Cutubka 9aad

Talooyin

Qodobada ugu mudnaanta badan barbaarinta ubadka

  1. Doorashada oori fiican iyo say saalax ah. Doorasha oorida wanaagsan iyo sayga fiican waa tallaabada ugu horraysa ee la doonayo in la qaado haddii la doonayo in la helo ubad barbaarintoodu hagaagsan tahay, arintaasna rasuulku s.c.w aad ayuu uga hadlay, wuxuuna ku booriyey umadiisa inay ku saleeyaan guurkooda diinta, la iskuna xusho diinta. Wuxuu yiri rasuulku s.c.w, [Haddii uu idiin yimaado qof aad raali ka tihiin diintiisa iyo akhlaaqdiisa, u guuriya.]

  2. Ducada: waa in Allaah la waydiistaa inuu ku siiyaa ubad iyo duriyad saalax ah, waa inaad tiraahdaa, “Allow iiga hibee kuwo hagaagsan xagooda.”

  3. Marka aad guursato, eed u galmoonayso xaaskaaga waa inaad bisinka qabsataa, tiraahdaana ducada ka sugnaatay Nabigeena scw ee ah:

[بسم الله، اللهم جنبنا الشيطان وجنب الشيطان ما رزقتنا]

Ducadan qofkii yiraahda, oo kadibna Ilaahay u qoray inuu siiyo ilmo, ilmahaas ma dhibaayo shaydaanku waligiis.

  1. Marka uu dhasho ilmuhu waa inuu mariyaa wadadii rasuulku noo jideeyey oo ah in dhagaha lagaga adimo marka uu saa u dhashto, waa in dhabxanaga timir loo marmariyaa, waa in loo xiiraa, waa in loo dooraa magac macaan oo xambaarsan macno wanaagsan. Waa in loo wanqalaa lana gudaa.

  2. Haddi Ilaahay kusiiyo ubad, waxaa lagaa rabaa inaad u ducayso, uguna ducayso in Ilaahay kuu hagaajiyo, kaagana dhigo ubad baarri ah oo ku anfaca nolashaada iyo geeridaadaba, waayo ubad wanaagsani waa sadaqo soconaysa oo barakadeedu kusoo gaarayso geeridaada kadib. Sidaa awgeed waxaan arkaynaa in anbiyadii Ilaahay ay ku ducaysan jireen in Ilaahay siiyo ubad wanaagsan, Nabi Ibraahiim c.s wuxuu ku ducaysan jiray ducadan, [Allaw iga yeel mid ooga salaadda, ilamahaygana ka yeel.]

14:40

  1. Ha ku cabsiin ilmahaaga jinka, waraabaha, mugdiga, waliba marka uu ooyayo.

  2. U suurta gali ilmahaaga inay dhexgalaan caruurta kale, haddii aysan lahayn caruurtaasi wax aad uga baqayso ilmahaaga.

  3. Ha liidin ilmahaaga, waliba dadka hortooda haku xumaynin ilmahaaga.

  4. Ha ugu yeerin ilmahaaga tilmaamo cay ah, sida inaad ku tiraahdo kale doqonyahow, dabaal, tuug iwm.

  5. Ku baraaruji qaladka uu galo, hana dul bixin dhangad adigoon u digin.

  6. Si dabacsan ugu sheeg qaladka uu galo, ha ku ciqaabinna qaladka ugu horeeya.

  7. Jacaylka ubadkaaga ha noqdo mid dhexdhexaad ah, dareensii inaad jecashahay laakiin ha ka badinin koolkoolinta siyaadada ah.

  8. U diyaar garaw ilmahaaga marka uu soo dhalanayo.

  9. Ilmaha wayn ee sii joogay waxaad bartaa inuu u adeego hooyadiis, una keeno dharka nuunaha, waayo haddii aan la dareensiin inuu ka wayn yahay nuunaha waxaa dhici karta inuu xiqdi u qaado, deetana naco isagoo waliba u arkaya in la afgambiyey lana boostuuray.

  10. Kula dhaqan ilmahaaga garsoor, ha u kala eexan, waayo eexashadu waxay ka mid tahay waxa ugu badan ee keena fakashada iyo kani adayga.

  11. Ha u ogalaanin ilmahaaga inay xirtaan dhar aan haboonayn, sida inanta oo xirata surwaal iyo dhar rag, ama inanka oo xidha dhar aan waafaqsanayn labiska muslinka.

  12. Kala gee jiifka ilmaha, adigoo kala duwaya gabdhaha iyo wiilasha, una kal samaynaya qolo walba qolkooda.

  13. Bar ilmahaaga idin qaadashada marka ay idiin soo galayaan, gaar ahaan qolkiina jiifka.

  14. Haddii ilmaha midkood idinla seexdo qolkiina, ha samaynina wax la xiriira galmo iyo istiin, walaw uu yaryahay ilmuhu, hadana wax un buu ka qaadayaa muuqaalkaas uu arkayo.

  15. Bar ilmahaaga inay ka laabaan indhahooda muuqaalada xaaraanta ah, sida sawirada haweenka iyo ragga qaaqaawan.

  16. Yeysan isla galin musqusha wiilasha iyo gabdhuhu, hana kal asturnaadeen.

  17. Ku barbaari inay asturaan cawradooda, iyo inaysan ka raali noqon in la arko iyagoo qaawan.

  18. Ha u ogalaan ilmahaaga inuu daawado filimada iyo sawirada xunxun, iyo inay akhristaan sheekooyinka jacaylka bugta ah.

  19. Ku tallaal ilmahaaga caqiido saxan, dhinacyada tixgalinta mudanina waa ku dhinacyadan:

A- Bar tiirarka iimaanka iyo Islaamka, iyo waliba rumaynta arrimaha qaybka ah, sida jannada iyo waxa lagu galo naarta iyo waxa lagaga fogaado, qabriga, cawadiisa iyo cadaabkiisa.

B- Xooji dareenka ah in Allaah arkaayo had walba iyo meel walba uu joogo, taasina waxay kamid ahayd dardaarankii Luqmaan kula dardaarmay wiilkiisa.

C- Ku soo jeedi ilmahaaga awooda Allaah inta ay la egtahay, iyo inuu Eebe yahay mid awooda wax kasta. Waxaa kamida siyaabaha aad ku dareensiin karto awood Allaah, inaad ku tiraahdid ilmahaaga marka uu arko badda, yaa abuuray badda? Waxaa kamida su’aalaha lagu dhisi karo dareenkaas, yaa ku abuuray? Yaa abuuray cirka iyo dhulka? Iwm.

D- Ku xooji jacaylka Ilaahay ilmahaaga qalbigooda, siyaabaha aad raaci kartana waxaa kamida, inaad xasuusid nicmooyinka Ilaahay noogu nicmeeyey.

E- Bar ilmahaaga acmaasha saalixa ah (falalka wanwanaagsan), sida inaad bartid salaadda, Qur’aanka.

F- U sharax aayado iyo axaadiis aad u soo xushay kuwaasoo ka hadlaya jaclaysiinta khayrka, iyo uga digidda sharka.

G- Ku dar ilmahaaga dugsi Qur’aanka uu ku dhigto, lana soco geedisocodka waxbarashadiisa.

H- U kaxee mararka qaarkood booqasho aad ku booqanaysaan xabaalaha, ama isbitaalada bukaanadu jiifaan.

  1. Ku tallaali ilmahaaga akhlaaqda wacan, dhinacyada aad xooga saarayso waxaa kamida:

A- Ku barbaari runta iyo ilaalinta amaanada, toosnaanta, caawinta dadka baahan, wanaajinta martida, iwm.

B- Ku barbaari inuu balfo (iskala waynaado) dhaqanka xun, iyo akhlaaq-xumada, sida af-xumada, beenta, cayda, iyo aflagaadada.

C- Bar axaadiista ka hadlaysa wanaagga ay leedahay akhlaaqda wacani, iyo cidhibxumada ay leedahay dhaqan xumadu.

27- Ku barbaari ilmahaaga xaqdhawrka dadka kale, waxaadna ku barbaarisaa baarinimada iyo xaqdhawrka waalidiinta adigoo u sheegaya arrimahan:

A- Ha horsocon haddii aad isla socotaan.

B- Ha ugu yeerin magacooda oo qayaxan, ee waa inaad ugu yeertaa aabo iyo hooyo.

C- Haka hor fariisan, ee waa inaad markay fariistaan aad ka daba fariisatid.

D- Jidka ha iska galin taladooda, iyo waxsheegooda.

E- Ha dabamarin arinkooda iyo amarkooda.

F- Ha bilaabin cuntada iyo cabitaanka hortooda, waa inaad bilowdaa kadib markay bilaabaan. G- U ducee waalidiintaa.

H- Hadalka kor ha ugu qaadin, ee waa inaad hoos ula hadashaa.

I- Haka jarin hadalka, marka ay kula hadlayaan.

J- Ha iska bixin idan la’aantood.

K- Ha kicinin markay hurdaan.

L- Haku fidsanin cagahaaga hortooda.

M- Fuli codsigooda si dhakhso ah.

  1. Ku barbaari ilmahaaga ixtiraamka iyo maamuuska qaraabadooda.

  2. Ku barbaari inay xaqdhawraan dariska (jaarka), macalinka, saaxiibka, dadka waa wayn, iwm.

  3. Ku barbaari inuu ilaaliyo aadaabta guud ee Islaamka, sida aadaabta cuntada, salaanta, idan-waydiisiga, fadhiga iyo waliba aadaabta hadalka iwm.

Arrimaha keena fakashada ilmaha

1- Ka gaabinta barbaarinta ubadka, iyo tagfalka arintaasi waxay keenaysaa inuu ilmuhu inuu fakado una koro si qalloocsan.

2- Garabmarka iyo gafitaanka sida qumaatiga ah ee wax loo barbaariyo, waxay iyaduna keenaysaa barbaarin xumo, waxaa kamida qaladaadka ay waalidiintu ku dhacaan, fudaydsiga ahmiyadda ay leedahahy barbaarintu, sidoo kale koolkoolinta xad dhaafka ihi waxay banjarinaysaa barbaarinta caruurta, waxayna dhaxalsiinaysaa dadnimo darro, iyo kalsooni darro.

3- U kala eexashada ilmahaaga, waxay ku dhalinaysaa kan aad ka eexatay xaasidnimo, nacayb, kali-noolaansho iyo xirxirnaan ku dhalisa in uu gaar isku buuso.

4- Khilaafka badan ee waalidiintu dhexdooda iskhilaafaan, amaba ay murmaan mar walba, waxay ku dhalinaysaa caruurta yabaal ay ka yabalaan nolosha gurigooda, iyo la noolaanshaha waalidkood.

5- Furitaanku wuxuu wiiqayaa dadaalkii barbaarinta ee sida wadajirka ah ay bixinayeen labada waalid, waayo, koridda ilmuhu waa hawl u baahan iskaashi iyo gacanqabad, marka haddii hawshaasi ku soo fakato labada waalid midkood, mana noqonaysaa aalaa barbaarintaasi mid mira fiican dhasha. Kollay si kastuu dadaal bixiyo waalidkaasi wax unbaa ka maqnaanaya ilmaha labadiisa waalid ay kala tageen.

6- Agoomowgu ama agoontinimadu waa musiibada ugu daran eek u habsata ilmaha, waayo wuxuu waayayaa ilmahaasi nolashii aabanimada ama hooyonimada, wuxuuna ahaanayaa ilmaha agoonka ihi marwalba shimbir baad la’, oo korintaakiisu kacaa kufo. Fiiro gaara Furitaanka iyo agoontinimadu kama dhigna in ilmahu xumaanayo haddii ayba mar qabsato arintaasi, ee waxaan ka hadlayaa sida aalaa ku dhacda ilmaha xaaladaha caynkaas oo kale ay qabsadaan, maxaa kabadan agoomaha Ilaahay hagaajiyey noqdayna culumo iyo aqoonyahaniin dadkoodii iyo diintoodiiba wax taray. Markaad u fiirsato culumada Islaamka waa wayn waxay ahaayeen agoomo ay soo koriyeen hooyooyinkood iyo sokeeyahood.

7- Saboolnimadu mararka qaarkood waxay noqotaa sabab keenta hallowga ilmaha, waayo haddii ilmuhu ku mashquulo quudkii cuni lahaa, waxaa ka dhalan karta inuu u maro nolashiisa waddo qalloocan, sida xattooyo, boob iwm.

  1. Saaxiibka xumi waa waxa ugu daran ee ilmaha karkaarka wadaarsiiya.

  2. Shaqo la’aanta iyo baagamuundadu waxay ku keenaysaa ilmaha inay fasahaadaan, kuna dhacaan dabinka nafta iyo shaydaanka.

  3. Dadka ay ku xiran yihiin (sida waalidiinta, macalimiinta.iyo saaxiibada) haddii ay xun yihiin, iyaguna way kaga daydaan xumaantooda.

  4. Muuqaalada dhalinaya fidnada iyo duufsiga, sida filimada liita, joornaalda, internetka baalashiisa xunxun, waxaa soo idil waxay u keenaan ilmaha siibasho iyo fakad.

Tobanka dardaaran ee Aabaha
1. Usoo jeed barbaarinta ubadkaaga hakagana mashquulin qorshayaashaada.
2. Ha kaga bixin xilka tarbiyada ubadkaaga hooyadood ee kala qayb qaado. Isku day inaad la joogtid caruurtaada waqti ku filan inaad u kuurgashid xaaladahooda, iyo xalinta mashaakilaatkooda.
4. Marka aad wax ku caanaananayso caruurta muuji inaad jeceshahay iyaga, laakiin aadan jeclayn falka ay samaynayaan oo kaliya, haddii taas ay dareemaan waxay ku tala galayaan inay badalaan falkii aad kahanaysay.
5. Waa inaad ku barbaarisaa isdhagaysiga, waa inaad wax ka dhagaysatid, si ay iyaguna wax kaaga dhagaystaan.
6. Xooji dhinacyada fiican ee caruurtaadu leedahay, adigoo ku xoojinaya siyaabo kala duwan sida inaad ammaanto markay wax fiican sameeyaan, iyo inaad abaal gud fiican siiso markay itaxaan ku baasaan ama suurad Qur’aan ah xafidaan. Waxaas oo dhan wuxuu noqonayaa dhiiragalin xoojisa dhinacyada san ee uu leeyahay ilmuhu.
7. Ku barbaari inay kula saaxiibaan, waxbana kaa qarsan. Taasi waxay kuu fududaynaysaa inaad ogaatid xogtooda iyo heerka ay ka marayaan tarbiyada.
8. Markaad guri joogtid ka fakir qoyskaaga oo kaliya iyo sidaad u hormarin lahayd, markaad xafiiskaaga joogtidna u fakir shaqadaada, taas waxaan ka wadaa aabayaal badan ayaa marka ay joogaan ka dhigta gurigooda xafiis ay ku xaliyaan mashaakilka shaqadood taas oo keentay inay halmaamaan xaaskii iyo caruurtii, amaba waxay keentay iskudhac farabadan oo ku yimaadda qoyska.
9. Haddii aad aragto ilmahaaga oo kugu kani adag, iswaydii maxaad u samaysay ama ku samaysay, waligaa ma dhunkatay? Madaxa ma salaaxday, ma u keentay hadiyad uu ku riyaaqo? Haddii aadan u yeelin waxaas oo dhan waxba dambi isaga ha saarine inaad isjeclaysiisid falowgeeda gal.
10. Raac tarbiyada ku salaysan canaan ku ladhan tahay ammaan. Taas oo ka dhigan inaad canaantaada dabo dhigto ammaan iyo sasabaad la jirto waano wanaagsan.

Ilmaha iyo interneetka
Interneetku wuxuu ka mid yahay waxyaabaha cusub ee ku soo biiray qarnigii hore nolasha, kuna yeeshay saamayn laxaad leh, interneetku waa aduunkii oo irdaha loo balaqay, wuxuu lahaa shar iyo khayrba, sidaa awgeed waxaa laga doonayaa waalidiinta inay il gaara ku eegaan interneetka iyo adeegsigiisa, waa inay u sameeyaan ilmahooda baraamuj habaynaya qaabka ay u adeegsanayaan interneetka, waayo interneetku wuxuu leeyahay khatar badan, waxaana ka buuxa baalal badan oo xambaarsan jar-katuur badan, waxaa badan bogagga lagu mijaxaabinayo Islaamka iyo wanaagga, waxaa ku jira bogag badan oo bixinaya fatwooyin qaldan, waxaa ku jira kuwo isku dayaya inay badalaan Qur’aanka, waxaa ku jira kuwo faafinaya sawiro qaawan oo lagu hallaynayo dunida Islaamka gaar ahaan ilmaha iyo dhalinta.
Hadaba si aad taa uga badbaadid waa inaad raacdaa tallaabooyinkan aan isleenahay wax ayey ka qaban kartaa seetaynta adeegsiga interneetka:
– Bar ilmahaaga cabsida Ilaahay, iyo awoodiisa wayn, adigoo u sheegaya Ilaahay waxba ka qarsoonayn, arkana wax walba iyo meel walba. Tani waxay ku xiraysaa ilmaha cabsida Ilaahay oo la soconaysa mar walba, laakiin cabsidaadu ma u noqon karto ilmaha mid ay xaq dhawraan marka aad ka maqan tahay.
– La soco bogagga ay ilmahaagu galaan.
– Dhig kombiyuutarka ay ku isticmaalayaan interneetka meel dhexe ood ka arki kartaan marka ay adeegsanayaan.
– U door ilmahaaga bogagga aad doonayso inay ku taxmaan. Una same liis usoo dhaweeya bogagga aad u dooratay, adigoo adeegsanayo liiska favorites ee uu ku siinayo bogga bandhigaha (explorer).
– U qoondee ilmahaaga xilliyo gaar ah oy adeegsadaan internetka. Ha ahaato xilliyada la soo jeedo.

Ilmaha iyo waxbarashada
Waxbarashadu waa waxa ay ugu hanwayn yihiin waalidiintu inay ubadkoodu heer sare ka gaaraan, sidaa awgeed waxaa lagama maarmaan ah in waalidiintu fahmaan sidii ay ula tacaamuli lahaayeen, waxbarashada ubadkood, hadaba waa inaad raacdaa talooyinkan:
– Baro waxa uu ku fiican yahay ilmahaagu, iyo waxa uu ku xun yahay.
– Haku dirqiyin waxa aad adigu jeceshahay, waxaa la arkaa inaad adigu jeceshahay in wiilkaagu ama gabadhaadu ay noqoto dhakhtarad ama injineer, laakiin ilmahaagu aysan ka helin waxa aad ku taamayso. Waayo, waxaa la ogaaday in qofina ka neebkeeni karin wax uusan jeclayn. Jacaylka iyo rabitaanka qofkuna waxay leedahay mudnaan caawin doonta guusha ilmahaaga.

ILMAHA IYO QUR’AANKA
Qur’aanku waa distuurka Ilaahay usoo dajiyey in lagu maamulo aduunka, laguna barbaariyo aadanaha, sidaa awgeed Qur’aanka waa waxa ugu horeeya tacliinta Islaamka, arrintan waxaa si faahfaahsan uga hadlay macalinka cilmiga bulshada ee loo yaqaano Ibnu Khalduun, isagaan soo qaadan doonaa qormadiisa ku saabsan barashada Qur’aanka, hadaba intaynaan gudagalin qormadaas ay noo soo diyaarieen Sheekh CabdiRaxmaan Samatar iyo Sheekh Cabdiraxmaan Kaaramardhe, waxaan jeclahay inaan wax yar ka hadlo sida aan Qur’aanka u baranno.
Haddaa milicsanno hanaanka aan u barano Qur’aanka, waxaan dareemaynaa inaan leenahay duleelo badan, waayo, haddii uu wax naga qaldanayn maxaan isbadal ugu arki waynaa ubadkeena aan barnay Qur’aanka? Maxaan u arkaynaa ubadkeena aan Qur’aanka barnay oo hadana waxba ka caaganayn? Maxaan ka yeelay xaafidu Qur’aan badan mooryaan wax uu dhaafi jirin?
Waxaas oo dhan waxaan u celinayaa qaabka aan u barano Qur’aanka amaba aan u barbaarino ubadkeena taas oo wax badani ka qaldan yihiin, waxaan u baranaa Qur’aan hanaan engagan, lahayn qoyaan saameeya ubadka. Haddii aad waydiiso taasi say ku dhacday, waa mid aan kaaga jawaabi karo, sidaan la socono, Qur’aanka waxaan dhiganaa xuruuftiisa ee ma dhigano xuduudiisa iyo macnihiisa, Qur’aanka saamaynta lihina waa midka la fahmo xuruuftiisa iyo xuduudiisa, waa midka macnihiisa la dhuuxo lanana dhugto.
Hadaba waxaan u baahannahay qaab cusub oon u barno ilmaheena aadaabta Qur’aanka taasina waxay ku suuroobaysaa inaan helno macalimiin fahansan Qur’aanka lafdi iyo macnaba, oo kadib ku dadaala inay baraan caruurta fahanka Qur’aanka.
Tijaabadan ma aha wax aan iska hadlay anigu ee waa mid dad badani nooga horeeyeen, ilaa manta ay jiraan dad adeegsada qaabkan macaan ee lagu baro caruurta Qur’aanka.
Dalalka loo yaqaan Carabta galbeed, gaar ahaan wadanka Muuritaaniya, waxaa loo bartaa Qur’aanka sidan aan ka soo hadalnay, ilmaha yar waxaa la baraa Qur’aanka iyo tafsiirkiisa.

TARJUMADA
Ogow barida ubadka Qur’aanka in uu yahay sumad ama calaamo ka mid ah calaamadaha Islaamka, Muslimiintuna fikradda way qaateen waanay ku dhaqmaan, meel kasta oo ay dunida ka joogaan, si uu Qur’aanku ugu hor maro qalbiga dhallaanka iimaankuna ugu tallaalmo maskaxdooda.
Marka Qur’aanku wuxuu noqonayaa gundhiga tacliint, ks oo saldhig adag u noqon doona waxyaalaha dambe uu baran doono, sababtoo ah tacliinta yaraanta lagu bartaa waxay ku abuurmaysaa asaaska caqligooda, midba mid kuu ka horeeyo ayuu ka sii adag yahay, hadba asaasku siduu yahay ayuu noqon doona cilmiga ka dambeeya ee lagu kordhisi doono, hadii aasaasku adag yahay waxa lagu kordhiyaa wuu adkaanayaa.
Marka waa in ubadka saldhig adag oon liicayn loo abuuro, kaana waxaa laga helayaa Qur’aanka.

Ku xadgudubka edbinta dhallaanka waa halis
Dilidda xad dhaafka ah ee loogu gaysto carruurta dugsiga waxay u keenaysaa dhibaatooyin badan, waxaa ku abuurmaya ilmaha dhibaatooyin qoto dheer oon laga soo kaban karayn gaar ahaan markay caruurtu curdinka yihiin waxaa ku abuurmayo inay cadilanto iyo awoodooda dareemada ama maskaxda ama xubnaha kale ee jirka carrurta.
Caruurta macallinkoodu kula kaco dil, hanjabaad iyo cabsi gelin waxay noqonayaan dad waji ka duudan oo xirxiran, waxaa ka dhumaya faraxadda, waji furnaantii, fircoonidii iyo la dhaqankii dadka kale, wuxuu noqonayaa qof karti xun oo gooni u socod ah oo wahsi badan, taas oo geeysiinaysa inuu ku shaqeeyo mugdi oo ah khayaano, dhagar, been iyo nifaaq oo u rioqanaysa caado aan ka harayn xataa markuu weynaado.
Isagoo ka baqaya in loo gacan qaado ama la cabsiiyo waxaa ka fasahaadaya anshax wanaaggii, dhexgalkii iyo la dhaqankii bulshada.
Waxaa dhumaya isku kalsoonidii iyo qaabki isla weynaanta, xumaan diidka iyo dareenka inuu ka dhiidhiyo gardarrada, iyo wax iska caabinta iyo inuu ka caroodo dulliga iyo quursiga, wuxuu noqonayaa qof ku tiirsan dad kale oon isku filnayn ama aan wax qabsan karayn, wuxuu ka baaqsanayaa inuu u hanqal taago sharaf, magac iyo wanaag taas oo ah dadnimo xumo, qiimo la’aan, wuxuu noqonayaa qof u nool inuu wax cuno kali.
Waa sidaas ummad kasta oo ku dhacda gacanta cadawgeeda waxay u hogaansamaysaa dulliga, waxay dhuminaysaa awoodii dareenka wax iska caabinta iyo xumaan diidka, waxaa lagu arki karaa xaaladihii shucuubtii la cadaadiyey sida Yuhuuda.
Bal fiiri Yuhuudu siday ugu caan baxeen dhaqan xumada ilaa lagu tilmaamo meel kasta oo dunida ah iyo goor kasta sifada al-karaj oo loola jeedo xin, xasad dhagar, shirqool, waxaana u sabab ah arrimaha aan kor kusoo sheegnay oo ah dulmigii iyo cadaadiskii ku dhacay.
Marka waxaa ku waajib ah macallimiinta iyo waalidiinta inay ka fiirsadaan ku xad gudubka iyo cadaadinta edbinta carrurta gaar ahaan markay caraysan yihiin ilmuhuna curdin yihiin, dhirbaaxo kali ayaa laga yaabaa inuu ku waayo mid ka mida laxaadkiisa, marka si naxariis la’aan ah loogu gacan qaado.
Wuxuu ku sheegay qoraha kitaabkan nin ka allifay kitaab xiriirka macallinka iyo ardayda oo lagu macaabo Maxamed Abii-Zeyd waxaanu yiri, “Uma bannaana waalidiinta iyo macallimiinta edbinaaya carruurta inaanay ka badin sadex xawd kali ah haddii loo baahdo.”
Dhinac kale waxaa laga wariyey Cumar bin Khaddaab inuu yiri, “Qofkii sharcigu edbin waayo Alle ma edbiyo,” isagoo ka ilaalinaaya nafta dhallaanka in lagu dulleeyo edbinta iyo in inta sharcigu sheegay ay ku filan tahay edbinta, qofkii dheeraad. Ku dara waa xad gudub.
Waxaa ka mid ah kuwa ugu wanaagsan barbaarinta carruurta waanadii Rashiid amray macallinka wiilkiisa barbaarinaayey, waxaa uu yiri, “Halafaw, Amiirka Mu’miniintu wuxuu gacanta kuu geliyey beerkiisii iyo wadnihiisii, wuxuu u fasaxay gacantaada edebintiisa, wuxuu ku waajibiyey adeecidaada marka noqo nin u qalma :mansabka Amiirka Mu’miniintu ku dajiyay. Qur’aanka bar iyo sunnada, sidoo kale sugaanta, taarikhda iyo munaasabaadka hadalka meesha iyo goorta uu ku haboon yahay, ka reeb qosolka badan een munaasabada lahayn, ku baraaruji xurmada iyo karaamada dadka mudan sida culumada iyo madaxda gaar ahaan culumada reer Banii-Haashim, u faa’iidee saacad kasta oo ku marta adigoon cadaadinayn ama qalbi jebinayn hana ku xeeldheeraan inaad koolkooliso ama aad saamaxdo si aanu u macaansan ama u caadaysan raaxada, toosi oo waani inta awoodaada ah hadduu diido ku adkee, u muuji canaanta.

Intaas waxaa ku dhan maqaalkii Ibnu Khalduun iyo tarjamdiisii ee ku saabsanayd dhibaatooyinka ka dhalan kara ilmaha dugsiga lagu dilo. Waxaa innoogu xiga faallo ama sharaxa maqaalka.

Faallo
Sida runta ah qormadani waxay tilmaamaysaa barbaarinta ubadka ee ku dhisan diinta Islaamka, marka haddaan fiirino dugsiyada Qur’aanka Soomaalida, ma ku camal falaan tarbiyada Islaamka?
Bal aan ka fiirino dhinacyo kala duwan:
1. goobaha lagu barto Qur’aanka.
2. Habka iyo qalabka waxbarashada.
3. Habka macallinku u ciqaabo ubadka.

Xagga goobaha dugsiyada Qur’aanka waa jidadka iyo darbiyada guryaha oo looga dhiso waabab ama cariishyo laamoyeeri ah oo aad u kulul oon lahayn dariishado.
Xagga fadhiga caruurta majiraan kuraas, qaar waxay leeyihiin dermooyin qaarna waxba malaha oo dhammaan caruutu way isdhex fadhiistaan.
Macallinku guud ahaan wuxuu yaqaana kali ah akhriska Qur’aanka laftiisa lakiin xagga culuumta kale sida cilmiga barbaarinta ubadka iyo wixii la xidhiidha aqoonta guud ee cilmiga ma yaqaano, waxaa loo yaqaanna macallin dugsi oo wuu ka hooseeya macallimiinta kale.
Dawladuhu ma tixgeliyaan oo waxaa bixiya xaqiisa waalidiinta carruurta.
Nidaamka wax barida aad buu u liitaa, malaha fasallo, ama wax kala soocan ama kala sarreeya oo dhammaantood wey iswada dhex fadhiyaan kan ugu sarreeya iyo kan billowga ah xagga saacadaha ma habeysna oo waa isku bixis markay soo galaan ilaa ay ka baxayaan, malaha jimicsi ama nasasho midna.
Nadaafad xumo: marka ilmaha dugsiga loo diraayo waxay labistaan dhar caadi ah oon habaysnayn, markay iskuulka tegayaan waxaa loo labisaa dhar fiican oo nadiif ah.
Xaga nidaamka wax akhriska dhammaan ardaydu wey wada qaylinayaan inta badan.
Waxay wax ku bartaan badankoodu khad dhuxul lagu sameeyo iyo loox oo dhibaato ku ah nadaafadda jirkooda iyo dharkooda.
Xaga ciqaabta: sida la ogyahay inta badan macalin dugsiga waa nin shaab ah oo xoog leh, ardayduna waa dhalaan curdin ah, markuu caroodo wuxuu u dilaa si naxariis daro ah oo ka baxsan barbaarinta Islaamka, wuxuu isticmaalaa ciqaabahan:
A- Ulayn guud: macalinku wuxuu la hortaagan yahay ardayda ul uguna hanjabaa si naxariis la’aan ah marmarna wuu wada garaacaa dhamaantood.
B- Soo duubo: waxaa la amrayaa ardayda la ciqaabayo in uu indhaha maro ku xirto, ka dibna macalinku qaraaco isagoon ardaygu ogayn waxa la yeeli doono ama goorta ciqaabtu dhamaanayso.
C- Wa shamsi: waa ciqaabta ugu adag, waxay ka kooban tahay in ardayga indhaha laga xiro, kadib caruurta oo dhan ayaa la amrayaa inay qanjaruuftaan iyagoo akhrinaaya Suuratu-Shamsi ilaa dhamaadkeeda, waxaa laga yaaba in caruurta qaarkood ku mudaan waxyaabo khatar ah.

Waxaa hubaal ah in qof kasta oo Soomaali ah hayo xog iyo dhacdo ku saabsan arday naafo ka soo gaartay dilmada macalinka dugsiga, anigu waxaan xasuusanahay dhacdooyin badan, waxaa ka mid ah kuwan:
Muqdisho: Waxaan aqaanaa waalid caan ah oo gabadh uu dhalay macalinki dugsigu darbi madaxa ugu dhuftay kadibna ay dhaga beeshay, waalidkii wuxuu ka dalbay macalinkii magdhow.
Jabuuti: Waxaa jira wiil oo macalinkii ul madaxa uga dhuftay, wuxuu la helay meel xidid ah, wuxuu qaaday suuxdin, muddo ka dib wiilkii wuxuu tagay dalka Noorway, markii la baaray waxaa la ogaaday inuu xidid go’an yahay, waana la daaweeyay.
Nayroobi: Dhakhtar indhaha qaabilsan ayaa ii sheegay in loo keeno caruur badan oo dhaawac ka soo gaaray macalinkii dugsiga.

Laakiin waxaa nasiib daro ah in macalimiinta iyo waalidiinta qaarkood qabaan in ardaygu wax baran karayn hadii aanan la tumin.

MACALIN BARAF IYO MACALIN BASBAAS
Sanadkii 2002 waxaa loo furay macalimiinta dugsiga ee xeryaha barakacayaasha ee Muqdisho siminaar looga hadlayo habka barbaarinta caruurta, waxaa loo sheegay inaanayn banaaneen in caruurta la qaraaco aanayna ka mid ahayn tarbiyadada Islaamka. Waxaa lagu waaniyay inay ka dheeraadaan tumida ilmaha, way la yaabeen waxaanay yiraahdeen ilmo aan cabsiinin siduu wax u baran karaa? Markii Jibriil (NNK) Nebiga baraayey Qur’aanka, wuu ceejiyay sidee loo dhihi karaa ma banaana in caruurta la ciqaabo?
Waxaa loogu jawaabay idinka la idinma amrin inaad ku dayataan xiriirkii Jibriil iyo Nabiga u dhexeeyey, idinka waxaa la idin amray inaad Nabiga ku dayataan mana jirto inuu Nabigu ilma yar ka oohiyay, waliba waxaa jira xadiisyo badan oo saxiix ah oo dhahaya wall lama arag cid uga naxariis badan ubadka Nabi Maxamed (NNK).
Mida kale caruurta inta ay curdinka yihiin laguma edbin karo dilmo sida uu sheegay xadiiska caanka ah ee dhahaya caruurta salaada bara markay todobo jir gaaraan, marka toban jir gaaraan waa lagu edbin karaa dilmo munaasib ah, marka sadexdaa sano 7, 8, 9, laguma edbin karo dilmo.
Hadana waxay dheheen macalimiintii, “Waalidiinta ayaa keena ilmaha, macalinkii aanay ilmaha ka cabsanayn waxaa loo yaqaana macalin baraf oo ilmo looma keensanaayo, midka ilmaha tuma ee lagu cabsiiyo macallinkaan kuu sheegi waxaa loo yaqaanaa macalin basbaas isagaa ilmaha loo keensaa, marka macalinku si dhaqale badan u helo waa inuu ilmaha ka adkaado.”
Macalin kale ayaa qisadan ka sheekeeyay waxaanuu yiri, “Waxaan dugsi ku hayay xerada qaxootiga ee Luuq-jeelo oo Balad-Wayne u dhow, aad baan caruurta u dili jiray, waxaan ahaa macalin basbaas, waxaan riyo ku arkay Nabiga (NNK), wuxuu igu canaantay sida aan caruurta u galo, hadana markale ayaan ku laabtay hadana Nabigii baan riyo ku arkay, waxaan go’aan ku gaaray inaan ul dambe isticmaalin. Waxaa dhacay in caruurtii saaxiib ila noqdeen aad bay ii jeclaadeen, markan magaalada Balad-Weyne ka imaado dhamaantood guriga ayay iigu imaan jireen ilaa gurigii qaadi waayay markii dambe waxaan go’aansaday marka aan magaalada ka imaado inaanan guriga tagin oon dugsiga tago oo halkaa caruurta igu salaamaan.”
Waxaa ka fahmaynaa maqaalkan in ilmaha dugsiga lagu dilo ama lagu ciqaabo uu nacayo cadawna ka dhiganayo macallinka dila iyo cilmigiisaba kana cabsanaayo taasoo ku abuuraysa been iyo munaafaqnimo oo ah danbiyada waaweyn xaga Islaamka.
Marka waa in laga gaashaanto, inay sidaa ku barbaaraan maxaa yeelay hadday been iyo nifaaq ku hana qadaan, wey la soconayaan intay jiraan ama noloshooda.
Waxaan filayaa inay jiraan waalidiin badan oo ku fekeraya siday dhibaatada uga badbaadin lahaayeen ubadkooda ama is waydiinaya dhibaatadan barbaarintu xal ma leedahay?
Waxaa hubaal ah inay waalidiin badan lasoo gudboonaatay walwal iyo walaac oo ah laba daran mid dooro oo kala ah in ilmihii Qur’aan la’aan la dhigo iyo inuu u adkaysto xaalada dugsigu yahay. Waxaad moodaa in qof kasta oo damiir leh ku qanacsan yahay xaaladaha dugsiyada Qur’aanka in wax laga bedelo ama aanay sidaa ku socon karayn.
Waxaa jira in dugsiyada ay yihiin warshadaha laga soo saaro hogaamiyayaasha bulshada.
Ummad kastaana waxay u diyaarisaa dugsiyadooda bilawga sida ay uga soo bixi lahaayeen madax u hogaamisa ummada aayatiin wacan.
Marka dugsiyada Qur’aanka loo aqoonsado warshadda hogaamisa mustaqbalka ummadda, maxaa yeelay ilma kasta oo Soomaali ah meel kastaba ha joogeene way dhigtaan, marka waa inaan la dhayalsan kaalinta dugsigu ku yeelan karo hogaanka mustaqbalka ummada.
Waxay nala tahay in lagu wada qanacsan yahay inay lama huraan tahay in xaaladaha dugsiyada Qur’aanka wax laga bedelo, maxaa la bedelayaa, maxaa lagu bedelayaa? Sidee wax looga bedelayaa? Jawaabtu waa sidatan:
Sida xaqiiqda ah waxaa bedel u baahan waa hal shay, haddii shaygaa la bedelo isagaa dhamaan dhibaatooyinka kor ku faahfaahsan bedelaya, shaygaasi waa macallinka, macnaha haddii macallinka la bedelo isagaa dhibaatooyinka dhammaantood wada xallinaaya.
Maxaa laga bedelayaa, lama bedelaayo macallinka ee waxaa la kordhinayaa aqoontiisa ka maqan ee dhiibaatada abuuraysa, waxaa la barayaa macallinka cilmiga barbaarinta Islaamiga ah ee Ibnu Khalduun ku tilmaamay maqaalkiisa aan soo tarjumnay ee kor ku xusan, waxaa loo tababarayaa macallinka xirfada macallinimadda oo ay ka kow tahay cilmiga barbaarinta ubadka iyo habka gudbinta Qur’aanka iyo cilmiyada la xiriira bulshada ee ladhaqanka waalidiinta carrurta.
Waxa jira inaan macallin la gayn iskuul isagon loo tabo barin macallinimo. Marka maxaa ka reebay macallinka dugsiga in sida macallimiinta kale loogu tababaro gudbinta aqoontooda.
Waa hubaal in macallinka dugsigu yaqaano Qur’aanka lakiin waxaa ka maqan cilmiga barbaarinta iyo habka gudbinta aqoontiisa Qur’aaneed, marka waa in mcallinka Qur’aanka macallimiinta kale Qur’aanka lagu soo daro culuumta kale ee lagu baranayo iskuulada.
Macallinkii xirfadiisa la baro waxaa hubaal ah inuu hubka dhigayo dagaalkii macallinka iyo carrurta ka dhexeyeyna afjarmi doono, cadaawadiina waxay u badelmaysaa saaxiibtinimo, beentii iyo khayaanadiina way tirtirmaysaa.

Yaa arrinka fulin kara?
Waxaa u xil saaran qolo kasta oo ku shaqo leh waxbarashada meel kasta oo Soomaalidu joogto dal kastaba ha noqdee, sida wasaaradaha waxbarashada, dalladaha waxbarashada iyo cid kasta oo ka damqanaysa dhibaatada haysata caruurta Soomaaliyed, arinkani
Ilaahay ha ina hanuuniyo hana ina garansiiyo dhibaatada ina haysata.

(Qormadaan ka hadlaysa ilmaha iyo Qur’aanka waxaa igu soo biiriyey Sheekh Cabdiraxmaan Abuu Xamsa.)
La saaxiib ilmahaaga
Saaxiibtinimada iyo lsku-dhawaanshaha u dhaxeeya waalidiinta iyo ilmahooda, waa mid lagama maarmaan ah, waana mid ka qayb galaysa hagaagga iyo wanaagga lala doonayo ubadka.
Haddii aad la saaxiibto ilmahaaga, waxaad ku guulaysanaysaa baarinimadooda iyo qadarin badan oy kuu hayaan.
Saaxiibtinimada ilmahaaga haddii aad ku guulaysato waxaad gaadhay guul wayn, waxaadna awood u yeelan kartaa inaad u noqoto ilmahaaga tusaale ay ku daydaan, kana qaataan dhaqan iyo dabeeco.
Nabiga (s.c.w) saaxiib ayuu la ahaan jiray caruurta, wuu la kaftamin jiray, qaadi jiray, dhunkan jiray, wuuna u ducayn jiray, waxaas oo dhan waxay na tusaysaa in ilmaha lala saaxiibo oo lagu dadaalo sidii loo farxin lahaa, sidoo kale xagga saxaabada – Alle haka raali noqdee – waxay la samayn jireen ilmahooda xiriir saaxiibtinimo, tusaale ahaan Cumar ibnu Khadaab iyo wiilkiisa Cabdullaahi waxay ahaayeen saaxiibo qaali ah, wuxuu u raaci jiray Cabdulaahi aabihiis fadhiyada waa wayn ee ay ku idlaayeen saxaabada kuwooda waawayn.

Ilmaha iyo akhriska
Ku barbaari ilmahaaga wax akhriska, waa in aad saaxiibsiisaa ilmahaaga iyo akhriska wanaagsan, marka aan ku leeyahay akhriska wanaagsan waxaan rabaa inaan meesha ka saaro akhriska liita een ku soo kordhinayn ilmaha wax u fiican. waxaan ognahay akhrisku inuu lamid yahay gudun ama masaar laba afood leh, khayrkana waa lagu goosan karaa sharkana waa lagu goosan karaa, sidaa awgeed waalidka waxaa laga rabaa inuu ilmihiisa ku layliyo akhriska buugaagta iyo kutubta ay ka helayaan ilays u ifiya nolosha, taasina waxay ku suuroobaysaa waalidka oo ka noqda kormeere guud akhriska ilmihiisa, una doorta kutubta qiimiga iyo qaayaha badan ee ay ka helayaan dhaqan wanaagsan, waxaana ugu horeeya wax ilmaha maankooda lagu xiro kitaabka Ilaahay, waa in ilmaha lagu tarbiyeeyaa jacaylka akhrinta Qur’aanka Kariimka, waxaa ku xiga siirada Rasuulka (s.c.w) iyo sheekooyinka saxaabada.

Talooyin ku aadan akhriska
U samee ilmahaaga maktabad ay ka akhristaan cilmiga iyo aqoonta.
U dhig maktabaddaas kutub iyo buugaag xul ah ood ku qanacsan tahay aqoontooda.
U qoondee ilmahaaga waqti ay wax akhristaan, iyo qol ay wax ku akristaan.
Isku day inaad la falanqayso ilmahaaga waxyaabihii ay akhriyeen, ka codso mid walba inuu kaaga sheekeeyo murtidii uu akhriyey.

Ha habaarin ubadkaaga
Iska jir intaad iska jiri kartid habaarka ilmahaaga, waxaa laga yabaa in uu la kulmo habarkaagu saacad ducada la ajiibo, kadibna saa habaarkii ku dhaco ilmahaaga, waxaa ku cad xadiis Rasuulka (s.c.w) laga warinayo inuu nin ku yiri awrkiisii Ilaahay ka naclado. Markaas uu Rasuulku (s.c.w): [Waayo kan nacladaya awrkiisa?] Wuxuu yiri ninkii, “Waa aniga Rasuul Allow.” Markaasuu ku yiri Rasuulku (s.c.w): [Kasoo dag, nala raaci maysid wax nacladi ku dhacday, ha habaarina naftiina, hana habaarina ubadkiina, hana habaarina hantidiina, ha waafaqina Ilaahay saacad la waydiisto siin, oo uu kadib ina ajiibo.]

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *