kale ah dhacdo, wuxuu ku adkeeyay in taas oo kale aysan mar dambe dhicin. “Nin annaga mar na soo raacay inuu baxsado, oo uu weliba dhinac kale ka soo jeesto, waa daciifnimo dhankeenna ah, wax la qaadan karayana ma aha,” ayuu ku xoojiyay hadalkiisa, wuxuuna si xusuusin ah u raaciyay inuu horay uga digay arrimahaas oo kale, oo uuna amar hore ku bixiyay in la khaarijiyo ruuxii looga shakiyo inuu dhanka kale damac uga jiro ama ku fekeraya inuu baxsado.

Abuu Seef wuu ka yara naxay hadalkaasi dambe isaga oo aan weli eray afkiisa ka soo yeerin, ayaa Abuu Colaad oo dareensan in hanjabaaddiisu ay si fiican u taabatay Abu Seef wuxuu niyadda ugu dhisay in wax kasta ay guul ugu dhammaan doonaan haddii ay si wanaagsan u wada shaqeeyaan. “Waqti yar baa guusha inooga haray, ee aan adkeysanno… Wabillahi Towfiiq”. Ayuu hadalkii ugu soo gunaanaday, intuu dusha ka sii dharbaaxay ayuu waddaduu ku yimid dib ugu sii carraabay.

Abuu Seef indhahiisa kama uusan weecin sii jeedka Abu Colaad ilaa uu gaaro meel uu uga muuqan waayo. Si aad ah ayey maskaxdiisa u buuqsaneyd, xal kasta uu ku fekerana ma uusan awoodin in uu ku dhaqaaqo, waayo waxaa weli dhegahiisa ka dhex guuxayey hanjabaadihii Abuu Colaad. Qaddar yar markii uu bartiisii taagnaa ayaa talo ku soo dhacday. Meesha keliya ee uu ku nasin karo maskaxdiisuna ku degi karto ayaa waxay aheyd habeenka uu u hoydo guriga min-yaradiisa, waayo iyada ayuu ugu jeclaa xaasaskiisa oo uu hoyashada u badsan jiray. Durbadiiba jihada gurigaas ayuu u soo dhaqaaqiyey.

Intii uu jidka soo socday ayuu keligiis is xasuusinayey marxaladda uu ku sugan yahay, iyo sida ay ugu adag tahay inuu uga dabbaasho. Dhowr mar ayuu jidka istaagay intii uu soo socday isagoo isla hadlaya. “Maanta ayey arrini i heysataa! Gacan ku dhiigle bay iga dhigeen. Meel aan ku baxsado la arki maayo oo goob kasta magaceygaa lagu hayaa. Yaaba yaqaan oo arka Abu Colaad iyo ragga ku darajada ah. Waa aniga ninka ay danahooda ku fushadeen. Haddii ay talo xumaato, shicibka ayaaban i nabadgelineyn oo carruur aan ka marin-habaabinay iyo kuwo dhiiggooda noola heysto bay isugu jiraan. Meel aan uga noqdana ma laha, waa wareer! Wallahi waa wareer!” ayuu Abuu Seef ku shallaynaayey markii uu arkay in uu soo gaaray guriga xaaskiisii yarayd.

Caasho ayaa sidii ay ballantu aheyd waxay subaxnimadii Jimcaha u soo kallahday guriga Faadumo, si ay uga caawinto hawlaha tacsiyeed ee maalintaas u yaallay. Waxay labadooduba isaga mid ahaayeen iyagoo ay dhowaan ilmahoodu ku naf-waayeen dagaalladii lagu marin-habaabiyey in ay qeyb ka geystaan. Midba midda kale way u aqoonsaneyd dareenka ay qabto, taas ayaana ugu wacnayd in ay si fiican isugu soo dhowaadaan.

Markii ay guriga Faadumo tagtayba marti iskama dhigine, intay dharkii ay ugu talogashay shaqada xiratay ayey dhinaceeda ka billowday hawlihii looga baahnaa. Hawshu ma aheyn mid sidaas u badan, waayo dagaallada aawadood dad badani kuma sugneyn deegaanka, teeda kale tacsidu waxay ka mid ahayd waxyaalaha aysan maamulka cusubi raalliga ka ahayn.

Laba gambar oo iska soo horjeeda bay ku kala fadhiyeen oo qudaar bay wada jar- jarayeen, si hoosena wey isaga sheekeeysanayeen. Caasho oo ka yara baqday in qudaartu yaraato ayaa ka codsatay Faadumo in ay suuqa u raadiso qudaar dheeraad ah. Faadumo ayaaba markiiba u sheegtay in dad badani aysan u sheegin tacsida, waayo maamulka cusub baaba diiday in tacsi la dhigto. “Duqeyga Abaadir iyo asaxaabtiisa oo keliya ayaa inoo imaanaya qadada. Guriga in ay tacsi ka jirto in loo fahmo ma rabo oo qof kasta wuu baqayaa,” ayey Faadumo ku qancisay Caasho.

Caasho lama aysan yaabbaneyn waxa laga baqayo, oo way iska caddeyd in haddii aan baqdin jirin aysan kooxahani u suurtowdeen xeerarka iyo sharciyada cusub oo ay mar kasta jeebabka kala soo baxaan.

Sidooda ayey shaqo iyo sheeko isula wadeen ilaa ay martidii ugu horreysay soo billaabato.

Abaadir, Carsaanyo iyo Qasaaye oo iyagu maalintaas isku meel ku tukaday salaadda Jimcaha ayaa dadka u soo horreeyey, kaddibna Hilowle, Caabbi iyo Daahir ayaa ku soo xigsaday. Intii Faadumo muhiimka u ahayd wey wada yimaaddeen. Dad kale oo aan la wicin ayaa isaga soo leexday guriga, hasa ahaatee markii ay qadeeyeenba hore u sii ambabaxeen.

Qado yar oo qof kastaahi qancisay ayey wada cuneen. Qol aan sidaasi u weyneyn laakiin iyagu ku filnaa bay ku wada jireen. Qofba qof buu la hadlaayey oo suurtagal ma aysan ahayn in lays wada maqlo. Mar keliya ayey qof kasta aamustay oo eegtay dhinaca albaabka waayo Abaadir oo halkaas fadhiyey ayaa intuu istaagay cod dheer ku yiri, ”fadlan ha la aamuso! hadal yar oo ku saabsan ujeddada aan maanta halkan isugu nimid ayaan is oran laheyn.”

Codka Abaadir ayaa la wada dhegeysanaayey. Wuxuu ugu horreyn u tacsiyeeyay Faadumo, isagoo xusay nasiib darrada ku dhacday labadeedii wiil oo iyagu naftooda ku waayey dagaal aan xaq aheyn, oo in muddo ah lagu marin-habaabinayey. Sidoo kale, Caasho ayuu iyadana uga tacsiyeeyey geerida ku timid wiilkeedii Guuleed.

Dhammaantood mid mid ayey ugu tacsiyeeyeen Faadumo iyo Caasho. Wuxuu qof kasta muujiyey sida uu uga xun yahay xasuuqa lagu hayo carruurta iyo cadaadiska degaannadoodu ay ku hayaan maamulka cusub ee fidno-wadeyaasha ah.

Si guud ahaan ayey u wada sheekeysanayeen, qaar shaah bay cabbayeen qaar kalena qaxwe. Sheekadoodu waxay si toos ah diiradda ugu saarneyd kooxaha maamulka cusub ee mashaakilaadka ku haya bulshadooda. Waxay si weyn uga doodayeen xal u helista iyo sidii ay uga hor tegi lahaayeen fidno-wadeyaasha. Waxay ku wada andacoodeen in aysan heysan hub ay isku difaacaan, waxayse ka midaysnaayeen oo ay isku raacsanaayeen in ay meel uga soo wada jeestaan qoladaas oo waalid kastaana uu carruurtiisa uga digo qatarta ay marin-habaabiyeyaashu u leeyihiin jiritaankooda. Dadka intooda badan ayaa qosol iyo maaweelo ka dhiganaayey marka uu Abaadir afka kala qaado iyadoo ay ugu wacan tahay lahjaddiisa iyo hannaanka uu warku u sheegayo. Mar keliya ayey qosol ka wareegeen mar uu yiri ”Kuwaanaa,….Kuwaanaa…., Ilaah ha naga qabto! Ummadda waa xakaariyeen! Ilaah ha xakaariyee iyaga! Guri kasta sidaan ay tacsi u taallaa oo looga ooynooyaa.”

Dhammaantood waxay qireen in fidna-wadeyaashu aysan marnaba ujeeddooyinkoodu u hirgaleen haddii ay shacabku hore u ogaan lahaayeen in xaalkoodu sidan noqon doono. Waxay ahaayeen dad la wada khiyaameeyey oo loo adeegsaday xeelado diin, siyaasad iyo xoogba isugu jiray.

Qasaaye iyo Carsaanyo ayaa hoosta ka wada xarriiqay in aysan jirin cid war u heysay ujeeddooyinka gaarka ah ee ay kooxdani wadatay.

Hilowle ayaa soo jeediyay in aan la rajo dhigin oo ay weli ka gaaraan si wax loo qabto. Caabbi iyo Daahir waxay iyaguna xuseen in loo baahan yahay isku duubni, si dadka oo dhan ay hal meel uga soo wada jeestaan mashaakilka ay fidno-wadayaashu ku hayaan.

Faadumo ayaa tilmaantay in mar haddiiba ay dhammaantood isku fikrad noqdeen oo ay is wada raaceen, ay jiri karaan in badan oo kale oo iyaguna ku fikrad ah.

Hadal ay dhammaantood ku farxeen ayaa Hilowle ka soo yeeray, “waxba ha ka baqina, waxaan maqlayay in dhowaan dhinac kale ay dagaal xooggan ku qaadi doonaan fidno- wadayaasha, lagana eryi doono dhammaan deegaannadeenna. Bal adinka markaas diyaar ahaada,” ayuu Hilowle warka ugu soo koobay.

Mar keliya ayuu qolkii ay fadhiyeen buuq noqday, qof kastana si ay qiiro ku jirto ayuu u lahaa, “diyaar waan nahay”. Carsaanyo ayaa cod dheer ku yiri, “mar uun muu dhinaca kale dagaal ku qaado fidno-wadeyaasha, iyagaanba dib dambe loo arki doonine”.
Qof kasta oo joogay madasha tacsida hadal ayuu ku ciil baxay, mid dhaha “aniga garkaan ka xiiri lahaa” iyo mid dhaha “aniga dhegta iyo carrabka ayaan ka goyn lahaa” ayay wada noqdeen.

Hilowle intuu saacadda eegay ayuu asaxaabta oo dhan wada dareensiiyay in salaaddii casir ay soo dhowaatay, “adinka diyaar uun ahaada marka fidno-wadeyaasha xoog lagu maquuniyo,” ee haddana aan salaadda casir aadno, ayuu Hilowle ku soo koobay. Waa la wada istaagay, mar kale ayaa Faadumo iyo Caasho loo wada tacsiyeeyay, looguna duceeyay in wiilashoodii uu Ilaahay samir iyo iimaan ka siiyo. Faadumo iyo Caasho oo “aamiin, aamiin” kuwada haaya ayay dadkii kale is macasalaameeyeen.

Cutubka 9aad

Marin-Habawsheyaal

Galab Khamiis ah ayaa sidii caadada u ahayd Abuu Colaad wuxuu kormeer ku tegay xeradii Marin-habaabiyeyaasha. Halkaas ayuu inta badan ku soo booqan jiray Abuu Seef si uu wax uga ogaado wax alla wixii ku soo kordhay hawlahoodii iyo heerka uu maraayo tababarkii lagu dhallan-rogaayay carruurta ee ay wadeen muddooyinkii ugu dambeysay. Wuxuu markiiba goobta, xarunta dhexdeeda, kula kulmay Abuu Seef oo aanay wejigiisu ka muuqan farxaddii looga bartay. Markii ay salaantoodii caadiga ahayd is dhaafsadeen, ayuu Abuu Colaad ka wareystay sababta uusan u faraxsaneyn, oo ay wejigiisa murugada u saaran tahay.

“Ma waxaa jira dhibaatooyin la xiriira qoysaskaaga?” ayuu su’aal ugu soo koobay, isagoo si kalsooni ah u tusinaayay inuu xallin karo dhibaato kasta oo dhinacaas uga timaada.

Abuu Seef markiiba intuu madaxa ruxay ayuu u sheegay Abuu Colaad in waxaas iyo wax u dhow aysan waxba ka beddeli karin xaaladdiisa, isagoo ad-adayg iska raadinaya ayuu yiri, “ma xaas baa qiime noogu fadhiya, waa innaga sida shaarka isugu beddelannee!”, Abuu Colaad intuu dhoolla-caddeeyay ayuu haddana dib u waydiiyay sida ay wax u jiraan.

Qaddar aamusnaan ah, kaddib ayuu Abuu Seef cod gaaban ugu sheegay Abuu Colaad in hawlahoodii ay sii adkaanayaan, arrimahoodiina ay ku dhow yihiin inay fashilmaan, “dadkii naftooda iyo maalkooda diyaarka noola ahaa baaba maanta na karaahsaday, oo taageeradooda dib noogala laabtay,” ayuu yiri Abuu Seef, isagoo hoos fiirinaya.

Abuu Seef isagoo isku dayaya inuu wax badan dareensiiyo saaxiibkiis Colaad ayuu ku yiri, “Abuu Colaadow sidaas oo dhan inaan arrimaha u adkeyno ma aha, dadkeennaan kuu aqaannaaye cid khasab ku amri karta ma jirto, intay ku jecel yihiin wax waad noqon kartaa, laakiin maalinta ay ku nacaan awood waxay u leeyihiin inay ku burburiyaan. Waxaa ila quman Sheekhow waxyaabaha ay dadku nagu nacaayaan inaan joojinno, shalay waan kasbannay maantana waan kasban karnaa,” ayuu yiri Abuu Seef.

Abuu Colaad baa intuu bakooraddiisii si xoog badan ciidda u suray, ayuu si xanaaq ah oo ay weliba canaani ku jirto, ugu sheegay Abuu Seef in waxaas iyo wax la mid ah uusan ka wel-welin oo aysanna marnaba ahayn in dheg loo dhigo shacab miskiin ah, oo weliba ay awoodaan in sida ay doonaan ay ka yeeli karaan. “Ma annagaa hadda u dhutineyna taageero shacab? Ayuu yiri, “san-dulle ayaan ku yeelsiineynaa wax kasta oo aan rabno.

Maanta ma joogno xilligii aan shacabka soo jiidaneynay oo aan taageeradooda u baahneyn, xoog baan leennahay, kaas baana ku maquunineynaa shacabka”. Intaas oo hadal kulul ah markii uu Abuu Colaad isugu dubbariday ayuu intuu si fiican u eegay Abuu Seef ku yiri, “ma xal kale baad inoo heysaa?”

Abuu Seef qaddar yar ayuu su’aashaasi ka fakaray, wuuna iska ogaa inuusan xal kale jirin; waa markii ugu horreysay oo uu hadalka Abuu Colaad ka fahmo in dhexdooda ay kala dambeyn ka jirto, oo uu ugu awood sheeganayo inuu uga jago sarreeyo maamulka fidno wadayaasha ee ay ku wada midoobeen. Waxaad mooddaa inuu Abuu Seef hadda uun fahmay sida ay wax yihiin, xisaabo tiro badan ayaa madaxiisa dhex ordaayay, wuxuu is lahaa, “tolow imisa kale oo aanan weligay arkin baa kooxdeenna u madax ah? Imisa talo ayaan anigu madax u ahay? Imisa xero oo sidaan oo kale ah ayaa jira?” Meel uu uga laabto inaysan jirin ayaa u caddaatay.

Fulay xantiisa ma mooga. Abuu Seef wuxuu markiiba naftiisa ku waaniyay, “hooba naar galaasoy, tiinbooy,” waayo wuu ogaa halka ay naftiisu ku dambeyn doonto, haddii uu yareysto amarrada uga imaanaya Abuu Colaad.

Abuu Colaad oo si fiican ula socday inuu Abuu Seef isku buuqsan yahay, maba uusan ka sugin inay jawaab qayaxan afkiisa ka soo yeerto. Abuu Colaad intuu garabka soo qabtay Abuu Seef sida cunug yar oo uu dhalay oo kale ayuu ku waaniyay inuu wel- welka iska yareeyo, oo aysan marnaba jiri karin cid maanta rayid iyo ciidanba ka hor imaan karta ujeeddooyinkooda. Wuxuu niyadda ugu sii xoojiyay in shakhsi kasta oo isku dayay inuu arrimahooda curyaamiyo ay qoorta u dheerayn doonaan. “Wasalaamu Calaykum,” ayuu Abuu Colaad hadalkiisii ku soo af-jaray.

Abuu Seef wuu fahmay in warkaasi meesha ku go’an yahay oo aysan harin jawaab aan ahayn “Wacalaykuma salaam”, sidaas ayayna isku macsalaameeyeen oo ugu ballameen is arag dambe.

Talo ayaa ku caddaatay Abuu Seef. Wel-welkii uu markii hore qabay waxaa ugu darmay hadallada ad-adag ee saaxiibkiis Abuu Colaad iyo go’aankiisa qallafsan. Markii hore wuxuu Abuu Seef rumeysnaa in haddii uu u bandhigo Abuu Colaad isbeddelka shacabka iyo taageeradooda sii yaraaneysa uu la dejin doono qorsheyaal cusub oo dad kasbasho ah. Taas beddelkeeda wuxuu Abuu Seef yaqiinsaday in Abuu Colaad uu weli la soo indha-cad yahay, “aan dilno qofkii naga hor yimaada”.

Abuu Seef wuxuu dareensan yahay in sumcaddii uu ku dhex lahaa dadka ay ka gubatay markii uu Marin-habaabiyeyaasha u noqday wejigii ay meel kasta la shir tagayeen, oo albaab kasta oo ay dan ka lahaayeenna ay ku furteen wejigiisa. Waxaa kaloo uu Abuu Seef si weyn ula socdaa dhibaatada madaxiisa dad badan oo rayid ah loogu geystay, laguna dhaqan beddelay carruur badan oo laga leexiyay dhabbihii horumarka iyo wanaagga, oo laga dhigtay xaabadii lagu shidayey dagaallada, waana taas tan wel-welka ugu badan ku beereysa.

Waxay ahayd galab Jimco ah, salaaddii casir markii la tukaday ayaa Carsaanyo iyo Qasaaye waxay isu soo raaceen guriga Faadumo, si ay u oofiyaan ballantii ay ka qaadeen saaxiibkood Abaadir, oo u soo cawday, kana codsaday inay kala hadlaan Faadumo si ay uga oggolaato inuu guursado. Carsaanyo iyo Qasaaye waxay soo kaftamaan oo ay hadba jiiro isku soo dhigaanba ugu dambeyn waxay yimaadeen gurigii Faadumo.

Albaabka markii ay garaaceen, Faadumo ayaa ka furtay, way isa salaameen kaddibna waxay ku soo dhoweysay inay fariistaan qolka fadhiga. Faadumo ayaa durbadiiba shaah dabka saartay. Qasaaye iyo Carsaanyo waxay Faadumo u ahaayeen dad in muddo ah is yaqaannay, oo walaalo ahaan u wada kaftama, isna kaalmeeya markii ay dhibaatooyin qoys ama kuwa shakhsi ahba soo food saaraan midkood.

Faadumo oo shaahii u soo wadda martidii u timid ayaa albaabka la soo garaacay, kolkey furtay ayaa waxaa ka hor yimid weji ay si fiican u garaneyso. “Asalaamu calaykum, soo dhowow Abaadir,” intay tiri ayay si asluub leh ugu orodday jikada, waxayna u soo qaadday koob dheeraad ah si uu ugu biiro saaxiibbadiisii kale ee qolka fadhiga ku shaahayay.

Qasaaye iyo Carsaanye ayaa iyaguna si wanaagsan u wada salaamay Abaadir. Qaddar yar oo kaftan ah markii la is dhaafsaday ayaa Qasaaye oo intooda kale u fur- furnaa uu daboolka ka qaaday arrinta ugu muhiimsanayd ee ay galabtaasi guriga Faadumo ugu soo ballameen.

Carsaanye iyo Qasaaye ayaa isu dhiib-dhiibay hadalka, kuna qanciyay Faadumo inuusan jirin maanta nin aan Abaadir ahayn oo ay guursan lahayd oo uga wanaagsan. Faadumo mowqifkii ay ka taagneyd guurka Abaadir goor hore ayay ka soo tagtay, waqti badanna kuma qaadan inay aqbasho guurka Abaadir.

Faadumo waxay weliba qiratay inay hore ugu qaldaneyd fikirkii ay ka qabtay kooxahan carruurta u diray dagaalkii ay ku geeriyoodeen. Abaadir si farxad leh ayuu u soo dhoweeyay aqbalka Faadumo, waxaana fursad qaali ah u noqotay in hadda ay Faadumo ifka ugu neceb tahay Marin-habaabiyeyaasha, oo ay markii hore dartood u diideysay guurka Abaadir.

“Waa la necbaystaa waxa uu ruuxa aad jeceshahay neceb yahay,” ayaa niyaddiisa dhex meereysanaysay, “kuwaan bini’aadan ma ahan, … shaarbaha waa daysataa gar dheerna ma lihid, ayay igu karbaasheen,” ayuu Abaadir yiri, si uu Faadumo ugu caddeeyo inuu kala mid yahay naceybka iyo ciilka ay Faadumo u qabto kooxdaas Marin-Habaabiyeyaasha.

Kulankoodii guul ayuu ku dhammaaday, marba haddii ay Faadumo aqbalsiiyee guurka Abaadir. Carsaanyo ayaa isku dayay inuu waqti go’an u qabto maalinta meherkooda, hase yeeshee Qasaaye ayaa hadalka ku jaray oo ku taliyay in marka hore waqti loo sameeyo tacsida labadeedii wiil ee lagu dilay dagaalkii Marin-habaabiyeyaashu ay geliyeen.

Sidaas ayaa la isku wada raacay, waxaana lagu ballamay in jimcaha dambe la isugu yimaado guriga Faadumo, si loo sameeyo tacsida. Qasaaye iyo Carsaanye ayaa indhaha isaga baaqay si ay fursad ay ku wada hadlaan u siiyaan Faadumo iyo Abaadir, waxayna ka codsadeen in la fasaxo, iyagoo ku marmarsiyoonaya inay meelo kale u sii socdaan.

an iyo intii uu Warsame ka mid noqday xubnaha baarlamaanka ayaa sababo la xiriirta ammaankiisa wuxuu deggenaa hotel. Caasho ayaa inta badan hoteelka ku soo booqan jirtay duqeeda, gaar ahaan maalmaha jimcaha, maadaama uu soo dejiyay xaafad aan ka fogeyn meesha uu deggan yahay.

Waxay ahayd duhurnimo Isniin ah, oo ay Caasho sii saarneyd gaadiidka dadweynaha oo ku sii jeeday dhinaca hoteelka uu Warsame deggenaa. Si aad ah ayay u deg- degsanayd, una murugeysneyd, wayna isla hadleysay oo qofka dhinaceeda fadhiya wuu dareemi karay inay wax ka qaldanaayeen. Sidii caadiga u ahayd uma lebbisneyn, si aan habbooneyn ayay u garba-saarka u xirnayd oo maro baati ah oo dacalkeedu uu dhulka yaallay ayey sidatay. Dhidid badan ayaa ka socday, mar-marna intay hingooto ayay indhaheedu ilmeynayeen.

Halkii caadada u ahayd inay baska uga harto iyadoon la gaarin ayayna ka degtay baabuurkii, waxayna dareensaneed inay dadku indho gaar ah ku eegayeen. Hase yeeshee, diyaar uma aysan ahayn inay ka jawaabto su’aalo badan oo ay ka fileysay rakaabta, maadaama ay dareemeen xaaladdeeda.

Qaddar yar markii ay socod tallaabo dheer ahi soo boobtay bay soo gaartay halkii ay dooneysay oo ah hoteelka uu deggan yahay Warsame. Waqtigaas Warsame weli qolkiisa ayuu ku jiray, oo wuxuu isku diyaarinaayay salaadda duhur inuu u baxo. Inta badan shaqaalaha hoteelku way soo wargelin jireen marka uu qof u yimaado Warsame, laakiin Caasho way garanaayeen inay xaaskiisa tahay, sidaas daraadeed iyadoo aanay qofna la hadlin ayay gudaha u soo gashay hoteelka ilaa ay soo gaartay qolkii Warsame.
Garaacis xooggan oo aanay fahamseyn Caasho, laakiin ay moodeyso inay si caadi ah u garaaceyso ayay kala dul-dhacday albaabkii qolka, maaddaama ay ahayd qof ku jirta xaalad aan caadi ahayn. Warsame wuu ka naxay qaabka albaabka loogu soo garaacay, waayo argagax ayuu lahaa dhawaqa uu bixinayay albaabka, oo wuxuu in haddii ay shaqaalaha hoteelka yihiin ay si asluubeysan ugu soo garaaci lahaayeen albaabka amaba ay telefoon iska soo hormarin lahaayeen. Warsame wuxuu niyadda iska dareensiiyay inuu jiri karo dhib la soo gudboonaaday mid ka mid ah xildhibaannada la deggan hoteelka oo qofka soo garaacaya uu qeyladhaan wado.

Albaabka ayuu si deg-deg ah u furay, aad buu uga naxay markuu arkay Caasho, waayo waxay lahayd muuqaal uusan weligiis ku arkin. Durba wuxuu gartay inaysan ahayn booqasho caadi ah, maadaama aysan jimco ahayn. Warsame wuxuu aad ula yaabay daalka iyo murugada wejiga xaaskiisa uga muuqday.

Salaantii caadiga ahayd intuu hilmaamay ayuu ka hor geeyay, “side bey wax u jiraan maanta, xaafadda sidee lagu ahaa?” iyo su’aalo la mid ah ayuu si darandoorri ah u waydiiyay.

Caasho intay gudaha qolka u soo gudubtay ayay si deg-deg ah albaabka hoosta uga xirtay. Mar keliya ayay isku duubtay duqeeda oo aan weli waxba fahmin, laakiinse ay dhegihiisu diyaar u yihiin waxa ay xaaskiisu u soo waddo. Caasho sidii bay ugu dheggeneyd oo weliba si hoose ugu ooyeysay duqeeda, ilaa ay ilmadeeda qoysay shaarkiisa. Warsame wuu dareemay inaysan wax sahlan ahayn waxa ay islaantiisu doonayso in ay u sheegto; intuu labadeedii gacmood iska fujiyay ayuu si ay deggenaani ku jirto uga codsaday inay u sheegto sida ay wax u jiraan.

Cod aad u xiiqsan oo laga garan karo inay maantoo dhan oyneysay ayay mar keliya kula soo boodday, “wiilkeennii Guuleed..Warsame…wiilkeennii Guuleed,” intay tiri ayay hadalka sii wadi kari waysay.

Warsame oo sugi la’a waxa ay Guuleed ka sheegi doonto ayaa si caro leh u yiri, “naa maxaa helay wiilka, Guuleed,.. Lahaane,… ii sheeg warka”. Caasho weli ooyintii bay sii waddaa, iyadoo uu hadalkeedu sidii u go’go’an yahay ayay intii ku celisay, una raacisay, “Alle ha u naxariisto wiilkeennii Guuleed!”

Warsame intuu fariistay oo haddana istaagay, ayuu indho aan weli qanacsaneyn ku waydiiyay xaaskiisa sida ay wax u dhaceen iyo waxa ay ula jeeddo. “Alle ha u naxariisto,” ayey magaca Guuleed ku lammaanisay.

Caasho waxay duqeeda Warsame u sheegtay in Guuleed uu dhintay, oo weliba aanay cidna diline uu isagu is-dilay. “Qaraxii shalay ka dhacay saldhigga weyn qofkii fulayay buu ahaa, oo Guuleed wuu is-miidaamiyay,” ayay warkeedii dhiillada lahaa ku soo gabagabeysay, ooyinteediina halkii ka sii wadatay.

Cabbaar yar ayuu Warsame aamusay, waxa keliya ee dhegihiisa ku soo dhacayayna waxay ahayd baroorta Caasho. Aad bay maskaxdiisa ugu adkeyd inay aqbasho dhacdadaas, inkastoo uu maqlay inuu qaraxaas dhacay, haddana marnaba kuma fikirin in wiil uu dhalay uu halaaggaasi ay dadka badan ku dhammaadeen gaysan karo.

Mar keliya ayuu si qeylo-dhaan ah u yiri, “naa warka aad sheegeyso xaqiiqo ma yahay? Yaa kuu sheegay adigu inuu Guuleed ahaa qofkaas is-miidaamiyay?” Caasho oo yara hakisay ooyinteeda, balse laga garan karo inuusan codkeedu caadi ahayn, ayaa cod hooseeya laakiin ay kalsooni ku jirto ugu tiri, “war ay raadiyaha ka sii daayen kooxdii uu Guuleed bilahaan dambe la noolaa, ayay magaciisa oo saddexan ku sheegeen, (Guuleed Warsame Aadan) inuu ahaa qofkii ay u adeegsadeen qaraxa saldhiggaas.”

Weliba inay dhowaan soo saari doonaan kooxdaas cajal muuqaal ah oo muujinaya Guuleed oo dardaarmaya, isagoo bam isku xiray oo damacsan inuu is-qarxiyo iyo sidii uu falku u dhacay, ayey ballanqaadeen soo bandhigisteeda ayay Caasho ku sii dartay sheekadeeda. Caasho waxay Duqeeda mar kale ugu xoojisay xogteeda in aanay ku kaaftoomin warka ay raadiyaha kooxdaasi ka sii daayeene, balse ay tagtay xeradii uu ka tirsanaa Guuleed oo ay geeridiisana u xaqiijiyeen macallimiintiisa, kuwaasoo u sheegay in uu wiilkeedii Guuleed ahaa shahiiday.

Warsame intaas kaddib wuu shaki baxay, oo wuxuu xaqiiqsaday inuu wiilkiisu geeriyooday, oo aanay cidi diline uu isagu is-qarxiyey, si foolxunna uu u dhintay. Warsame isagoo madluunsan oo madaxa ruxaya ayuu xaaskiisa Caasha ku yiri “imisaan ku lahaa aan wiilkeenna ka ceshanno kooxdaas carruurta waashay?” Wuxuuna ugu maah-maahay, “Haddii talo waayeel la yeeli lahaa waraabe waxar ma cuneen.”

Caasho oo qaladkaas garwaaqsan ayaa ku andacootay inaysan marnaba fileyn sidaan inay wax u dhici doonaan. Qaddar yar kaddib markii ay eedeyn iyo shallaay is- dhaafsadeen ayay isku samirsiiyeen in waxaan ay qornaayeen, ayna horay noloshooda uga sii wataan kuna waano qaataan qaladaadkooda.

Caasho iyo Warsame waxay ku ballameen arrinta ku dhacday inay uga digaan saaxiibbadood oo sidaas si la mid ah ay carruurtooda horay u raaceen kooxdan, una sheegaan inay ka soo ceshadaan carruurtooda inta ay goori goor tahay.

Warsame markii ay Caasho ka tagtay ayuu keligiis iskula showray inuu islaantiisa waqti badan la qaato oo uu hadda kaddib hanto, si aanay u raacin dhabbihii uu maray wiilkoodii Guuleed. Wuxuu ogyahay in Marin-habaabiyeyaasha ujeedooyinkooda ugu waaweyn ay yihiin haweenka iyo carruurta inay duufsadaan, si ay si qaldan ugu adeegsadaan.

Waxay ahayd subax aroor hore ah, oo uu da’ayay roob aad u xooggan. Macallin Duufiye socodkii uu billaabay markii uu salaadda subax tukaday ayuu weli sii watay. Gacan wuxuu ku sitay dallad aad u weyn, oo uu kaga gabbanayay dhibcaha roobka, tan kalena shandad yar oo ay ugu jireen dharkiisa iyo wixii kale ee uu u baahnaa. Waxa uu ku soo lugeynayay luuqyo uusan weligiis horay u soo marin, waxay ahayd cidlo oo dadka intiisa badan weli ma aanay soo toosin, waddooyinka waaweyn inuu marana wuxuu uga baqay inuu ka hor yimaado qof aqoonsada, waayo wuxuu ku socday jiho aanay kooxdii ay wada shaqeynayeen u oggoleyn inuu aado.

Macallinku wuxuu ahaa nin in badan soo fikiray oo go’aan cad ku soo dhaqaaqay. Kolkii uu in muddo ah soo socday, uuna soo dhaafay dhammaan jid-gooyooyinkii iyo deegaannadii uu baqdinta ka qabay, ayay neef qaboobi ka soo go’day, sababtoo ah waxaa uu gadaal u fiiriyay xaafadihii cabsida lahaa ee uu ka soo gudbay.

Haddii ay arki lahaayeen qaar ka mid ah dadka la shaqeeya kooxda uu baxsadka ka yahay waxay ku noqon lahayd hal-xiraale aan jawaab lahayn oo naftiisa ayaa halis u geli lahayd inay gacanta u gasho ma naxeyaal uu ogyahay waxa ay ku xukumayaan iyo sida ay ula dhaqmayaan.

Inkatsoo aanu gaarin halkii uu beegsigiisu ahaa, haddana ma jirto baqdin uu qabo, maadaama uu soo galay dhul uu isku halleyn karo, oo dadkii uu ka cabsanayay aanay joogin. Isagoo socodkiisa sii wata ayuu si hoose qalbiga iskala hadlaayay, oo uu is lahaa, “wallee! sida ay raggaas wax u wadeen ima cajabin,” wuxuu galay xusuus dheer oo uu ka soo billaabay maalintii uu kooxdan la soo jaan-qaaday, oo ay hawlaha macallinnimada ah u xilsaareen.

Naftiisa ayuu ku canaananayay sababta ay goor hore u fahmi wayday ujeeddada ay kooxdan ka lahayd carruurta uu macallinka u ahaa. Markii uu xisaabtamay waxaa u soo baxday tiro boqollaal kor u dhaafaya oo arday ah in uu wax soo baray, hase yeeshee ay madrasadiisa ku soo hartay maanta in aan 20 arday ka badnayn.

“Sidii ay marba tobaneeyo carruur ah iiga kaxeysanayeen oo ay ii lahaayeen way shahiideen ayaanba arkay anigoo madraso cidlo ah dhex taagan,” ayuu is-yiri.

Macallin Duufiye wuxuu is-dareensiiyay in xitaa uusan ku heysan kooxdaasi dhaqaalihii uu horay uga bartay, oo markii ay isku cusbaayeen ay si joogto ah u siin jireen, taas beddelkeedana ay muddooyinkan dambe ula yimaadeen in ay quursadaan gebi ahaantiisba, oo markii uu la hadlana aanay dan ka galeyn oraahdiisa, oo ay ula muuqdeen rag hadafkii ay ka lahaayeen ka gaaray. Sidaas darteed, waxay macallinka la noqotay in ku talagalka kooxdaasi ay tahay isagoo dhan inay ka tashadaan, waxayna si aad ah wax uga beddeleen heshiiskii ay la galeen, markuu mashruucan la billaabayey.

Macallin Duufiye markii uu soo gaaray deegaankii uu doonayay ee uu is-lahaa waa halkaad kaga badbaadi lahayd raggaasi, ayuu ku leexday maqaaxi yar oo dhismaheedu uu baraako ka sameysan yahay. Waxaa markiiba u yimid inan yar oo shaqaale ka ahaa maqaayadda. Wuxuu ka dalbaday inuu u soo hormariyo koob shaah ah oo bigeys ah, kaddibna canjeero iyo beer loo keeno.

Dalabkiisii ayaa soo gaaray oo u kala horreeya sidii uu uu u kala codsaday. Macallinka wuxuu weli ka fekerayaa marxaladda cusub ee uu qorsheeyay inuu galo. Shaahii markii uu marsiinayo dhowr kabboosho ayuu intuu cirka eegay naftiisa ku qanciyay inuu go’aan sax ah soo qaatay, isagoo ku duceystay in uusan dib dambe ugu laaban raggaas iyo shaqadooda.

Cutubka 8aad

Marin-Habawsheyaal

Xaafado aan ka fogeyn degmada uu ku nool yahay Qasaaye ayaa waxaa ka dhacay dagaallo u dhaxeeya Marin-habaabiyeyaasha iyo dowladda, kuwaasoo sababay inay dad badan guryahoodii ka cararaan oo ay raadsadaan goobo ammaan ah oo ay naftooda ku badbaadsan karaan.

Axad ayay dagaalladu billowdeen, markii ay barqadu ahayd, waxaana rasaasta iyo madaafiicda laga maqlayay meelo badan oo xaafadahaas ka tirsan. Jawi argagax leh ayaa la gudagalay, cabsidu waxay saamayn ku yeelatay dadka ku nool xaafadaha ay dirirtu ka socoto, qof kastana wadnaha ayuu farta ku hayay, isagoo ku duceysanaya inuu Ilaahay ka badbaadiyo musiibada socota.

Duhurkii markii ay ahayd ayuu Qasaaye isku dayay inuu soo eeg-eego xaaladda goobaha lagu dirirayo, iyadoo markaas ay xabbaduhu joogsadeen, oo loo gurmanayo dadkii ay dhaawacyadu ka soo gaareen dagaalka, lana kala gurayo dadkii ku dhintay dagaalkaas, oo u badnaa dad rayid ah.

Qasaaye wuxuu ka soo qaaday naxdin iyo indho-tag-taag, markii uu indhahiisa ku soo arkay wixii dad ay dhibaato ka soo gaartay dagaalka iyo dhiiggii daadsanaa meelaha qaar. Guryo wuxuu soo arkay ay madaafiicdu dhulka dhigeen oo qaar ka mid ah ay dadkii degganaa ku dhammaadeen.

Qasaaye oo uu argagaxu wejigiisu ka muuqdo, oo socod xawli ah waddada ku maraya, rabana inuu gurigiisa dib ugu laabto, ayaa waxaa ka hor yimid saaxiibkiis Carsaanyo, oo dareemay inaanu Qasaaye xaalkiisu fiicneyn, oo ay wax si ka yihiin.

Isagoo aan arkayn ayuu Carsaanyo isku hor gadaamay oo ka hakiyay socodkii. Markii uu Qasaaye aqoonsaday saaxiibkiis ayey isku soo boodeen oo ayna isa salaameen. Xaaladda ayay iska wareysteen. Qasaaye wuxuu saaxiibkiis uga sheekeeyay maalintaas wixii uu la soo kulmay, labadoodiina sheekadan ayaa dhex martay:

Qasaaye: War Carsaanyo, .maanta xaaladdu way xun tahay, dagaallo lagu hoobtay baa dhacay!

Carsaanyo: Dagaallada waan la socdaye, wararkii ugu dambeeyay ii sheeg, xaggee la kala marayaa?

Qasaaye: Waxaan tagay aagagga lagu dagaallamayo. Hadda ayaan ka imid.
Meeshaas waxa ka dhacay Carsaanyow wax laga sheekayn karo way ka weyn yihiin. Dad baa ku baaba’ay meeshaas!

Carsaanyo: Qasaayow taas waan kula gartaye, yaa la riixay labada dhinac?

Qasaaye: Marba dhinac baa loo cararayaa, xagga iyo xagga ayaa la isku cayrsanayaa. Sidaas darted, arrinkaas lama kala caddayn karo., hase yeeshee Carsaanyow waxaan maanta soo arkay dad badanoo aan aqaan oo ku hoobtay dagaalka.

Carsaanyo: Dadka aad soo aragtay ma rayid baa mise waa dhinacyadii dagaallamayey?

Qasaaye: Labadaba way isugu jireen. Waxaa ugu darneyd carruur yar-yar oo la
ciidameeyay baa meeshaas lagu laayay. Waxaan meydadkooda soo arkay wiilal ay dhashay islaanta Faaduma ah ee xaafaddeenna deggan!

Carsaanyo: Waan aqaannaa Faadumo wiilasheeda. Laakin, Qasaayow waxaan ku weydiiyay wiilashaas maba qaan-gaarine maxay ka dooneen meesha lagu dagaallamay? Oo kaaga darane wiilashaas xaafaddaasna ma deggena una malayn mayo in ay cid ka yaqaaneene!

Qasaaye: War waxba ma ogide waxay ka mid ahaayeen carruur badan oo ay Marin-Habaabiyeyaashu ciidan ahaan u qorteen. Waxaa laga yaabaa inaanay hooyadood ogeyne, ina mari aan u soo sheegnee!

Carsaanyo: Waa sidaase aan u soo sheegno Faadumo.

Intaas markii ay is-weydaarsadeen ayay u dhaqaaqeen dhinaca guriga Faadumo, si ay ugu soo sheegaan in labadeedii wiil ay ku dhinteen dagaalladii maanta dhacay. Carsaanyo iyo Qasaaye intii ay waddada guriga Faadumo sii hayeen ayaa iyagoo aan wax badanba socon ay arkeen Faadumo oo xaggooda u soo socota, isla waddada dhinaceeda kale.

“Aan ka hor tagno” iyo “aan halkeenna ku sugno iyadaa noo imaaneysee,” ayay labadoodii isku qabteen, iyagoo aan dhinacna isku raacin ayay iyadii ugu timid meeshii ay doodda ka billaabeen.

Markiiba Faadumo ayaa salaanta billowday, si wanaagsan ayayna isku wareysteen, iyagoo ku billaabay inay ka sheekeystaan xaaladda dagaalkii dhacay. Faadumo waxay sheegtay inaanay maanta oo dhan guriga ka bixin, oo aanay wax war ah ka heyn dagaalka.

Qasaaye ayaa u sharraxay wuxuu soo arkay iyo sida meesha loogu baaba’ay, kaddib ayuu niyeystay inuu u sheego wiilasheedii inuu ku soo arkay meydadkooda jiidda dagaalka, waxaana ay sheekadoodu u dhacsan sidan:

Qasaaye: Faadumoy waxaan ku waydiiyay, labadaadii wiil ee hadda ka hor ay qolada
maamulka cusub waxbarashada u kaxeeyeen, war ma u heysaa?

Faadumo: Haa, walaal waxay jiraan gobol, waxbarashii baa weli u socota.

Qasaaye: Waxbarashana uma socotee, carruurtaada samir iyo iimaan Alle ha kaa
siiyo.

Faadumo: Samir iyo iimaan Alle ha kaa siiyo maxaad ka waddaa? Ma dhibbaa gaaray carruurteyda? Culimo ayey ii noqonayaan, magaaladana hadda maba joogaane, ma adaa xogtooda og?

Qasaaye: Adiga haddiiba ay saas kaa mareyso anaa kugu xog dhaamma. Wiilashaadii way dhinteen, oo waxay ka mid ahaayeen ciidamadii maanta dagaallamayay. Weliba iyagoo ka safan dhanka Marin-habaabiyeyaasha ayaa la dilay, anigaana soo arkay meydadkooda, ee orodoo wiilashaada meydadkooda soo qaado oo ugu yaraan si wanaagsan aaso.

Carsaanyo: Islaantu mid wax ogba ma aha. Waxaa loogu sheekeeyay in diinta loo barayo carruurta, dabadeedna iyadoo khabar-daar ah baa ciidan laga dhigtay, kuwa ka kaxaystayna xitaa uma quuraan in ay xaaladda carruurteeda sida ay tahay uga soo war-siiyaan had iyo jeer. Qasaayow baladkaan waa lagu kala war la’yahay!

Qasaaye: Faadumoy samir iyo iimaan walaal, awal baad carruurtaada dayacdaye.

Carsaanyow na mari aan sii soconnee.

Carsaanyo: Waayahaye ina keen.

In ay baxaan ayay isku afgarteen Qasaaye iyo Carsaanyo, waxayna bartii uga dhaqaaqeen Faadumo oo keligeed taagan oo aad uga naxday warka uu Qasaaye u soo bandhigay.

Faadumo jawi ka beddelan kii ay markii hore ku jirtay ayay gashay, oo xitaa meeshii ay u socotay ayay illowday. Ilmo ayaa ku soo joogsatay indhaheeda, waxayna gashay isla hadal iyo faro tag-taag, taasoo ka yaabisay dadkii waddada socday ee arkayay inay islaantu isku buuqsan tahay.

“Alla anaa ba’ayeey, wiilasheyda markay i lahaayeen gobol baa loo qaaday oo wax lagu soo barayaa ayaanba ka shakisanaa, ileen ciidan bay ka dhigteen.Laakiin waxaa suuragal ah inuu Qasaaye soo arkay carruur kale oo aanay wiilasheydii ahayn, bal aan wax hubsado nimankaan warka ay ii sheegeen inaysan waxba ka jirin baa laga yaabaaye,” ayey iskula sheekaysatay Faadumo iyadoo nafteeda ku qancinaysa in warkaasi ay dhici karto in uu been yahay.

Faadumo oo madaxa si weyn uga shaqeysiiyey ayaa waxay go’aan ku gaartay inay aaddo dhinaca xarunta Marin-habaabiyeyaasha, si ay Abuu Seef uga soo xaqiijiso warka loo sheegay bal in uu run yahay iyo in kale.

xaafadihii lagu dagaallamay oo dhan ay iyaga qabsadeen, wararkaasoo ay gaarsiiyeen meeloo badan oo dalka iyo dibadba ka tirsan, iyagoo ku faanaya in ciidamadii la dagaallamay ay ka awood badnaadeen. Inkastoo wararkoodu ay been abuur uun iska ahaayeen, haddana saameyn ayuu yeeshay oo dad badan ayaa rumeystay.

Warsame aad buu uga xumaaday wararkaas. Iidaacadihii uu maalintaas dhagestay iyo wargeysyadii uu akhriyeyba waxaa ku qornaa wararkaas sheegaya inay Marin- Habaabiyeyaashu meel kasta qabsadeen, dabadeedna ciil ayuu la faruuryo qaniinsaday.
Waa galab wuxuu joogaa xarunta, wuxuuna keligiis iskula hadlayay, “nimankaan indha adayggooda ayaan la yaabbanahay, war illeen beenta kama xishoodaan, waxay meel kastaba la mareen warar aan jirin, goorma ayey degmo naga qabsadeen.arrintaan inaan ka aamusnaanno ma aha.Alleylehe! Wax ka qabashay leedahay.”

Warsame goor hore ayuu shaqada ka baxay, laakiin ma aanu rawaxin oo wuxuu telefoonka kula hadlay guddoomiyaha degmada ay xaafadaheedu dagaallada ka dhaceen, waxayna ku ballameen inay galabta ku kulmaan xarunta.

Warsame wuxuu raagsaday guddoomiyaha, oo dib uga soo dhacay waqtigii ay ballansanaayeen, isagoo is leh “wuu soo daahaye tolow maxaa helay” ayuu arkay isagoo ku soo socda, waxaana labadoodii dhex martay sheekadan soo socta:
Guddoomiye Degmo: Mudane iga raalli noqo waan kaa soo yara daahaye.

Warsame: War hee dheh, kaalayoo, waxaan ku weydiiyay degmadii aad u xilsaarneyd miyaa gacanteenna ka baxday?

Guddoomiye Degmo: Maya mudane, weli annagaa maamulna, meel kasta ciidamadeennaa jooga, degmadaasi cid naga qabsatay ma jirto.

Warsame: Waa yahaye, wararka been abuurka ah ee dal iyo dibad naloo mariyay, maxay ku dhacday inaad ka hadli wayso, oo maxaad adduunka oo dhan ugu soo bandhigi weyday oo aad u tusi wayday degmada inaan annaga gacanta ku heyno?

Guddoomiye Degmo: Mudane wararkaasi iyagoo faafay uun baan aragnay, teeda kale nimanku waxay khasab ku adeegsadeen warbaahinta, oo ka cabsooneysa waxyeelladooda, haddase waa inaan u kaba gashannaa sidii aan u beenayn lahayn wararkooda…

Warsame: Guddoomiye, waxaad ii sheegtaa sidii uu dagaalku u dhacay? Maxaase khasaare ah xaggeenna?

Guddoomiye Degmo: Dagaalka wuxuu billowday kaddib markii xalay saqdii dhexe ay weerar ku soo qaadeen saldhig ay ciidamadeennu deggenaayeen. Inkastoo ay nagu soo kediyeen, haddana waxay la kulmeen iska caabbin xoog leh. Dharbaaxadii halkaas lagula dhuftayna waxay sababtay inay dhaawacyo badan ka cararaan, dabadeedna ciidamadeenna ayaa iyagoo baacsanaya ilaa barqadii meelo fog-fog uga soo haray.

Warsame: Haye, marka qaabkee bay ugu hirgashay inay borobogaandada intaas la’eg faafiyaan?

Guddoomiye Degmo: Markiiba waxay telefoonno kula xiriireen warbaahinta qaarkeed, oo ku yaalla deegaanno ay dadka deggan argagaxin kala daaleen, meelahaasoo ay marar badan oo horena ku dileen raggii la shaqeynayay ee war-fidiyeenka ahaa, si ay u cabsi geliyaan, taasina way u suuragashay oo maanta waxay sheegaan way ku khasban tahay warbaahinta meelahaasi saldhiggoodu yahay oo waa in ay buun buuniyaan, waayo naftooda ayey u baqayaan, laakin haddana raggaasi xaqiiqada jirta kama qarsoona.

Warsame: Warbaahinta waa inaan u cudurdaarnaa, laakiin arrin aan karno ma aha in dadka la barakiciyo, iyadoo xaalad been ah la abuurayo.

Guddoomiye Degmo: Hadda waxaan ku tala jirnaa inaan dadka dib ugu soo celinno guryahooda, qaar badan oo saakay aroortii qaxay marka laga reebo, intii kale ee duhurradii rabay inay cararaan, waxaan ku guuleysannay inaan celinno.

Warsame: In aad ka hortagtaan bay ahayd markiinnii horeba dadka in la qaldo oo lagu barakiciyo warar aan jirin. Teeda kale meel aan maamulno inay cid kale sheegato waa qalad xaggeena ah!

Guddoomiye Degmo: Waa sidaas mudane oo arrintani way dhacday, laakiin hadda kaddib waan ka feejignaaneynaa inay tan oo kale nagu dhacdo.

Warsame markuu intaas ku yiri guddoomiyaha degmada uu dagaalku ka dhacay, ayaa waxaa u yimid wiil xoghayn u ah oo u sheegay inay hoolka weyn ee xarunta ugu diyaariyeen warbaahinta gudaha iyo kuwa dibadda, si wararka dhabta loogu sheego ummadda iyo caalamkaba. Warsame isaga ayaa codsaday in loo yeero saxaafadda si uu u siiyo warbixin dhab ah oo ku saabsan dagaalladii ugu dambeeyay ee dhacay.

Guddoomiyaha degmada ayuu ka codsaday inaanu ka tegin ee uu sugo inta uu shirka jaraa’id ka soo baxayo, si uu ugu daro qolyaha saxaafadda oo uu u soo tuso meelihii lagu dagaallamay inay weli gacantoodu ku jirto.

ugu horreysay ee ay timaado, marar hore ayay islaamo u soo raacday oo way kala garaneysaa meesha. Faadumo waxaa intaas u dheer in ay taqaanno qolka xafiiska ah Abuu Seef, oo ay hadda ka hor isku arkeen madrasada Macallin Duufiye.

Xafiiska ayay iriddiisa soo gaartay, wayna gar-garaacday iyadoo codsaneysa inay gudaha u gasho. Markiiba waxaa u soo baxay wiil yar oo qaaddum ah Abuu Seef, wuxuuna waydiiyay ujeeddada socodkeeda iyo cidda ay rabto. Markii ay u sheegtay inay Abuu Seef rabto ayuu u sheegay inay wax-yar bannaanka ku sugto, markiibana dib ayuu qolkii ugu laabtay.

Faadumo iyadoo walbahaarsan, hase yeeshee aan wax hubin ayey bannaanka fariisatay iyadoo iskula hadleysa, “mashaqo waa tanoo kale, labadeydii wiil ee aan dhalay, een aan is lahaa diinta ha kuu barteen miyaa dhintay iyagoo dagaal ku jira? “Alleylehe! Waa arrin u baahan inaan ka xaqiijiyo sheekha,” markay sidaas leedahay waxay nafteeda ku samirsiineysaa in warkii la soo gaarsiiyay ee ay Qasaaye iyo saaxiibkiis u sheegeen uu been ahaa.

Daqiiqado kaddib waxaa dib ugu soo laabtay wiilkii yaraa, wuxuuna u sheegay inay gudaha u soo gudbi karto. Faadumo deg-deg intay socodka u boobtay ayay xafiiskii soo gashay, waxaanay u tagtay Abuu Seef oo kursigiisii ku tiirsan, garkiisana ku ciyaaraya oo hadba faraha dhex gelinaya, waxaana dhex maray hadalladan:

Faadumo: Asalaamu Calaykum Sheekh.

Abuu Seef: Wacalaykuma Salaam Waraxmatullaahi Wabarakaatuhu.

Faadumo: Sheekh waxaan filayaa inaad i xusuusato, waxaan ahay islaantii aad madrasada isku arki jirteen iyadoo raadineysa carruurteeda.

Abuu Seef: Haa waan ku xusuustaa, magacaagu muxuu ahaa?

Faadumo: Sheekhow magaceygu waa Faadumo. Maanta niman aan deris nahay
ayaan is aragnay, waxayna ii sheegeen inay carruurteyda ku dhinteen dagaalkii ugu dambeeyay ee xaafadda Gawaan ka dhacay, marka waxaan rabay inaad ii xaqiijiso warkaasi bal in uu run yahay iyo in kale.

Abuu Seef: Wiilashaada ma ciidanka ayay ka mid ahaayeen? Bal ii sheeg magacyadooda si aan uga baaro liiska la ii soo gudbiyay ee shuhaddada.

Faadumo: Wiilasheydu ciidan ma ahayn. Waxaan ku ogaa inaad diinta bareysaan, waxaa la kala yiraahdaa Mustaf iyo Aweys.

Intaas markii ay tiri ayuu Abuu Seef la kala baxay buug weyn oo waraaqihiisa intooda badan ay wax ku qoran yihiin, kaasoo ah nooca gacanta iyo qalinka wax lagula qoro. Faadumo waxay qalbiga ka jecleyd in magacyada wiilasheeda laga waayo buuggan baas ee lagu sheegay in ay ku qoran yihiin magacyada waxa ay ugu yeereen shuhuddada.
Daqiiqad iyo ilbiriqsiyo ayay sugeysay, hase yeeshee muddadaasi kooban waxay kala badnayd saacado, waayo waxay doorbidi lahayd inuu markiiba u jawaabo oo uu u sheego inaanay Mustaf iyo Aweys ka mid ahayn maleeshiyadii dhankooda dagaalka uga dhimatay.

Cabbaar ayuu buuggii rogrogay, marba dibnihiisa waxay akhrinayaan magacyo kuwa Carabta ay la baxdo ah. Faadumana dhegta ayay u raaricineysaa, markii dambe ayuu dhankeeda u soo jeestay wuxuuna u sheegay in uu run yahay warkii ay soo maqashay oo Shahiid Mustaf iyo Shahiid Aweys (labadeedii wiil) ay dagaalka ku geeriyoodeen.
Faadumo naxdin tii ugu darneyd ayay naxday oo in ay kursiga ka dhacdo oo ay miyir daboolanto ayay qarka u fuushay. Waxaa mar keliya indhaheedii soo dhaaftay illin markii horeba meel suke sii taagneyd. Faadumo wey uur gaddoontay, dabadeedna af- labadii ayey dhawaaqday iyadoo barooraneysa.

Abuu Seef intuu la yaabay ba’ayeysiga islaanta, ayuu isku dayay inuu samirsiiyo, “nasiib baad leedahay, carruurtaada jannada ayay aadeen, waddo lagu dhinto tan baa ugu kheyr badan, waxba ha u ooyin, hooyo adiga kaa ayaan badan maanta ma jirto,” ayuu ku yiri.

Faadumo ooyintii ayay sii kordhisay, oo halaagga la soo gudboonaaday ayey si cod aad u dheer ugu dhawaaqday, dabadeedna waxaa baroorteeda isugu soo baxay Marin- Habaabiyeyaashii kale ee xarunta dhinac ka joogay. Haween ka tirsan kooxda meesha isugu timaada ayaa isku dayay inay dejiyaan oo ay la hadlaan, hase yeeshee waa lagu daalay.

Faadumo waxay u jeesatay dhinacii Abuu Seef waxayna ku tiri, “waxaan rabaa inaad wiilasheyda dhiiggooda i siisaan, aniga dagaal kuma ogeyn, waxbarasho ayaan u soo dirsaday.”

Odaygu, Abuu Seef, intuu Faadumo ku xanaaqay oo indhuhu guduuteen ayuu ku yiri “Maxaad ku hadleysaa, dhiiggooda aa!!!? Ma mujaahidiinta dagaalka ku shahiidday baad dhiiggooda i weydiineysaa? Naa hee dheh, meesha ka dhaqaaq yaanan adigana lagugu diline,.. dhiig kute, soco-soco,… yaanan meesha kaaga sii jeedin?

Faadumo iyadoo ciil besteed ah ayaa si qasab ah oo ay handaadi ku jirto meeshii looga saaray, waxaana amar buuxa lagu siiyay in aysan dib dambe xarunta u imaan. Ma iyadaaba u fadhiday Marin-habaabiyeyaashii ay gurigeeda u dumisay, ee wiilasheediina ay ku waysay inay sidaas ula hadli doonaan? Adduunyo xaalkeedku ku cusub yahay dheh!

Faadumo iyadoo ooyin, caay iyo qeylo isku dhex wadda ayay iridda ka degtay, waxayna u sheegtay Marin-habaabiyeyaasha inay ku qaldantay oo ay u haysatay dad wanaagsan oo xaq ku socda. Wey ku ciil fur-furatay, taladase waxay dhaafin weyday inay gurigii ay markii horeba ka soo baxday dib ugu laabato.

Waxaa bannaanka uga hor yimid Abuu Colaad, oo isaguna u soo socday dhinaca Abuu Seef, wuxuu la yaabay murugada islaanta ka muuqata, ilmada ka da’eysa iyo qeylada afkeeda ka baxeysa, hase yeeshee waxba uma uusan jixin-jixin oo wuxuu hore ugu sii gudbay xafiiskii. Abuu Colaad wuxuu si toos ah u abbaaray Abuu Seef waxayna is- weydaarsadeen sheekadan:

Abuu Colaad: Sheekh Seef waxaan kugu hambalyeynayaa guusha aad dagaalka ka soo hoyseen, waan arkaa inaad meelo badan qabsateen, islaantanina maxay ahayd meesha ooyeysay ee sii socotay?

Abuu Seef: Waa islaan waalane, warkeeda iga daaye, hawlaha dhankaaga iiga warran?

Abuu Colaad: Abuu Seef, inta badan waan ku guuleysannay degmooyinka inaan gacanteenna soo gelinno, sidaas darteed nasrigu wuu soo dhowaaday. Waa inaan wax yar dulqaadannaa, si inta inoo hartay aan u dhammeystirno.

Abuu Seef: Waa sidaas Sheekh Colaad.

Abuu Colaad: Seefow, hal arrin baan kula socodsiin rabay! Waxaa jirta meel halkan ah oo aan la damacsanaa inaan ku sameyno camaliya istish-haaddiyah (is-qarxin). Waa hawlgal barakeysan oo aan uga farxin karno walaalaheenna dibadda nooga yimid, waayo marar badan bay i weydiiyeen sababta aan u samayn la’nahay hawlgal noocaas ah. Sidaas darted, waxaan kaa doonayaa inaad ii diyaariso qof dhallinyaro ah oo isku miidaamiya meeshaas aan soo qorsheeyey. Tallaabadaasi waxay annaga noo noqoneysaa hawl aan isku muujinno, oo ay nagu jeclaadaan walaalahaas dhaqaalaha badan nagu caawiya, waayo waad ogtahay in aan dhaqaalahaas ku shaqeyno.

Abuu Seef: Mar hore ayaan arrimahaas ka sii baaraan-degnay, waxaan tababarnay oo weliba carbinnay dhallinyaro ay da’aaddoodu aad u yar-yar tahay, kuwaasoo saf ballaaran ugu jira inay camaliya-istish-haadiyah sameeyaan oo ay naftooda u huraan annaga darteen. Weliba, si gaar ah baan macallimiinta uga codsaday inay xushaan oo ay diyaariyaan dhallinyaradaas geesiyaasha ah ee doonaysa in ay jannadooda u deg- degaan.

Abuu Colaad: Hadda, waxaa la gaaray maalintii aan u baahneyn dhallinyaradaasi, ee qofkeen u xulannaa arrintan?

Abuu Seef: Waxaa ugu fiican oo aan hadda u yeeran karnaa wiilka Guuleed ah oo in badan na aaminsan, kuna talaxtegay arrimaheenna. Wiilkaas fariidka ah waa u diyaar arrintan, fikirkeenna ayuuna aad u aamisan yahay,. bal yar sug aan u yeeree haddaba, si aad ula hadasho.

Abuu Seef markii uu intaa yiri ayuu u qeylo dhaamiyay Guuleed, wuxuuna ka codsaday inuu deg-deg agtiisa u yimaado. Abuu Colaad ayaa ka dhex galay oo u sheegay inaan loo baahneyn hadda inuu isaga la hadlo Guuleed, maadaama tilmaanta uu ka bixiyay Abuu Seef ay aad u qancisay, oo uuna u arko inuu yahay nin aan u baahneyn tashkiilis iyo wax u sheegis hor leh.

Abuu Seef ayaa ku adkeeyay inuu haddaba la hadli karo Guuleed, oo uu yahay wiil u dhego fudud iyaga. “Mar haddii uu yahay sidaas aad u tilmaantay waa inaan horay u kaxeystaa, waayo fursad dambe nooma harin, wax kasta waa la isku dubba-riday, kaamirooyinkii lagu duubi lahaa waa diyaar, si hadhow aan ugu gudbinno walaalaha, xitaa waa diyaar raggii la shaqeyn lahaa oo way sugayaan, intaan sii soconno ayaan wax kasta u sheegi doonaa” ayuu yiri Abuu Colaad.

Guuleed waa ninkaas tahliisha la cabsiiyaye markiiba isagoo ordaya ayuu goobtii looga yeeray ka soo xaadiray. “Heeee, Sheekh Seef ma adinkaa ii yeeray?” Ayuu waydiiyay isagoo laga dareemayo inuu adeecsan yahay nimanka madaxdiisa ah ee inay Marin- habaabiyeyaan ay shaqadoodu tahay.

“Guuleed, … wiil fiican baad tahay,” intuu yiri Abuu Colaad ayuu madaxa u salaaxay Guuleed, wuxuuna u raaciyay, “soo bax waxaa jira hawlgal barakeysan oo aad nasiib u yeelatay inaad adigu ku qeybto.” Guuleed ma fahamsana waxa laga hadlayo, hase yeeshee wuu ku faraxsan yahay in dhallinyarada la midka ah lagala soo dhex baxay, oo isaga lala jeclaaday hawl muhiim ah.

“Fursadda maanta aad haysato waa tii ugu dhoweyd ee aad jannada ku tagi lahayd. Bal ina kaxee war kama gaarnee,” intuu yiri Abuu Colaad, ayuu wiilkii Guuleed ahaa gacanta qabtay oo la dhaqaaqay.

Abuu Colaad iyo Abuu Seef carruurtooda kuwa waaweyn waxay waxbarasho u jiraan dalal dibadda ah, halka kuwooda yar-yar aanay u oggoleyn inay xitaa soo booqdaan xeryaha iyo madrasooyinka ay leeyihiin. Carruurtoodu iskuullo caadi ah ayay dhigtaan, uma oggola in ay qeyb ka noqdaan carruurta ay ku dareen balaayada, ee ay hubka deegta u sureen.

Guuleed maanta wuxuu kawaanka u saaran yahay dad aan ka naxeyn. Babin in badan loo qoolayey ayaa dhankiisa loo hoggaamiyay, oo waxaa la qorsheeyay in bam lagu rakibo oo naftiisa lagu qarxiyo dad islaam ah oo mas’uuliyiin ah, balse isaga loo fahamsiiyay inay cadowga Ilaahay yihiin. Abuu Colaad wuu ogyahay in Guuleed aanu wax hadal ka soo celineyn, oo waqti badan waxay geliyeen inuu madiidin u noqdo.

Waa cunuggii ugu horreeyay ee jaakadda bambada leh loo geliyo, waxaase saf-dheer hawshaas oo kale ugu soo jira carruur kale oo sidaas oo kale lala damacsan yahay, hase yeeshee ay waalidkood u soo direen inay wax u bartaan.

iyo dalkuba u dhalan-rogayaan Marin-habaabiyeyaasha, oo ay deegaanka u bur- burinayaan oo ciddii ka hor timaadana ay u dilayaan. Waxay la yaabeen magaca diinta loo ekaysiiyey ee ay kuwa soo horjeesta ama fahma waallida Marin-habaabiyeyaasha ugu yeeraan, kaasoo ah riddo oo mar haddi qofka loogu yeero in uu riddoobay aanay cidna u turayn.

Waxay degmada ku soo kordhiyeen xumaan tiro dhaaftay, qas laga yaabay, walaac lala fiigay, qax lagu daahay, wareer aan laga bixin, naxdin guri kasta iridda ugu gashay, madfac aan loo meel deyin, qofkii siyaasaddooda diida oo ay diinta ka saaraan iyo waxyaabo kale oo ugub ah, oo aan hortood la arag.

Mar kastoo ay isku yimaadaan Qasaaye iyo Carsaanyo waxay ka sheekeystaan xaaladda nimankaas. Laakin subaxaan warkooda sheeko kuma eka’e, waxayba dejinayaan qorshe la yaab leh oo ku saabsan sidii loo dabar-jari lahaa kuwan ummadda halaagay. Inkastoo uu hadalkoodu u badan yahay kaftan, haddana dadka iyaga ayay ugu neceb yihiin, waxaana loo necbaystaa sida ay u doonayaan in la helo cid meesha ka saarta.

Waxay wax badan ka sheekeysteen arrinta Marin-habaabiyeyaasha, saakay markii ay isu yimaadeen waxay iska waraysteen dagaalladii ugu dambeeyay ee dhacay, waxayna isku si uga murugoodeen dadka masaakiinta ah ee la baabi’inayo.

Qasaaye ayaa u sheegay saaxiibkiis in la gaaray waqtigii ay hubka qaadan lahaayeen, oo ay dagaallada dhinacooda ka geli lahaayeen, maadaama maalin kasta hoggaamiye cusub uu soo baxayo, sheekadana aanay dhammaad lahayn, “waa inaan markeenna isa soo shaacbixinnaa,” ayuu yiri Qasaaye.

Carsaanyo soo-jeedintaas gaashaanka ayuu u daruuray, wuxuuna saaxiibkiis ugu war¬celiyay inuusan diyaar u ahayn hub inuu qaado. Wuxuu ka naxsan yahay oo weli hortiisa ka muuqda hubka inuu qaato lagula talinayo inta dad ah ee uu qabo ee weliba uu garanayo, “Qasaayow waad soo waalatay ee iga tag,” ayuu yiri.

Qasaaye wuxuu ku dooday in dadka fitnada iyo dulmiga wada ay la dagaallamaan oo sidaas ay tahay aragtida uu qabo, si ay shacabku u nabadgalaan, loogana hortago Abuu hebal kale oo cusub inuu soo baxo.

“Habar fadhida legdin la fudud,” ayuu ku maahmaahay Carsaanyo, isagoo saaxiibkiis u sheegay dadka dulmiga wada inay badan yihiin oo labadooda oo keliya aanay waxba ka qaban karin.

“Haddii aan sidaan u aamusnaanno, isbeddel weligiis ma imaanaayo, ee aan isku dayno inaan wax sameyno,” ayuu ku celiyay Qasaye, halka saaxiibkiis Carsaanyo uu sheegay inuu jeclaan lahaa sheekadaas oo dhan in laga xiro. “Isbeddelka aniga iyo adiga nagala sugaayo weligiis yuusan imaan,” ayuu ku dhawaaqay.

Carsaanyo intuu ka yaabay fikradaha saaxiibkiis ayuu ku yiri, “Qasaayow sidaad u soo socotay, ma maanta ayaad ii keentay aan dagaallada socda dhinaceenna ka galno!?”
Qasaaye intuu ku qoslay hadalka saaxiibkiis iyo cabsida wejigiisa dabooshay ayuu ku yiri, “Carsaanyow inaad fuley tahay waan ogaa awalba, ee adigaan ku tijaabinaayay, waan iskala kaa kaftamaayay, ee anigaba go’aan igama ahan inaan dagaallada ka qeybgalno.”
Carsaanyo intuu neefta xoog u jiiday oo haddana bannaanka u soo afuufay, ayuu saaxiibkiis qosolkii uu waday dhinac kala qabto, oo uu si kaftan ah ayuu u yiri, “haddii aan dagaallami aqaanno, markii ay xabbad dhawaaqdaba ma shubka gurigaaga ayaan ku soo carari lahaa?”

Kuwa dagaallada ku jiraba inaanay xabbadda iyaga isku ridine, ay sidaasoo kale ay darbiyada guryaha dhagaxa ah ku dhuuntaan, oo ay afarta dhinac u ridaan, ayuu Qasaaye u sheegay Carsaanyo. “Mar hore ayaa la kala bixi lahaa haddii qof kasta kan ka soo horjeeda uu xabbadda ku ridi lahaa oo ay geesiyaal ahaan lahaayeen!” ayuu yiri.
Iyagoo sidii kaftanka isugu dhiib-dhiibaya hadallada ayaa waxaa u yimid saaxiibkood Abaadir, markaas ayey isagana sheekadii dhinac ka soo geliyeen. “Abaadirow, hadda ayaan ku soo raadin rabnay, waxaan abaabuleynay ciidamo cusub oo aad adigu hoggaamin doonto, dagaallada socda inaan galno waaye, si aan u soo af-jarno,” ayuu yiri Qasaaye.

Abaadir oo gartay inuu kaftan yahay hadalka Qasaaye ayaa u sheegay in waxaas oo dhan looga daran yahay. “Adinka dagaal aan shaqadiinna ahayn ayaad ku mashquulsan tihiin, weligiinna qori ma aydaan qaadin, sidaan uun baad afka uga hadashaan,” intuu yiri ayuu cabasho u gudbiyay saaxiibbadiis, maadaama ay talo ka jahawareersan tahay.

Abaadir wuxuu u sheegay saaxiibbadiis wixii dhex maray isaga iyo Faadumo iyo sida uu weli u quud-darreynayo oo uu u jeclaan lahaa inay maalin uun qol kala soo toosto iyadoo xaaskiisa ah. Markii ay dhageysteen warbixintii Abaadir iyo sida Faadumo ula hadashay iyo wixii dhex maray, ayay iyagana u sheegeen Abaadir in ay Faadumo hadda ku soo biirtay mucaaradka Marin-habaabiyeyaasha oo ay neceb tahay, kaddib markii labadeedii wiil ay ka khayaaneen oo dagaal lagu dilay, oo markii ay u tagtay wadaaddo- ku-sheegyada iyadoo ashtako ahna ay soo eryeen, oo weliba si aan xushmad lahayn loola dhaqmay.

Qasaaye iyo Carsaanyo waxay u ballanqaadeen Abaadir in ay arrintiisa wax kala qaban doonaan, oo ay Faadumo ula tegi doonaan, isla markaana kala hadli doonaan arrintiisa, arrinkaas ayeyna saddexdoodiiba u ballameen maalinka xiga.

Cutubka 7aad

Marin-Habawsheyaal

Caasho wax badan ayay ka fikirtay sidii ay ka yeeli lahayd arrinta wiilkeeda Guuleed iyo odaygeeda Warsame. Walaac ayay ku abuurtay amuurtaasi oo ma waxay sahal ku kala dooran kartaa labadaas qof ee nolosheeda saameynta ugu weyn ku leh? Jawaabtu waa maya. Maskaxdeedu waxaa ay ku soo cel-celineysaa taladii ugu dambeysay ee uu siiyay ninkii Qasaaye ahaa, ‘sow kii kugula teliyay in aad dugsi u noqoto odaygaada hoteelka ku cidloonaya? ayey is-weydiisay.

Caasho dad badan oo ay ku kalsoon tahay ayay arrinta haysata darted tashi ugu tagtay, waxayna talada intii ay aragtay u badatay in ay Warsame agtiisa ku dhowaato, oo ay wiilkeeda, Guuleed, iyo islaamihiisa isaga dhex baxdo.

Guuleed sidii uu u noqday amiirka wuxuu isaga jiraa tamashle iyo aroosyo kala du- duwan, oo wuxuu bil gudaheed la aqal-galay ilaa shan haween ah, inkastoo hadda ay wada joogaan labo keliya oo saddexdii kale uu iska kala fasaxay.

Guuleed waa nin aanay kaba qasneyn oo dhaqaale iyo wax kasta ka heli kara dhinaca Marin-habaabiyeyaasha, taasoo ay u sahashay markii uu u dhego fududaaday awaamiirtooda, oo uuna u noqday wiil u ja-jaban hawlahooda.

Caasho waxay hoosta ka xarriiqatay inay raacdo halkii ay taladu u badatay, isla
galabnimadiina waxay boorsooyinkeedii ka xir-xiratay gurigii ay deggeneyd, waxayna gaari ka kireysatay meel aan gurigeeda ka fogeyn oo taksiilayaasha xaafadda saldhig u ah, iyadoo ka codsatay mid ka mid tagsiileyaasha in uu geeyo xaafaddii uu ku yaallay hoteelka uu duqeedu, Warsame, deggan yahay.

Warsame waqti hore ayuu shaqada ka soo baxay, isagoo helay fursad uu ku nasto. Qolkiisa ayuu wargeys maalintaas soo baxay isaga akhrisanayaa, waxaana u daaran telefishan uu ka daawanayo akhbaarta caalamka oo luqadda Afka Ingiriiriga ku baxaysa. Warsame dhinaciisa, miiska dushiisa, waxaa u saaran koob qaxwo ah oo uu kolba gacanta la laacayo oo markii uu mar kabboodaba uu dib ugu celinayo miiska.

Shanqar wuxuu maqlay u sheegeysa in albaabkiisa la garaacayo! “Waa ayo, qofka xilligan kuu imaan kara?” Ayuu is-weydiiyay, dabadeedna isagoo dhibsanaya in uu kaco ayuu muraayadihiisii akhriska iska bixiyay, wuxuuna u dhaqaaqay dhinacii albaabka. Hase yeeshee, intii aanu furin albaabka waxa uu isha saaray duleelka albaabka ee loogu talogalay in qofka gudaha jooga uu ka arki karo qofka dibadda u taagan.

Waa Caasho muuqaalka uu arkay, waa qofka iridda u soo garaacay ee galabtaas u soo muraaday qolkiisa, niyadda ayuu ka farxay, waa xaaskiisa oo wuu jeclaa inuu arko, inuuu ka wareysto xaaladda reerka, inuu waqti uu kula sheekeysto la qaato, durbadiiba albaabka ayuu ka furay.

Waa labo naf oo isu hilowdaye, markiiba waxaa la isugu soo booday sidii labo ruuxoo labo qaaradood iyo duni kala fog ku kala cillaalneyd, waa la is boga-bogeeyay, hamuuntii ay abuurtay kala fogaanshaha ayaa la iska yara shaafiyey.

Warsame wuxuu arkay inay Caasho boorso weyn galabta jiideyso, taasoo uu iswaydiiyay, wuxuuna ku tashaday bal inuu ka xog-ogaado iyada xaggeeda waxa ay ula jeeddo arrintaas. Sheekadii dhex martayna waxay u dhacday sidan:

Caasho: Warsamow maxaad sheegtay?

Warsame: Caashoy waan fiicanahay, sidee tahay adiga? Ka warran wiilkeennii Guuleed?

Caasho: Dhammaanteen waanu fiicannahay, oo wax dhibaato ah ma jiraan, Ilaahay wuu noo gar-gaaray.

Warsame: Maxay tahay maanta boorsadan aad sidato, xaggee baad geeddi u tahay?

Caasho: War adiga ayaan kuu imid, guriga waan ku cidlooday, wiilkii Guuleed ahaana labo xaasle buu noqday, wuxuu isaga mashquulsan yahay xaasaskiisa, anigana iima yimaado. Midda kale, Guuleed wuxuu ka soo horjeedaa xildhibaannimadaada, wuxuuna had iyo jeer i yiraahdaa “u sheeg aabbahey inuu towbad keeno,” marka waxaan halkan u imid inaan adiga kula noolaado, oo aan meeshan kula dego, alaabteydana waan wataa!

Warsame: Caasho, side bey wax kaa noqdeen, arrintaasi mid suuragaleysa ma aha, miyaad soo waalatay, halkan ilama degi kartid, waayo lama oggola.

Caasho: Warsamow aniga meel aan u laabto ma lahan. Xaafaddii aad igu soo
cidleysay waa meel aanu dagaalkeedu dhammaan, sidaas darted halkan inaan kula dego waa lama huraan.

Warsame: Maya.maya.taasi ma suuragaleyso, laakiin waxaan kuu kireynayaa guri kale, oo aan ka fogeyn meelaha aan ka talinno, halkaas baad degeysaa, markaas labadeenna kalama fogaaneyno.

Caasho: Aniga waan kaa shakisanahay, waxaan u maleynayaa inay wax kuu qarsoon yihiin. Ma waxaa jirta cid aan isu oggolayn nin iyo xaaskiis in ay meel wada degaan? Warsamow kuma fahmine ma naag kale baad iga qarineysaa?

Warsame: Caashoy hinaasaha iska daa,. Waxaad tahay xaaskayga aan jecelahay, oo weligay inaanan kula guursaneynna waad ogtahay. Hase yeeshee, halkan nidaam ayaa ka jira oo aan xildhibaannada kale kala mid ahay. Ma jiro nin loo oggolaaday in ay xaaskiisa hoteelkiisa la soo degto. Sidaas darteed, waxaad sameysaa gurigaas aan kuu ijaarayo iska deg, kollay wuu nooga dhow yahay meeshii hore, waana isugu iman kareynaaye waqtigii aan u baahanno.

Warsame isagoo isku deyaya inuu xalliyo masayrka la soo dersay xaaskiisa, ayaa waxaa sheekadii ka soo dhex galay xildhibaan saaxiibkiis ah oo Jaamac la yiraahdo, lana deggan hoteelka, kaasoo rabay inuu la soo sheekeysto saaxiibkiis, sheekaduna qaabkan ayay u sii socotay:

Jaamac: Warsame ii warran, maanta marti baa kuu joogta waan ku arkaaye.

Warsame: Walaal waan fiicanahay. Maya, marti ma aha qofkan oo waa xaaskeyga, magaceeda waxaa la yiraahdaa Caasho, xaafaddeennii bay ka soo guurtay oo rabshadaha iyo dagaalka ayaa aaggaas ku batay, waadna ogtahay inay Marin- habaabiyeyaashu meelahaas qas ka wadaan. Sidaas darteed, waxay xaaskaygu u timid in ay aniga ila degto..Caasho ninkan waa saaxiibkey, waana xildhibaan magaciisa waxaa la yiraahdaa Jaamac.

Caasho: Barasho wanaagsan Jaamac.

Jaamac: Barasho wanaagsan Caasho.

Warsame: Waxaan hadda xaaskayga u sheegaayay in aan guri uga kireyn doono meelahan dhow, iyadana waxay jeceshahay inay hoteelka ila degto.

Jaamac: Walaal Caasho, annagoo dhan baa sidaas iska wada ah. Halkan lama oggola in xaasaska la keensado, sababatoo ah hawlaha aan wadno iyo qoysasku isma qaadan karaan. Si haddaba loo kala saaro hawlaha reeraha iyo kuwa dowladda baan guryo kale u dejinnay xaasaskeenna, wayna fiican tahay haddii aad guri ka heshaan meelahan dhow.

Warsame: Waa anigii kuu sheegay Caashoy in xildhibaannada oo dhan ay sidaas yihiin, waqtigii aad doontana halkan waad iigu imaan kartaa.

Caasho: Waa yahaye, ila raadi guri fiican oo meelahan ku dhow.

Jaamac: Warsame iyo Caasho waan sii soconayaaye raalli ahaada ee nabadey.

Warsame: Haye, Jaamac,. waan isla joognaa.Caasho, maxaad tiri, ma Guuleed baa sidaas oo dhan isu beddelay?

Caasho: Wiilkaas wuu fogaaday. Aniga xitaa inaan waaniyo baan isku dayay,
wuxuuna igu yiri, “hooyo in lagu hanuuniyo ayaad u baahan tahay, oo iimaankaaga ayaa daciif ah.”

Warsame: Yaab badanaa!!! Bal ina keen aan maqaayadda hoose ka soo cunteynee. Waxaa noo taalla hawl. Guri in aan raadinnana waan u baannahay, waadna ogtahay aniga dhaqdhaqaaqeygu wuu iska xaddidan yahaye.

Sidaas iyagoo hadalkoodii u wata ayay qeybta hoose ee hoteelka u soo degeen, halkaasoo ay fariisteen maqaayad uu hoteelku leeyahay, waxayna ka dalbadeen cunto, kaddibna gaari intuu Warsame meeshii ka qaatay oo Caashana horay u kaxeeyay ayay billaabeen guri raadis.

Abuu Seef shaqooyinka ayaa ku batay. Maalmahan dambe wuxuu dareemaa culays ku saabsan sidii uu u kala maarayn lahaa shaqooyinka mar uun oodda soo jabsaday. Abuu Seef waxaa dhibaatada iyo culayska oo dhan ugu wacan iyadoo meel kasta la rabo in shaqo laga qabto. Gudaha deegaanka Abuu Seef waa ku keligiis xagga dhaqaajinta hawlaha xasaasiga ah oo dhan, waxaana intaas u dheer isagoo aan haysan cid uu ku kalsoonaan karo oo uu u idman karo hawlaha qaarkood.

Abuu Seef waa ninka kala hufa oo diyaariya dhammaan shirarka lala qaadanayo bulshada qeybaheeda sida odayaasha, aqoonyahannada, maleeshiyaadka, amiirrada, ardayda, haweenka iyo inta kale ee ay dani ka soo gasho Marin-habaabiyeyaasha.

Niyad fiican ayuu leeyahay, sababtoo ah inta badan waxyaabihii ay u tallaabo qaadeen isaga iyo saaxiibbadiisa kale way ku guuleysteen. Xafiiskiisii yaraa isagoo dhex fadhiya oo ka fikiraya hawlaha adduun ee horyaalla, ayuu soo xusuustay Macallin Duufiye iyo wax soo saarka warshaddiisa (marin-habaabinta ubadka da’da yar ee ay reerahooda uga soo kexeeyeen in ay diinta barayaan).

Go’aan aanu ka sii laba-labeyn ayuu ku gaaray inuu isku diyaariyo daqiiqaddaas gudaheeda kaddibna u hawl-deg ah guda-galo. Waa in uu u tagaa Macallin Duufiye oo uu maalmahan ka mashquulay. Wuxuu haleeli waayay fursad fiican oo uu kula soo sheekaysto, oo uu ku soo kormeero shaqada uu hayo.

Iyadoo ay barqo tahay, oo ah waqtiga inta badan dadka u baahda inay shir la qaataan ay u yimaadaan ayuu Abuu Seef cimaamaddiisii garabka soo saartay, oo kabihiisii saandalka ahaa ee gadaal ka xirnaa si fiican lugaha ugu soo dhuuqsaday, wuxuuna xarunta dadkii joogay kula dardaarmay inay shaqooyinka sii wadaan oo uu deg-deg u soo laaban doono.

“Ciddii ii timaada, ha i sugto, sooma daahi doonee,” ayuu ku yiri wiil dhallinyaro ah, oo uu xafiiska uga tagto marka sidaan oo kale ay talo ugu soo dhacdo, oo uu u baahdo in uu hawlo deg-deg ah dibadda xarunta ka soo fushado.

Abuu Seef marka uu keligiis waddada socdo, dabeylaha ayuu la tartamaa. Waa nin socodka booba, oo aan jeclayn inuu la istaago haddii uu qof ka hor yimaado, xitaa haddii ay qofkaasi is-bar-garanayaan ama ay hawlo ka dhaxeeyaan. Isagoo aan joogsan ayuu salaanta iyo hadallada ku tuuraa, marshada ayuuna sii gashadaa.

Xaafadda uu sidaas u dhex mushaaxayo, waa meel ay mar hore dacal kasta ka qabsadeen Marin-habaabiyeyaasha, cid uu ka baqanayona ma jirto. Waxa jooga hareeraha oo dhan waa xertiisa iyo wiilashii ay carbiyeen. Luuq kasta waxaa qoryo ka soo fiiqaya ciyaalkaas, kuwaasoo in ay salaan iyo weji furan ku soo dhoweeyaan mooyaane aan waxyeello dhankooda uga timaada cabsi ka qabin.

Madrasadii ayuu soo gaaray isagoo dhididaya. Abuu Seef beryahan wuu naaxay, khamiisyadii uu horay u xiran jiray bar wuu tuuray markii ay ka yaraadeen, kuwo holof ah ayuu suuqa ka soo xaabsaday, oo wuxuu cayilkiisa sii siyaadaya dhaxalsiiyey in uu maalin kasta khamiis, koofi iyo cimaamad cusub xirto.

Macallin Duufiye ayuu isa soo dul taagay sidii uu u soo socday. Markii ay isa salaameen, kaddib ayuuna ka wareystay shaqada sida ay u socoto. Macallin Duufiye wuxuu guddoomiyihiisa u sheegay in ay sidii la rabay iyo si ka fiican wax kasta u socdaan.
Dhallinyaradu inay duruusta si wanaagsan u qaataan ayuu u sheegay Abuu Seef. Duruustaasi in ay dan ummadda ugu jirto fiicnaan lahaydaa! Waxay u sheegaan dil iyo qarbudaad aanay diintu qoreyn, hase yeeshee tababarro aanay carruurtu waqtigii loogu talagalay gaarin ayaa iyagoo aad u yar-yar lagu beer gooyaa subax iyo galabba.
Abuu Seef wuxuu ku farxay warbixinta macallinka, inay taasi tahay qeyb ka mid ah guulaha ay tiigsanayaan ayuuna shaaca ka qaaday. Wuxuu xusuustay raggii shisheeyaha ahaa ee dhowaan la yimid Abuu Colaad. “Tababarayaasha cusub ee ay walaalaheenna dibadda nooga soo direen war iga sii,” ayuu yiri Abuu Seef, isagoo hadalka u wada Macallin Duufiye.

Macallinka waxaa mar dhoweyd madax looga dhigay wixii tababarro iyo soo-saaris ciidan ku saabsan. Isaga ayaa si toos loogala soo xiriiraa ama shisheeye ha ahaado ama sokeeye macallinkii wax tababara iyo haddii lagu aflaxo waxqabkiisa. Ciddii uu Macallin Duufiye warbixin ka gudbiyo in aanay waxba ku soo kordhin tababarrada ciidamada si toos ah ayaa loo ruqseeyaa.

Ragga ajnabiga ah inay shaqo fiican hayaan ayuu ku ammaanay Macallin Duufiye, oo ay u hagar-baxaan carruurta xilliyada ay tababarrada siinayaan, “khiddado cusub ayayba ku soo kordhiyeen tababarrada, waa rag loo baahnaa oo weliba na anfacay,” ayuu yiri Macallin Duufiye.

Sababta loo keeneyba inay intaas ahayd ayuu ku faanay Abuu Seef, isagoo sii raaciyey in raggani ay aad u fududeynayaan haddii caawimaad looga baahdo shaqooyinka qaar, gaar ahaan tababarrada ku saabsan qeybaha hubka iyo mooniiyoonka. Carruurta ay xareeyeen inay tiradoodu ka badatay intii ay filayeen oo tababarrada in la xoojiyo iyo wax fahamsiintooda ayuu Abuu Seef ku boorriyey Macallin Duufiye.

Inay kor u sii kacdo awoodda iyo tayada ciidamadooda ayay u baahan yihiin, oo ay dalka oo dhan wada qabsadaan. “Ma is leedahay inaan walaalahaas soo kordhinno waan u baahannahaye?” Ayuu Abuu Seef waydiiyay Macallinka, isagoo ugala jeeda bal in ay soo kordhiyaan shisheeyaha ku daaban in ay baahida taagan sheegeyso iyo in kale.

Macallin Duufiye wuxuu sheegay inay fiicnaan lahayd haddiiba la heli karo tiro dheeraad ah in la soo kordhiyo. Macallin Duufiye wuxuu Abuu Seef u sheegay in toddobaadka soo socda uu shaqada ka maqnaan doono oo uu guursanayo islaantiisii afaraad.

Abuu Seef wuxuu ogaa inuu macallinku afar xaas hore u lahaa, dabadeedna isagoo arrintaas ka yaabay ayuu weydiiyay side uu misana mid shanaad u guursan karaa, wuxuuna Macallin Duufiye dabadeed u sheegay in mid ka mid ah xaasaskiisii ay booska banneysay oo ay kala tageen, sidaas daraadeedna uu damacsan yahay inuu buuxiyo kaalintaas bannaanaatay.

Macallin sii badala toddobaadkaas uu maqan yahay ayay is-weydiiyeen labada nin, wuxuuna Macallin Duufiye sheegay inaanu weyneynin oo mid ka mid ah ardaydiisa uu ku sii wareejin doono inta uu soo laabanayo, kaasoo uu si aad ah ugu kalsoon yahay inuu shaqadaas ka bixi karo.

“Ilaahay ha kuu barakeeyo arooskaaga cusub,” intuu yiri Abuu Seef, ayuu macallinka u sheegay inay qorsheynayaan dhowaan weerarro cusub oo dagaal oo ay qaadayaan, wuxuuna ka codsaday inuu si wanaagsan isugu dubba-rido carruurta uu diyaariyay, maaddaama kaalinta ay dagaalladaas ka qaadan karaan ay muhiim tahay.

Kuwaas inay horay u diyaarsanaayeen oo aanay shaqo badan u baahneyn ayuu sheegay Macallin Duufiye, oo uu isla maalintaas u xuli doono qaar carbisan. “Waxaan rabaa inay haddaba markaan baxayo horay ii raacaan si aan safafka dagaalka u baxaya ugu daro,” ayuu yiri Abuu Seef oo macallinka hadalka ka dhex galay.

Inuu taasi u sameyn doono ayuu u ballanqaaday Macallin Duufiye, oo lagu wargeliyay sidoo kale inay jiraan awaamiir cusub oo ay Marin-habaabiyeyaashu ku soo rogi doonaan dadweynaha, kuwaasoo ku wajahan carruur iyo cirroolaba inta saanta qaadda ee deegaannada ay joogaan ku nool.

“Ragga waa inaan ku sharciyeyno oo weliba khasab uga dhigno inay garka deystaan, shaarubkana ay xiiraan, inaanay dadku gashan ilkaha dahabka ah, inay dumarku xijaabnaadaan, laba qof oo kala ajnabi ah inaanay gawaarida wada raaci karin, inaanay waddada wada mari karin iyo in xilliyada salaadda la xiro goobaha ganacsiga, qof kastana uu galo masjidka, ciddii awaamiirtaas fulin waysana waxaan rabnaa inaan tallaabo ka qaadno,” ayuu cod qayaxan ku yiri Abuu Seef oo la hadlaayay Macallin Duufiye.

Macallin Duufiye wuxuu isaguna sheegay inuu awaamiirtaas u sheegi doono ardaydiisa iyo amiirrada hor-boodda maleeshiyadooda. Macallin Duufiye barqadaas wuxuu madrasada ka kaxeystay 30 carruur ah oo bilo iyo toddobaadyo waxbarashooda ku qaatay madrasadiisa, kuwaasoo uu u watay inay ka qeybgalaan dagaallo ay abaabulkooda wadeen beryahaas.

Abaadir sidii habeenkii loogu tacaddiyay ee wiilka yar uu u karbaashayba guri jooge ayuu iska noqday. Wuxuu yaqiinsaday in aanay jirin nabad uu isku halleeyo, oo sharaftiisa iyo dadnimadiisa la dhaawacayo iyadoo aan la eegeyn da’diisa iyo qofka uu yahay. Masaajidka gurigiisa ku dheggan ayuu salaadda ku tukadaa, markuu ka soo baxana gurigiisa ayuu dib u galaa.

Wararka magaalada wuxuu kala socdaa idaacadaha, wiilashiisa ayuu u dirsadaa marka uu magaalada wax uga baahdo, saaxiibadiisna gurigiisa ayay ku soo booqdaan oo uu kula sheekeystaa, wuxuuba ka caagay bannaanka iyo usha aan loo meel dayin ee Marin-habaabiyeyaashu ay dariiqyada ula taagan yihiin bulshada.

Oday ay saaxiibbo yihiin ayaa u sheegay in islaantii Faadumo ahayd iyo odaygeeda ay kala tageen, sababta ay sidaas ku dhacdayna ay tahay iyadoo Marin-habaabiyeyaasha raacday, carruurteediina raacisay.

Abaadir wuxuu muddo dheer jeclaa Faadumo, inta aanu odaygan guursan ayuu ku hammin jiray inuu la aqal-galo, laakiin calafka ayaa ka hiilliyay. Abaadir inkastoo uu ka samray Faadumo, haddana weli waxaa qalbigiisa ku dambeeyay jaceylkii uu u qabay iyadoo gashaanti ah.

Labada nin waxay is-tuseen in ay tani fursad qaali ah u tahay Abaadir, maadaama ay Faadumo hadda madax-bannaan tahay. Dharkiisii ugu bilicda samaa intuu soo xirtay oo catar caraf badanna soo marsaday ayuu galabtaas Abaadir u majo xeytay dhinaca guriga Faadumo reerkeedu ay deggan yihiin, si uu ula soo haasaawo.

Abaadir wuxuu soo tag-taagsadaba ugu dambeyn wuxuu yimid gurigii Faadumo ay joogtay, wuxuuna gar-garaacay Albaabka, kaasoo ay ka furtay gabar yar oo ay eeddo u tahay Faadumo. Abaadir wuxuu gabadhii yarayd weydiiyay bal in ay Faadumo joogto iyo in kale. Hase yeeshee, intii aanay gabadhii yarayd jawaabin ayaa waxaa codka Abaadir maqashady Faadumo oo durbaba dibadda u soo boodday.

Faadumo way taqaannaa Abaadir. Waa nin deggan oo akhayaar ah, dadka asalka ah ee xaafadda loogu yimid inuu ka mid yahay way ka war-qabtaa, inuu marar badan waddada ku salaamayna way xusuusataa, salaan ma ahane weliba inuu jecel yahay ayuu u sheegi jiray intii aan la guursan.

Faadumo barsada guriga ayay Abaadir gambar u dhigtay, waxaana dhex martay sheekadan:

Abaadir: Faadumo ii warran?

Faadumo: Abaadir waan fiicanahay. Maanta waad soo dheeraataye, maxaad cabbeysaa qabow iyo kuleyl?

Abaadir: Waad mahadsan tahay Faadumo. Hadda ayaan guriga ka soo baxay, waxba ma cabbi karo walaaley.

Faadumo: Haye, bal ii warranoo, kollay waxaan qiyaasayaa in aadan beryahan i soo booqanine, maanta booqashada tolow ma wax baa kuu wehliya?

Abaadir: Waxaan u socday arrimo iska caadi ah, inaan ku soo salaamo isla mar ahaantaasna aan waxoogaa kula sheekeysto uun baa socdaalkaygu ahaa.

Faadumo: Waad ku mahadsan tahay salaantaada, waana ku soo dhoweynayaa.

Abaadir: Faadumoy, waxaan maqlay in aad xaajigaagii kala tagteen, ee ma run baa taas?

Faadumo: Haa, arrintaasi way jirtaa. Xaajigu wuxuu noqday nin nooc kale ah, wuxuu igula diriray carruurta maxay diinta u baranayaan. Haddana, waxba igama halleysna, carruurteydana waxbay ii bartaan, anna dugsi halkaan ah oo ay maamulka cusub leeyihiin baan galay, waa kanoo kheyr baa ii siyaadaya.

Abaadir: Maxaa qorshe ah, weli waqti badan baad heysataaye oo waad dhallinyar tahaye, sow kheyrkuna kuma jio in aad reer dhisato?

Faadumo: Reer waan dhisanayaa, waase markaan helo nin u qalma inaan nolosha la qeybsado. Hadda, magaaladiiba waxay iska noqotay meel qasan oo ragga wan- wanaagsan waxaa si weyn uga badan kuwa xun-xun.

Abaadir: Adigoo sidan u qurux badan in uu xaajigaagu sahalkaas kugu furo ma ahayn. Laakin, waxba ma aha haddaba anigaa ku jecel, oo doonaya in aan ku guursado, mar haddaad xaajigaagii kala tagteen, waxaana kaa codsanayaa in aad codsigaasi iga aqbasho.

Faadumo: Guur aa! War aniga haddii aanba guursanayo, waxaa i guursanaya nin wadaad ah, adiga oo kale ma doonayo!

Abaadir: Anigu xaggee baan la’ahay? Wadaadna waan noqon karaa haddii loo baahdo!

Faadumo: Maya…maya. Adigu ima guursan kartid Abaadir. Haddii aad wadaad tahay wey kaa muuqan lahayd. Bal is-fiiri marka hore.. gar ma lihid, khamiis ma xirnid, ee qof sidaadoo kale ah cilmaani ah iska raadso oo qaabkaagaan kugu guursata.

Abaadir: Wadaadnimadu ma aha in gar la deysto, midda kale aniga garka iimaba soo baxo, oo weligeyba sidaan baan ahaa. Intaasna wax la isku naco ma aha. Xaajigaagii intuusan ku guursan baan ku jeclaa oo waad ogtahay taas, haddana weli waan ku jeclahay, fursad waaye tan ee ha ii gefine Faadumoy warka si fiican iiga gur.

Faadumo: Abaadirow waqtiga ha isaga luminin jacaylkaas aad sheegeyso. Nin wayn ayaad tahay nolosha khayaaliga ah intaad isaga baxdo, orod oo raadso naag sidan kugu guursata, anigu kuma doonayo.

Abaadir: Faadumoy waaba la gartay, islaantii uu wadaad furo inay wadaad kale raadiso, laakiin waa ku side? Xaajigaagii horeba wadaad ma ahayen wuuna ku qabaye sidee baan wax leedahay?

Faadumo: Abaadirow warka badan intaad iska yareyso, aniga waan kuu sheegay xilligaan guur diyaar uma ahi. Kii hore wareerkiisa haddaanba ka baxay oo waa in aan nasto. Haddana, waxaa intaas ii dheer in ay waxbarasho ii socoto ee sidaas wax u ogow.

Abaadir: Faadumoy waxaan kaa codsanayaa inaad fursad mar uun i siiso, adigana aad fursad kale qaadato oo aad si wanaagsan uga soo fikirto arrintaan oo aadan yaraysan.

Faadumo: Abaadirow aniga waan kuu sheegay inaadan waqtiga iska qaadin, hadda aniga diyaar kuuma ahi.

Abaadir: Muddada yar ee la nool yahay, waxaa wanaagsan in aan waqtiga ka faa’ideysanno. Adiguna Faadumooy waad u baahan tahay nin ku guursada, waxba adiga oo aan iskey diidsiinin isku day inaad si fiican uga fikirto oo aadna wax yar u kaadiso jawaabtan aad had iyo jeer la soo booddo adigoo aan si wanaagsan uga fiirsan.

Faadumo: Ninyahow, .. adigu waxba ma fahamtid miyaa? Dad waa-weyn baan nahaye yaynaan is-dhibin oo aynaanna waqtiga iska qaadin.

Abaadir: Faadumo, .waxaa laga yaabaa in ay wax iska kaa beddelaan, ee ogow in aan ku sugayo, waana kugu soo laaban doonaa mar kale iyo marar kale.haddana waan kaa sii tegayaa ee macasalaama Faadumo.

Abaadir isagoo ku soo hungoobay shukaansigii uu ka lib-keen is lahaa ee uu ugu tegay islaantii Faadumo ahayd, ayuu dib uga soo luuday gurigeedii, wuxuuna ku tashaday inaanu intaa kaga harine uu xal kale raadiyo, maadaama ay fursaddu mar keliya tahay.

Carsaanyo xuskii aabbihiis sidii looga soo baxayba, caawa ayaa isugu horreysa isaga iyo saaxiibkiis Qasaaye, oo uu galabta guriga ugu yimid. Carsaanyo wuxuu derin soo dhigtay geedka guriga Qasaaye ku yaalla hoostiisa, halkaasoo uu isku kala bixiyay.

Qasaaye waxaa u daaran kombiyuutarka uu ku xirtay internetka, halkaasoo uu ka eeg- eegayo wararkii ugu dambeeyay ee saacaddaas la soo geliyay bogagga ay Soomaalidu leedahay.

Carsaanyo caawa wuxuu rabaa inuu iska seexdo guriga saaxiibkiis oo galabta sidii ay u sheekaysanayeen uu gabbalku ugu dhacay. Carsaanyo wuxuu ka cabsaday in haddii uu baxo uu khatar kula kulmi karo xaafadaha labadooda guri u dhaxeeya.

“Carsaanyo.soo orod…kaalay,…wax baan ku tusayaaye mar i soo gaar,” waxaa qolkii uu ku jiray ka soo qeyliyay Qasaaye oo doonaya in uu wax ka yaabiyay tuso saaxiibkiis.

Carsaanyo intuu dacaskiisii boobsiis u gashaday ayuu u cararay dhinaca qolkii uu uga yeeray Qasaaye.

“Meeshaan wararka ku qoran arag. Internet-ka maanta warar la yaab leh ayaa ku jira,” ayuu yiri Qasaaye oo saaxiibkiis tusaya warar uu la yaabay. Carsaanyo waa looga fiican yahay isticmaalka internet-ka, isla markaana wax fikrad ah oo macno leh kama uu heysto, wuu la yaabaa marka uu arko saaxiibkiis oo shaashadda kombiyuutarka ku mashquulsan oo warar cusub ka soo sheegaya.

Carsaanyo intuu ku soo foorarsaday ayuu yiri, “i tus waxa cusub ee aad sheegeyso maxay yihiin, maxaase laga sheegay internet-ka aad had iyo jeer ku foorarto?” Qasaaye intuu qoslay ayuu saaxiibkiis ku yiri, “way iga qosliyeen.” Carsaanyo oo is- hayn kari waayay ayaa saaxiibkiis ku yiri, “wararkaas maxay yihiin, oo maad ii akhrisid?”

Qasaaye isagoo raba inuu ka maadsado saaxiibkiis ayuu ku yiri, “Marin- habaabiyeyaashu waxay mamnuuceen waxyaabo badan, hadda kaddib shaah caddeys ah adoo cabbaaya haddii lagu arko karbaash waaye,” qosol cabbaar ah ayuuna ku dhuftay.

Carsaanyo warkaas intuu aad ugu qoslay isaguna ayuu saaxiibkiis ka codsaday in uu kaftanka ka joojiyo in uu u sheego wararka cusub ee uu meesha ka arkay.

Arrinka shaaha caddayska ah in uu ku kaftamayey ayuu u sheegay Qasaaye, laakiin ay jiraan waxyaabo kale oo yaab leh oo meesha lagu soo qoray, kuwaasoo ay si toos ah u sheegeen Marin-habaabiyeyaashy inay dadka ka mamnuuceen. “Waxaa la mamnuucay ilkaha dahabka iyo qalinka ah ee ay dadku gashadaan marka ay ilakahooda caadiga ah ka dhacaan ama la fool-xumaadaan,” ayuu yiri Qasaaye.

“Ilka-dahabow waraa ku heysto,” intuu yiri Carsaanyo ayuu saaxiibkiis ka codsaday inuu u sii wado waxyaabaha kale ee la sheegay in la mamnuucay. “Fadhi-ku-dirirna waa la mamnuucay, oo haddii lagugu arko hadda kaddib iska jir,” ayuu yiri Qasaaye oo wararkii kale sii wata.

Carsaanyo magaalada warar uu ka soo maqlay oo arrimahaas ku lug leh ayaa jira, wuxuuna saaxiibkiis u sheegay inuu soo maqlay waxyaabo ay ka mid yihiin, garka in aan la xiiri karin, shaarubka inaan la deysan karin, dumarku inay xijaab gashadaan iyo waxyaalo la mid ah. “Adigu wararkaas xaggee baad ka keentay?” Ayuu waydiiyay, isagoo la yaabban wararka isa soo taray ee uu daldalaayo Qasaaye.

Wuxuu u sharraxay in dunida oo dhan ay hadda hal tuulo isku noqotay oo qofka isagoo gurigiisa fadhiya uu ogaan karo carro-edeg wararka ka dhaca, intaasna kuma uusan joojine wuxuu u sheegay inay wararku badan yihiin.

“Dumarka waxaa la amray in ay iskaalshooyin ‘sagsaan’ kala nooc-nooc ah xirtaan, si loo kala aqoonsado midda la qabo, tan aan weli la guursan, midda laga dhintay iyo tan la furay,” ayuu yiri Qasaaye oo saaxiibkiis u sharraxaya wararka uu meesha ka arkay.
In ay arrin fiican tahay, ayuu sheegay Carsaanyo, oo Marin-habaabiyeyaasha ku ammaanay tallaabadaas. “Midda garoobta ah ii sheeg maxaa lagu aqoonsan karaa?” Ayuu waydiiyay saaxiibkiis isagoo ilkihiisa kala tag-tagsan muujinaya qosol dartiis.

Qasaaye wuxuu saaxiibkiis si kaftan ah u yiri, “Carsaanyow illeen garoob gaad-gaad baad ahayd?!” Qosol ayay isku dareen. “Hadda kaddib, iskaalsho cagaaran haweenaydii ku aragto ha ka harin,” ayuu yiri Qasaaye isagoo ku qoslaya saaxiibkiis. “Waad igu og-tahay,” intuu yiri ayuu qosol kale ugu jawaabay Carsaanyo.

Labadan nin ee saaxiibbada ah kaftankoodu cajaa’ib ayuu leeyahay. Waa dad aanay biya-dhaca sheekadooda fahmi karin dadka intooda badan, marka laga reebo reer magaalkii hore ee sidooda oo kale hadallada dabacsan iyo kaftanka wax isugu sheega.

Qasaaye isagoo saaxiibkiis u sii wada sheekadii ku saabsanayd awaamiirta Marin- Habaabiyeyaasha ayaa uga digay Carsaanyo inuusan isku dayin masaafo, oo ay khatarteeda leedahay, maadaama iyadana ay ka mid tahay waxyaabaha la mamnuucay, oo weliba ay tilmaameen inay xaaraan tahay, oo in la isku soo mehersado si dhuumasho ah ay ku qaldan tahay shareecada Islaamka. “Dhaqankii hore ee gabdho la dhuumashada waa dhammaaday,” ayuuna u raaciyey.

Sheekada qeybteedii hore wuu la dhacsanaa, hase yeeshee intaas dambe wuu dhaliilay Carsaanyo. Kaftankooda waxay ku soo hadal-qaadeen in sidoo kale la mamnuucay dhex-xirashada, surwaallada jiiniska ah, muraayadaha indhaha iyo waxyaabo kale oo la mid ah, oo laakinse ay bannaan tahay in gebi ahaanba wejiga cimaamad lagu duubto, gabdhuhuna ay indho-shareer xirtaan.

Cutubka 6aad

Marin-Habawsheyaal

Faadumo waxay laa-laabeysaa dhar ay maanta dhaqday oo ay dhowaan xarigga gurigeeda ka soo gurtay iyagoo qallalay. Waxay dareemeysaa daal badan. Waa garteed oo maanta oo dhan waxay ku dhex jirtay hawsheedii guriga oo ay keli ku ahayd cunno karin, alaab dhaqis, adeeg iyo hawlo kale oo uu u sii dheeraa yahay dharkii ay dhaqday maanta.

Wel-welkii ay ka qabtay maqnaanshaha carruurteeda wuu ka yaraaday, waayo iyada ayaaba hadda ardayad ah, oo maanta oo Jimco ah iyo shalay ayay ka nasatay madrasada ay iska soo qortay oo ay Marin-habaabiyeyaashu wax ugu dhigaan islaamo iyada la eyni ah.

Waxay rumeysan tahay in ay hadda uun cagta la heshay dhabbihii saxda ahaa ee ay ku liibaani lahayd. Waa ardayad, marna waa hooyo guri joogto ah, waxay niyadda ka jeceshahay in ay dharkan dhaqso u jal-jallaaddo, dabadeedna ay iskala bixiso maqribka marka ay tukato kaddib.

Aroorta berri ayay madrasada u kallihi lahayd oo waa Sabti. Casharrada laga rabo in ay cishaha markii ay u soo kacdo isha mariso ayay rabtaa oo ay kaddibna berri madrasada tagto iyadoo dhinac kasta diyaar ka ah.

Iyadoo sheygii ugu dambeeyay laa-laabeysa ayaa albaabkii la soo garaacay. Waxay niyada iska tustay inay tahay mid ka mid ah islaamaha deriskeeda ah oo sheeko doon ah. Waxay dhibsaneysaa in sheeko loogu yimaado, dabadeedna iyadoo caga-jiideysa ayay dhankii albaabka u dhaqaaqay.

“Waa ayo?” Ayay cod dheer ku tiri markii ay albaabkii u dhowaatay. “Waa anigee iga fur Faadumo,” waa cod nin oo ay garaneyso, oo maxay u garan waysay, sow ninkeedii ay xajka ku tirineysay ma aha qofka bannaanka iridda ay codkiisa ka maqasho. Intay aqoonsatay codka duqeeda ayay markiiba labo qataar oo albaabka celinayay ka sii deysay, oo ay u oggolaatay inuu gudaha soo galo.

Odaygu muddo saddex bilood ka badan ayuu guriga iyo dalkaba moog yahay. Wuxuu ku maqnaa Sacuudiga oo uu bishii afaraad ee la soo dhaafay u tegay inuu ku soo guto waajibaadka xajka, maadaama uu ka mid yahay tiirarka islaamka, gaar ahaan tiirka shanaad uu yahay.

Odaygu wuxuu ka mid yahay ganacsatada deegaanka ugu caansan, weliba waa qofka ugu hantida badan degmada uu ku nool yahay. Sidaas daraadeed, intuu yaqiinsaday xajka inuu ku waajibay ayuu sanadkan dhinac ka raacay xujaaydii deegaankooda ka baxday.

Faadumo si ay reyn-reyni ka muuqato ayay odaygeeda u soo dhoweysay, waxayna dhinac kala qabatay labo shandadood oo midi ay aad u culus tahay. Durba, intay gurigii gadaal u gashay ayay u diyaarisay biyo, saabuun iyo shukumaankii (tuwaalkii) oo ay u sii geysay suuliga, waxayna cod naxariis iyo kal-gaceyl uu ka muuqdo ugu baaqday inuu isa soo qaboojiyo, oo uu daalka ka soo qubaysto.

“Faadumoy bal warranoo, carruurtu siday yihiin? Reerka maxaa iga dambeeyay?” Ayuu xaajigu waydiiyay Faadumo, isagoo isu diyaarinaya inuu musqusha tago. Markaas ayey u sheegtay inay dhammaantood wanaagsan yihiin, ayna waxyaabo badan oo ka dambeeyay uga sheekeyn doonto marka uu musqusha ka soo baxo.

Qolalka guriga uu ka kooban yahay ayuu indhaha la raac-raacay, isagoo raadinaya wiilashiisii Aweys iyo Mustaf oo uu is-leeyahay, “way maqlaan codkaagee, may ku soo salaamaan oo bannaanka yimaadaan?” Isagoo aan hadlin ayuu musqushii iska galay oo uu soo qubeystay.

Faadumo daalkii ay daqiiqado ka hor dareemeysay ayaa ka duulay, waxayna isu diyaarineysaa inay suuqa u adeeg tagto oo ay odaygeeda u diyaariso soo dhoweyn, ugu yaraan cunto macaan oo uu caawa cuno.

Iyadoo aan bixin ayuu odaygii soo dhammeystii qubeyskii. Intay dhankiisa soo aadday ayay hadal kaftan ah ku tuurtay, “Xaaji waad soo nuurtaye, kaalayoo bal halkan soo fariiso aad nasatide”, intaas markii ay ku lahayd waxay gacanta ku sidday galaas biyo qasan ah oo ay u sii diyaarisay intii uu meyrashada ku jiray.

Markuu fariistay ayuu Faadumo waydiiyay isagoo biyihii cabbaya, “Aaway wiilasheydii Musfat iyo Aweys uma jeedee, xilligaan miyay iskuulkii jiraan?” Odaygu wuxuu ogaa wiilashu inay gelinka dambe iskuulka aadaan, gelinka horena dugsiga Qur’aanka.

Faadumo waxay duqeeda u sheegtay inay wax badan oo gadaashiis dhacay uga sheekeyn doonto, balse hadda ay suuqa ka soo yara laabaneyso si ay casho uga soo adeegto.

Odaygu markii ay intaas u sheegtay ayuu dareen ku dhashay, wuxuuna ku fikiray inaanu sugi karin ilaa inta ay suuqa ka soo laabaneyso, iyadoo sheekada u sii billowda mooyee.

“Waad ii sheekayn doontaaye, aaway wiilasheydii waxaan rabaa inaan arko,” ayuu yiri, isagoo uu ka muuqdo hilow badan oo uu u qabo aragtidooda, niyaddana iska leh, “tolow ma waxbarashadooda ayaa saacado loogu daray?” “Xaaji wiilashu intii aad maqneydba guriga ma aanay joogin,” ayay Faadumo ku tiri odaygeeda, iyadoo cabsi la gar-gariireysa oo ka cabsaneysa inuu ku xanaaqo.

Meesha ay jiraan ayuu weydiiyay, isagoo yaabban! Markaa ayay u sheegtay in maamul cusub ay gadaashiis deegaanka qabsadeen, ayna wiilashoodii iyo kuwii la midka ahaa ee xaafadda u billaabeen waxbarasho dhankooda ah, oo weliba labadoodii wiil gobol loo diray.

Waxbarashadaasi waxa ay tahay ayuu la yaabay xaajiga, weliba muddadii uu maqnaa inay iyaguna maqnaayeen ayaa amakaag ku reebtay, wuxuuna Faadumo waydiiyay gobolka loo diray carruurta magaciisa.

Faadumo indhaha ayay tag-taagtay, waxayna odaygeeda u sheegtay inaysan garaneyn magaca gobolkaas, hase yeeshee uu macallinka ardayda u sheegay inay diinta soo baranayaan. Odaygu intuu xanaaqay ayuu Faadumo ku canaantay inay qeyrul-mas’uul tahay, oo ay dayacday carruurtii ay dhaleen.

“Wax aanan anigu amrin ama la socon sidee baad u sameysay?” Ayuu yiri iyadoo carada wejigiisa laga dareemayo. Markaas ayay Faadumo ku doodday inay carruurtoodu aad u nasiib badan yihiin, oo ay iyagoo culimo ah soo laaban doonaan.

Xaajiga wuxuu ogaa carruurtiisa inay dugsi u dhigtaan oo wuxuu is-weydiinayaa diinta hadda iyo kow la barayo ee loo safriyay, oo waxayba u sheegtay iyada xitaa inay madraso ay maamulka cusub sameeyeen dhigato oo ay wadaad noqotay!

“I dhageyso Faadumo, … Mustaf iyo Aweys ayaa guriga ka maqan saddex bilood wax aan qaadan karo ma aha, mana ku wada joogeyno aniga iyo adiga sidaas!!!” Ayuu yiri. Markaas ayay ku soo celisay, “kuma wada joogeyno maxay tahay, side bay kaa noqotay, … carruurta maxaa madrasad loogu xareeyay miyaad leedahay, aniga waxaan rabaa inay culumo noqdaan oo sidaadoo kale ay diinta faafiyaan.”

Xaajiga wuxuu ugu celiyay Faadumo inay mas’uuliyaddeeda iyo tan carruurtaba isaga saaran tahay, iyadana ay intaas garan waysay, sidaas daraadeedna aanay sii ahaan karin labo ruux oo is-qaba, wuxuuna iyadoo maqleysa ku dhawaaqay inuu furay, isagoo ku amray inay kala soo baxdo guriga waxa ugu jira oo alaab ah iyo dharkeedaba.

Faadumo kama nixin hadalkaas oo taas beddelkeeda weyba ku faraxday, waxayna odayga u sheegtay inay iyadana mari doonto waddadii ay mareen labadeeda wiil, oo ay u go’i doonto dhinaca maamulka cusub iyo diinta.

Guriga ayay dib ugu laabatay. Wax yar kaddibna waxay guriga ka soo baxday iyadoo dharkii iska soo beddeshay, oo boorso weyn dhulka ku jiideysa, iridda ayayna ka degtay, iyadoo aan la sii hadlin odayga oo xanaaq meel la fadhiya.

inay fiicnaan lahayd bal in uu galabta soo mar-maro magaalada, waa intaasoo uu soo arkaa saaxiibbo qaali ah oo uu leeyahay ama uu soo maqlaa warar cusub. Intuu soo labistay oo dhexda soo xirtay ayuu kabihiisa oo aad loo soo baalashay soo xirtay, oo intaanay qorraxda dhicin isku dayay inuu dhowr meelood cagta soo mariyo.

Qaraabadiisa dad ka tirsan oo xaafadda dhinac ka degganaa ayuu soo salaamay, wuxuuna sidoo kale horay u soo maray guryo ay saaxiibbadiis deggan yihiin, halkaasoo uu cabbaar kula soo sheekeystay dad ay maalmo is-moogaayeen iyo qaar ay bilo badan kala maqnaayeen.

Wuxuu hadba meel soo maraba, makhribkii mar tay tahay ayuu soo ag-maray guriga Caasho. Markii uu la sinmay guriga Caasho ayey haddana la habboonaatay in uu ku leexdo, go’aan intuu qaatay ayuu garaacay. Waxaa gudaha guriga ka soo hadashay Caasho, oo uu codkeeda garanayo, iyadoo waydiisay qofka iridda garaacaya, markuu isku sheegayns inuu Qasaaye yahay ayay markiiba albaabka ka furtay.

Qasaaye iyo Caasho yaraantoodii ayay dugsiga dhexe isla dhigan jireen, muddo badanna xaafadda way wada deggan yihiin, si wanaagsan ayayna isku garanayaan.

“War Qasaayow ii warran, maxaad sheegtay?” Intay tiri ayay gambar u dhigtay oo si wanaagsan u soo dhoweysay. In uu fiican yahay ayuu u sheegay, waxay iska waraysteen reeraha iyo carruurta caafimaadkooda. Markii ay si wanaagsan u kala xog heleen, ayay galeen inay ka sheekeystaan xaaladda deegaanka, waxayna sheekadooda u billaabatay sidan soo socota:

Caasho: Qasaayow jahawareerka baladka ka jira ayaa i saameeyay.

Qasaaye: Waan la socdaa in ay labo calan gurigaaga ka wada taagan yihiin.

Caasho: Waa runtaa, maalmahaan oo dhan fikir baan ka bixi la’ahay, wax aan yeelo baan garan la’ahay, Qasaayow ila tali walaalow.

Qasaaye: Horta waa arrin dhib badan, hase yeeshee haddii aan ku dhihi lahaa wiilkaada Guuleed ah dhinaciisa u go’ waa nin dagaal ku jira had iyo jeer oo weliba xaasas kala duwan guursaday, marka kuuma baahna waqtina kuuma helayo waa nin tagay ninkaas ee bal horta arrinkaas meel ku xiro.

Odaygaagana waad ogtahay in sidii uu xildhibaanka u noqdayba uu cidloonayo oo uu kuu baahan yahay, mana kuu imaan karo oo aagga aad deggan tahay waa meel aanay qoladiisa ka talin. Sidaas darted, aniga waxaan ku dhihi lahaa odaygaaga ayaa kuu baahane isaga u tag.

Caasho: Talo fiican waaye Alleylehe, waa inaan odaygeyga u tagaa.

Qasaaye: Haye, … Caasho waan sii soconayaa ee macasalaama.

Markii uu intaas ku yiri ayay Caasho ka codsatay inuu wax yar la sii joogo, oo uu shaah la cabbo, hase yeeshee wuu ka cudurdaartay, wuxuuna u sheegay inuu galabta guriga walaashiis tegay oo uu ka soo casiriyeeyay, wuuna u mahadceliyay.

Caasho iyadoo ku faraxsan booqashada uu soo booqday Qasaaye, isla markaana rumeysatay inay talo fiican ka faa’ideysatay ayay macasalaameysay Qasaaye, waxayna ku tiri, “walaal dumaashidey iigu salaan, adigana malaa’ig aan malaku-mowd ku jirin ha ku soo salaanto,” ayey kula sii kaftantay maaddaama uu malaku-mowdku naftigiisu ka mid yahay malaa’igta.

Qasaaye wuxuu ka soo baxay albaabkii guriga Caasho, wuxuuna isla soo dhigay waddada tagta gurigiisa. Markii uu wax yar soo socday, oo aanu soo goyn laamiga u dhaxeeya gurigiisa iyo kan Caasho, ayaa waxaa ka hor yimid saaxiibkiis Carsaanyo.

Ninka Carsaanyo ah galabta oo dhan wuxuu degmada ka raadinaayey saaxiibkiis Qasaaye oo uu jeclaa inuu arko, kaasoo uu gurigiisa ka soo waayay, meelo kale oo uu is lahaa “armaad ka soo heshaana” uu sidoo kale ku soo hungoobay, hadda isagoo quus ah oo ku fikiraaya inuu maalinta xigta u soo laabto ayuuba si lama filaan ah u arkay, waxaana dhex martay sheekadan:

Carsaanyo: War,. waa saaxiibkey Qasaaye.ii warran saaxiib, meel aanan maanta kaa raadin ma leh, xaggee ka baxday?

Qasaaye: War,. saaxiib meel fog ma aanan jirine, maanta waan soo luga
baxsanayay, haddana waxaan ka soo baxay guriga islaantii Caasho ahayd oo aan iyana soo salaamay.

Carsaanyo: Oo Caashana maxay noo ahayd, ma dumaashi cusub baa?

Qasaaye: Mayee,. ee waa reerkii aan kaaga sheekayn jiray ee labada calan uu
aqalkoodu wada surnaa, … sow ma xusuusatid?

Carsaanyo: Haa,. si wanaagsan,. waan xusuustaa.

Qasaaye: Islaantii oo waxaan u tagay ay talo ka jahawareersan tahay.wiilkeeda

Guuleed wuxuu ku jiraa saraakiisha Marin-Habaabiyeyaasha, odaygeeduna waa dowladda oo waa xildhibaan,… marka meel ay raacdo iyadoo garan la’ baan u tagay. Mar baan is-iri wiilka iyo odayga ma u kala jartaa.hasha labada geed jecel bay igu noqotay!

Carsaanyo: Haye, markii dambe maxay ku dhaamaatay waaba arrin la yaab lehe!

Qasaaye: Dee,. waxaan iri odaygaaga u tag, wiilka hawlahiisa ayaa badane.

Carsaanyo: Waan gartay sheekadaas, oo maalmahaan bay magaalada ka socotaa, ee waxaan ku waydiiyay qandaraaska cusub maxaad war ka heysaa?

Qasaaye: Wax war ah oo weyn kama hayo oo aan ka ahayn in lagu wada wareersan yahay qolooyinkan cusub ee yimid, oo marna la leeyahay ciidan baa ka soo goostay, marna la leeyahay ciidan baa u goostay!

Carsaanyo: Haa, taas baa aniga xitaa iga yaabisay. Idaacaduhu waxay maalmahaan hadal hayaan hebal oo ku biiray garabkii ka soo horjeeday iyo saraakiil iyo gaadiid dagaal oo xagga kale u wareegay waaba wax yaab leh, oo qolooyin baa wax walba u beddelaya mashaariicdii aan hore u arki jirnay oo iyagana xitaa jahawareersan.

Hadalkooda markii ay intaas isla marinayaan ayuu Qasaaye arkay inuu saaxiibkiis Carsaanyo madaxa maanta soo xiirtay. Iintuu si cajiib ah u eegay ayuu waydiiyay sababta uu madaxa u soo xiirtay.

Meel aanu ka filaneyn ayuu jawaabtii ka siiyay, oo wuxuu u sheegay inuu madaxa u xiirtay, si ay dhallinyarada hubeysan ee maleeshiyada u ah Marin-habaabiyeyaasha u waayaan tin ay ka jaraan, arrintaasoo si aad ah uga qosliyay Qasaaye, oo ku yiri “waxaanba Carsaanyow moodaayay inaad bunka jimcaha isu diyaarisay oo aad sidaas darteed u soo malaasataye.”

“War iga tag nin yaab leh ayaadba tahaye, haddii aad taas darteed madaxa u maluuqataye waa wax la garan karee,” ayuu yiri Qasaaye.

Kaftankii intay intaas uga gudbeen ayuu Carsaanyo u sheegay saaxiibkiis Qasaaye inuu galabta oo dhan u raadinaayay si uu ugu sheego inuu berri gurigiisa muraad ka jiro oo la dhigayo xuska aabbihiis oo ahaa sheekh weyn oo magaalada oo dhan laga qaddariyo.
“Marka, Qasaaye berri hawshaas culus ayaan lagaaga maarmeyn oo waa inaad subaxa hore iigu timaadaa guriga, si aad iila shaqeyso,” ayuu ka codsaday saaxiibkiis Carsaanyo. Qasaaye intuu “waayahay” yiri ayuu u sheegay inuu makhribkii dhow yahay oo uu jeclaan lahaa intay waqtiga hore tahay inuu magaalada ka xaroodo.

Sidii ayay isku macasalaameeyeen Qasaaye iyo Carsaanyo, waxayna ballameen aroorta hore ee berri inay waliimada lagu ballansan yahay ee guriga Carsaanyo isku arkaan.

“Madaxaan aad cawrada u ekeysiisayna iga dabool,” isagoo leh oo gadaal- gadaal u soo eegaya kuna qoslaya ayuu dhaqaaqay Qasaaye.

Warsame waa nin fir-fircoon, siduu maamulka dalka uga mid noqdayba wuxuu qabtay hawlo badan oo wax ku ool ah. Mudaneyaasha kale ee ay maamulka ku wada jiraan, gaar ahaan madaxda sare, wasiirrada iyo xildhibaannaduba aad bay u jecleysteen hawshiisa tan iyo markii uu ku soo biiray. Dadaallada dheeraadka ah ee uu sameeyay dartood waxay rumaysan yihiin in haddii sidaas loo wada shaqeeyo ay ku guuleysan hawsha loo igmaday.

Warsame wuxuu Inta badan il-gaar ah ku eegaa sida ay hawsha guud ahaan u socoto. Marka uu dareemo inay meelaha qaar habacsanaan ka jirto, markiiba wuxuu ku taliyaa in la saxo, waana taas tan marka uu hawl isu taago keenta inay guul ku soo dhammaato.
Subaxa hore marka ay tahay 9:00 ayuu yimaadaa xarunta weyn ee ay ku shiraan.

Kulamada la qaato iyo shirarka oo dhan wuu ka soo wada xaadiraa, danta qaranka ayuu ka hadlaa. Warsame ma aha nin lagu bartay inuu dano shakhsiyadeed iyo baahiyo gaar ahaaneed ka hadlo.

Xildhibaannada kale ayuu gaar-gaar ula sheekeystaa marka ay joogaan hoteelka iyo marka xarunta wayn la isugu wada yimaadoba. Warsame ma aha nin uu hadalkiisu kaftanka ku badan yahay, oo taas beddelkeeda wuxuu had iyo jeeraale waqti geliyaa ka hadalka danta guud iyo xaaladda dalka.

Subax ay Isniin tahay, Warsame isagoo xarunta weyn ee baarlamaanka jooga ayay is arkeen xildhibannadii kale oo mid ka mid ahna uu ahaa nin Ismaaciil lagu magacaabo, way isa salaameen, waxayna isla garteen inay isu sii raacaan ilaa meesha qaxwaha lagu diyaariyo, si ay isu soo kululeeyaan.

Wararkii ugu dambeeyay ee dalka ayay isku tuur-tuureen intii ay qaxwada wada cabbayeen. “Madaxda sare maxaa war ah oo aad ka maqleysay dhankooda?” “idaacadaha ma dhegeysatay?” “xalay ilaa saakay maxaa cusub oo deegaanka laga sheegaayay” ayay is-weydiiyeen.

Qof walba wixii xog ahaa ee ugu dambeeyay wararkii dhankiisa soo gaaray ayuu kan kale u sheegay. Xarunta waxaa si teel-teel ah u soo gaaraya xildhibaannadii kale, iyagoo isugu jira qaar gawaari ku imaanaya iyo kuwo lugeynaya.

Subaxaas waxaa da’ayay roob aan badneyn oo xagaayo ah, jewigu wuu macaanaa, neecaaw aad u udgoon ayaa la dareemayay. Dhulka roobkii ku da’ay ayaa carrada ku qasbay inay is-nabto, qofkii ku istaagana ay raadkiisa sawir ka qaaddo.

Warsame markuu koobkii qaxwaha ahaa meel dhexe marsiinayo ayuu soo xusuustay warkii ugu farxadda badnaa ee dhegihiisa soo gaara, kaasoo ku saabsanaa mas’uuliyiin ka tirsanaa Marin-habaabiyeyaasha oo dhankooda soo galay. Warkaas ayuu jecleystay inuu u sheego saaxiibkiis Ismaaciil, si uu bal u ogaado aragtida uu isaguna ka qabo amuurtaas, wuxuuna Warsame sheekadii dhex martay labadooda ku billaabay:

Warsame: Ninyahow ma mooddaa inaan guuleysaneyno, maanta garab dhan baa noo soo go’ay oo ka yimid dhinaca Marin-habaabiyeyaasha!

Ismaaciil: Taasi mar kasta ayey dhacdaa waxna ma soo biiriso, marka yaanay kula weynaan.

Warsame: Mudane markaan sidii hore way ka duwan tahay, wararka inaadan la socon baan filayaa.

Ismaaciil: Haye! Oo maxay kuwii hore kaga duwan yihiin kuwa haatan nagu soo
biiray?

Warsame: Qaar ka mid ah dadkii ugu cad-caddaa Marin-habaabiyeyaasha ayaa
dhankeenna soo galay, waxayna diyaar u yihiin inay naga mid noqdaan oo ay nala shaqeeyaan. Markii hore waxaad ogeyd iyadoo ay nagu soo biiraan taliyayaal ciidan iyo kooxo la socda, markan madaxdoodii baa xaggeenna soo martay!

Ismaaciil: War sidaas umaba ogeyne, warka i sii bal.

Warsame: Si ay noogu suuragasho inaan wax u qabanno, waxaan la heshiinnay qeyb Marin-habaabiyeyaasha ka mid ah, waxaana ka wada hadalnay inay nagu soo biiraan oo aan hawlaha wada qabanno, xilalna u dhiibno, weliba kuwo sar-sare

Ismaaciil: Alleylehe waa guul haddayba taas dhacday.

Warsame: Marka waxaa lagu heshiiyay in lagu soo daro golayaasha iyo madaxda sareba oo ay qeybo xooggan ku yeeshaan, annaga wax weyn bay noo tahay, waxayna u badan tahay in kuwa kale ee harayna ay heshiiska saaxiibbadood la qaataan oo aan hal dhinac u wada jeesanno markan.

Ismaaciil: Rajo fiican baa ii muuqata, dagaallada way dhammanayaan. Markaan
waxaan hirgelin karnaa wixii naloo dhisay, taageerada dadkeennana waan ku guuleysan karnaa.

Warsame: Aniga waxaan taageersanahay cid kasta oo dagaal nagula jirta inaan
dhahno miiska wada hadalka imaada, wax alla wixii ay ku qancaanna aan siinno intii aan ka ahayn dowladda oo dhan ka burburiyo. Haddii ay xilal rabaan, haddii ay dhaqaale rabaan iyo haddii ay wax kale rabaanba.

Ismaaciil: Haa taasi waa lama huraan, waa inaan tanaasulaad sameynaa, waa inaan u muujinnaa qof kasta oo muwaadin ah inuu xaq u leeyahay hoggaanka, uuna waajibaad ka saaran yahay dadkaan samatabixintooda.

Warsame: Hadda, waxaa ii muuqata in cadadkeenna iyo cududdeennaba ay
ballaaranayaan, haddii ay cid na mucaaraddo xitaa ma noqon doonto cid awood ahaan noo babac dhigi karta.

Ismaaciil: Laakiin, Warsamow adigaa arrimahan aad ula socdee, waxaad ii sheegtaa yaa suurageliyay arrintan, raggan si adag bay nooga soo horjeedeene yaa ku qanciyay inay annaga nagu soo biiraan?

Warsame: Looma kala harin arrintan. Dhankeenna dad baa loo xilsaaray, adduunka intiisa kalena wuu nagala qeyb galay, waxaana markii dambe lagu guuleystay in nimankaan heshiis lala galo, iyaga xitaa way qanacsan yihiin. Sidaas darteed, arrintan waxay noqon doontaa mid taariikhda baal dahab ah ka gasha.

Ismaaciil: Waa runtaa arrintaan waxay dhigi doontaa taariikh cusub.

Warsame: Waa inaan soo dhoweynaa cid kasta oo diyaar u ah wada hadal iyo wada shaqeyn.

Ismaaciil: Waa sidaas waa inaan soo dhoweynaa, waxaan kaloo maqlaayay inay Marin-habaabiyeyaashu dagaallo abaabulayaan. Arrimahaas maxaad kala socotaa?

Warsame: Way jirtaa taasi oo waa qaar yar oo heshiiska ka soo horjeeda, iyagana haddii ay xal xitaa diidaan awood badan oo ay noogala hor yimaadaan ma laha.

Ismaaciil: Waa inaan taxaddarka badinnaa.

Warsame: Waa sidaas waa inaan taxaddarka badinnaa!

Sheekadoodii sidaas ayay ku soo gebagebeeyeen, waxaana meeshii ay fadhiyeen soo buuxiyay xildhibaanno kale, oo Warsame iyo Ismaaciilba waxay sheeko kula kala jeesteen raggii kale, iyagoo kaftan iyo arrimo kale dhex dabaashay.

Abuu Colaad siduu safarka uga yimidba wuxuu ku jiray nasasho dheer, ma aanu imaan saldhiggooda, waayo wuxuu isku halleynayaa inaanay wax badan dhankiisa ku xayirmeyn oo hawlaha uu sidii la rabay u sii kala wadayo Abuu Seef, sidaas daraadeed ayuu barkinta u dheereystay maalmo.

Afar maalmood markii uu waqti nasiino ah u qaatay ayuu subaxii dambe xarunta yimid, isagoo macaawis sabarindi ah, kabo sandal ah iyo khamiis bakistaani oo wada cusub xiran, oo garkiisii weynaana soo cillaantay. Xarunta dhexdeeda waxay Abuu Colaad isku arkeen Abuu Seef, si fiican ayeyna isu salaameen. Maalintii uu safarka ka yimid wuu ku soo kediyay saaxiibkiis Abuu Seef, sidaas darted ayaanay xitaa salaan macquul ah isa salaamin, waayo habeenna way ahayde. Subaxaan, xarunta dhexdeeda, waxaa dadka oo dhan ka yaabisay sida ay labada nin isu salaameen ee ay xabadka isku saareen, isuna marxabbeeyeen.

“Abuu Colaad, waxaan filayaa inaad si wanaagsan u soo nasatay,” ayuu yiri Abuu Seef oo dhoolla caddeynaya. “Haa, si wanaagsan baan u soo nastay,” ayuu ugu jawaabay Abuu Colaad oo neef uu si xooggan isaga keenay tuuraya.

“Abuu Seef, waa annagii ku ballansanayn in aan ka sheekeysan doonno hawlaheenna wixii ka qabsoomay intii aan safarka ku maqnaa,” ayuu yiri Abuu Colaad, oo jecleystay inuu guda-galo ujeeddada uu maanta ugu yimid saaxiibkiisa ee ay shaqada iyo danta isu keentay.

Abuu Seef wuxuu saaxiibkiis, Abuu Colaad, kursi u dhigay geedka bartanka xarunta ku yaalla hoostiisa, wuxuuna ka codsaday inuu yara sugo, isagoo u sheegay inuu dano yar xafiiskiisa ku soo dhammeysanayo, kaddibna uu u soo gacan bannaanaayo inay xaaladaha ka sheekaystaan.

Markii uu Abuu Seef xafiiskiisa u dhaqaaqay ayuu Abuu Colaad muusooday isagoo si weyn farxsan sida uu saaxiibkiisa shaqada daacadda ugu yahay, ee aanu subaxna uga maqnaanin xarunta. Waxaa Abuu Colaad si weyn u sii farxad-gelinaysay sida saaxiibkiis, Abuu Seef, uu mar kasta si nadiif ah ugu fuliyo wax kastoo hawl ah oo ay ku ballamaan iyo weliba guud ahaan hawlgalladiisa, wuxuuna niyadda iska-weydiiyey “Abuu Seef la’aantiis maxaa qandaraaskan ka hirgeli lahaa?” “Waa maya,” ayuu isugu jawaabay.

Abuu Seef wuxuu gudaha u galay qolkii xafiiska u ahaa, wuxuuna halkaas kula hadlay saddex oday oo markii horeba meesha ay ku wada jireen. Abuu Seef iyo odayaasha uu xafiiskiisa kula soo yar-shirayey waxay ahaayeen qaraabo hoose oo arrimo beeshooda ku saabsan uu kala hadlayey, maadaama uu yahay nin saamayn deegaanka ku leh, beeshuna uu xifaaltan kala dhexeeyo beelo kale oo ay dhowr jeer hore u dirireen.

Abuu Seef odayaashii waxay ka tageen iyagoo faraxsan waxayna isugu dareen duco iyo ammaan ka hor intii aanay albaabka ka degin. Haba ka soo yar raagee, Abuu Seef wuxuu isaguna deg-deg u soo gaaray saaxiibkiis Abuu Colaad, oo intuu fadhigii ku jactaday ka istaagay fadhigii oo meereysanaya xarunta dhinacyadeeda.

Abuu Seef oo dareensan in uu ka yar-raagay saaxiibkiis, Abuu Colaad, ayaa uga cudurdaartay intii yarayd ee ay kala maqnaayeen ee uu duqeyda qaabbilayey.
Gacanta ayuu u haatiyay, isagoo afkana uga baaqaya oo leh, “fadhigii dib noogu soo celi.” Labo kursi ayay dhigteen jiridda geedkii ay markii horeba yar-fariisteen. Abuu Seef wuxuu ka sii foojigan yahay in wada hadalka dhex maraya isaga iyo saaxiibkiis ay cidi maqasho ama xitaa laga soo kala dhex galo, sidaas darted ayuuna saaxiibkiis Abuu Colaad ugala fogaanayaa in uu xafiiskiisa la dhex fariisto oo wuxuu rabaa inay si fiican u kala bogtaan.

Sheekadoodii ayay dib ugu laabteen. Waa tii markii isugu dambeysay uu Abuu Colaad waydiiyay Abuu Seef inuu uga warramo intii uu safarka ku maqnaa waxyaabihii qabsoomay iyo haddii uu isbeddel dhacay iyo in kale. Abuu Colaad isagoo barteeda ka sii wadaya sheekadii ayuu mar kale isla su’aashaas ku soo celiyey, dabadeedna sheekadii dhex martay waxay u dhacday sedan, iyadoo uu Abuu Seef ku billaabayo jawaabta uu saaxiibkiis Abuu Colaad u ooman yahay:

Abuu Seef: Abuu Colaadow, intii aad naga maqneyd waxaan isku fidinnay deegaanno badan, ganacsatada waxaan la qaadannay shir, waxaana ku wargelinay in laga doonayo dhaqaale ay bil kasta bixiyaan, si loogu taageero hawlaheenna aan ku samata-bixinayno ummaddeenna.

Abuu Colaad: Waa arrin wanaagsan.

Abuu Seef: Midda kale, Macallin Duufiye dhankiisa waxaa ka soo baxay arday na anfacday oo hawlgallo kala duwan aan u dirsanno.

Abuu Colaad: Waa arrin aan filaayay, ninkaas wuxuu noo qabtay hawl aan mahadinnay oo ilaahayna uu ka raalli yahay.

Abuu Seef: Nimankii fag-fagta badnaa ee ahaa farta soo dheeraatay ee Dige iyo Sahal iyagana shaqo ayaan ka qabannay oo waxaan ka adeejinnay wiilal yar-yar oo fariid ah, waadna ka nasan doontaa kuwaas oo dib dambe kuuma dhibi doonaan.

Sheekadaas aad buu ugu farxay Abuu Colaad, intuu istaagay ayuuna salaan u celiyay saaxiibkiis, taasoo uu uga jeeday mahad-naq, maaddaama kurbadii dhanka Dige iyo Sahal ka heysay laga soo geba-gebeeyay, sheekadii ayuu halkeedii ka sii waday, isagoo qoslaya oo leh, “tallaabadaas waxay wax badan naga tareysaa inay dadku naga cabsadaan, qolada naga soo horjeeddana ay dareemaan inaan halisteenna leennahay, khaarinjitaas barakaysan kaddib ma cid kaloo na soo faragashatay baad aragteen? Yaa kale oo hadda u baahan in aan shaqo ka qabanno? Ayuu weydiiyey, sheekadoodiina sidan ayey u sii socotay:

Abuu Seef: Dadku way naga cabsanayaan, mana jirto cid naga soo horjeesan karta, laakiin Sheekh Colaadow waxaa jirta hal arrin oo ugub ah. Rag badan oo mas’uuliyiin iyo ciidamo leh oo maamulkeenna ka mid ahaa baa qolada kale ku biiray, arrintaas baa nagu siyaado ah!

Abuu Colaad: Sidee bey ku dhacday arrintaas? Raggaas yaa ka mid ah? Sababta ay qoladaas ugu biireense maxay tahay?

Abuu Seef: Arrimahaas oo dhan waan ku daba joognaa oo baaritaan baa noo socda, waxaana qorsheyneynaa inaan dadkaas tallaabo ka qaadno, si kuwa kale ee laga yaabo inay ku fikirayaan waxyaabahaas oo kale ay ugu noqoto cibra-qaadasho.

Abuu Colaad: Maya.maya, wax la qaadan karo ma aha. Waa in aan taas wax ka qabannaa, sababtoo ah way ina curyaamineysaa oo waxay horseedi kartaa in aan kala fur-furanno. Sidaas darteed, waa inaan wax uun sameynaa: Waa inaan cashir u dhignaa dadkaas iyo kuwa ku fikirka ah.maxay tahay sidaan?

Abuu Seef: Waa sidaas Akhiiyow.. wax uun waan samayn doonnaa.laakiin, waxaad ogaataa arrimahaan in aanay waxba noo dhimeyn. Tabta ugu wanaagsan ee amuurahan oo kale wax looga qabtana waa in aan marka hore billownaa muxaaradooyin ku wajahan ciidamada iyo amiirrada iyo hoggaamiyeyaasha kale ee sida wanaagsan noola shaqeeya. Waxaan u sheegeynaa ragga qolooyinkaas ku biiray in ay riddoobeen oo qofkii xogtooda hela ama fursad uu ku dili karo helona uu shaqo ka qabto, taas oo amar diini ah ayaan fareynaa, abaalmarinna, xag adduunyo iyo xag aakhiroba, waxaan u ballanqaadeynaa qofkii sidaas sameeya.

Abuu Colaad: Taas waan kula gartay Sheekh Seef, waxaanse ku waydiiyay
walaalaheennii iga soo raacay dalalkii aan tagay iiga warran, meel wanaagsan ma u heshay? Adigase ma la soo kulantay?

Abuu Seef: Lama aanan kulmin anigu raggaas oo waqti weli uma helin, waanse
qorsheynayaa inaan soo booqdo dhowaan sida ugu dhaqsaha badan. Hase yeeshee, walaalihii aan u xilsaaray waxay ii sheegeen inay meel wanaagsan dejiyeen.Sheekh Colaad waxaa kaloo aan kaa illoobay in aan in yar oo kale wax kaaga sheego dhinaca wanaagga waxyaabaha kale ee nagu soo saa’iday oo ay ka mid yihiin in ciidamo iyo gawaari dagaal oo ay qolada kale lahaayeen ay annaga dhinaceenna u soo wareegeen.

Sheekadooda markay halkaas mareyso ayuu Abuu Colaad saacadda eegay, markaas buu soo xusuustay inuu ballan la lahaa dad kale, dabadeedna isagoo dhooll- caddeynaya ku yiri saaxiibkiisa, “war kheyr waaye haddii ay annaguna qaar nagu soo biireen,” ayuu ku yiri wuxuuna ka codsaday inuu baxo oo ay mar kale dhammeystaan sheekada, sidaas ayayna isku macasalaameeyeen.