Maxaa keenay in dadka Soomaaliyeed ay afkoodii hooyo ka doorbidaan afaf qalaad?

Waxaa qoray Axmed Cali M. Khayre iyo Maxamed Cali Cibaar

Qormadan aan ku magacownay Af-Qalaad Aqoontu Miyaa? waxaa kallifay in aan qorno kadib markii aan aragnay xaaladda qatarta ah ee uu ku sugan yahay afkeennii hooyo, kaasoo la dhihi karo, diinta oo ay Soomaalidu boqolkiiba-100 Muslim tahay ka sokoow, waa xididka ugu muhiimsan ee maanta isku haya guud ahaan Soomaali Weyn meel kasta oo ay joogto, maadaama arrimihii kale ee umadda isku hayey ay dhibaatooyin ka taagan yihiin; sida calankii, dhaqankii, dhulkii iyo wada-dhalashadiiba.

Soomaaliya waxay nasiib u-yeelatay inay kamid noqoto saddexda waddan ee qaaradda Afrika looga hadlo halka luqad, iyada oo labada kalana ay yihiin Swaasilaan iyo Lesooto oo ah waddamo aad u yar yar. Bal akhristow u-fiirso nimcada Ilaahey na-siiyey ee aan laga faa’idaysanayn. Waddanka aan dariska nahay ee Itoobiya waxaa looga hadlaa in ka-badan 70 luqadood oo leh 200 oo lahjadood.

Haddaba qormadan haddii Alle idmo waxaan rabnaa in aan ku eegno su’aalo ay udub-dhexaad u-tahay: Maxaa keenay dadka Soomaaliyeed oo Ilaaheey nimcadaas ku galladaystay uuna siiyey hal af, ay maanta ku wada xiriiraan luqado qalaad?

Quursiga iyo ku qanacsanaan la’aanta Af-Soomaaliga

Haddii aad u-fiirsatid inta badan Soomaalida qurbe-joogta ah, mar mar waxaad is-weydiinaysaa goorma ayay qasab noqotay in lagu wada xiriiro afaf qalaad? Sida kala-qorashada telefoonnada, cinwaannada iyo wixii lamid ah. Waxaa suurto gal ah in aan inteenna badan aragno laba qof oo Soomaali ah oo ku xiiqsan iney isku yeeriyaan lambar telefoon oo ka kooban toban lambar ama ka-yar, maadaama labadooda midkood ay ku adag tahay luqadda wax leysugu yeerinayo, iyadoo lagaba yaabo in tobankaa lambar lagu kala sheego dhowr luqadood oo kala duwan sida koow, two, sei, acht iyo wixi la mid ah. Taasoo laga yaabo in waqti dheer uga dhumo, oo haddana waliba ay suurto-gal tahay in wixii leysku yeerinayay qalad loo kala qorto. Haddaba walaalayaal miyeysan ahayn wax lays weydiiyo, maxaa na-geliyay dhibaato aan Alle na badin, oo keenay inaan quursanno kuna qanci weyno afkeenna qaaliga ah?

Arrinta kale oo aad la-yaabka u lehi waxay tahay in qoraallada lagu soo bandhigayo bogagga ay Soomaalidu ku leeyihiin shabakadaha internetka badankoodu ay ku qoran yihiin luqadaha qalaad sida Ingiriisiga. Waa macquul in qoraallada qaar loogu talo-galay dad aan Soomaali ahayn. Waxase aan ka hadlaynaa waa qoraallo aad arkaysid in loogu tala galay dadka Soomaaliyeed, isla markaana lagu qorayo af-ajnabi. Qormooyinkaas qaarkood ma-laha wax nuxur ah, waxaana intaa u sii dheer dhaliil luqadeed.

Waxa kale oo jira in dhalinyarada ku kortay qurbaha ay inta badan iskula xiriiraan luqadaha wadamada ay joogaan iyaga oo aan danaynayn luqaddoodii asalka ahayd. Waxaana wax laga naxo ah in waalidiinta qaar ayba arrintaas ku faraxsan yihiin oo ayba ku faanayaan in aan carruurtoodu Af-Soomaaligaba fahmin, laakiin ay ku gabyaan luqadaha qalaad. Cajiib!

Dadka luqadaha kale wax kusoo bartay ayaa iyaguna ku tacaddiya luqadda Soomaaliga, waxaadna arkaysaa marar badan iyada oo aysan hadalladooda la socon karin dad aan aqoon u-lahayn luqadaha qalaad oo ay isticmaalayaan. Lama inkiri karo inay jiraan erayo-cilmiyeed badan oo aan weli la-Soomaaliyeyn, laakiin ma ahan in of course, allora, iyo maca-daalika, iyo wixi la mid ah laga dhammaan waayo.

Waxaa kale oo in la xuso mudan shirar badan oo weliba lagu magacaabo shirarka aqoonyahannada, kuwaasoo aad arkayso in la-dafirayo af-Soomaaligii laguna daadihinayo luqado qalaad. Shir dadka jooga ay boqolkiiba-99 Soomaali yihiin ayaa waxaa dhacda in luqadda shirku ku socdo ay noqoto mid qalaad. Waa la-yaabe, ma boqolkiiba-1ka ajnabiga ah ayaa lagu qadarinayaa arrintaas, mise ku-hadalka afka qalaad ayaaba ammaan iyo ilbaxnimo loo haystaa?

Heerka ay gaartay xaqiraadda uusan mudneyn ee la xaqirayo af-Soomaaliga waxaad si dhab ah uga arki kartaa dhaqanka qaabka daran oo ay la-yimaadeen siyaasiyiin-isku-sheegga maanta Soomaalida horkaca. Bal u-fiirso qoraallada ka warramaya qorshahooda waxqabad ee ay soo bandhigeen kuwa isku sharaxaya hoggaanka waddanka dhammaantood, imisa ayaa ku qoran af-Soomaali? Imisa ayaase ku qoran af-Ingiriis? Waxaa lays weydiin karaa qoraalladani ma barnaamij loogu tala-galay dadka Soomaaliyeed iney aqristaan oo ay fahmaan si ay wax ugu qiimeeyaan baa, mise waa lifaaq la socda arji ku socda qoom iyo qaarado kale?

Maxaa keenay in aan qiimeyno luqadaha qalaad?

Sida aan ognahay waqtigii gumaysiga waxaa wadanka arrimihiisa oo dhan mas’uul ka ahaa dawladihii Yurub ee na-haystay. Waqtigaas si qofku shaqo uga helo dawladda waxaa uu ku qasbanaa inuu ku hadlo luqadda gumaystaha. Gumaystayaashuna waxay shaqooyinka yar yar ku aamini jireen Soomaalida luqaddooda taqaanna, taas oo aqoontiiba ka dhigtay ku-hadalka luqaddii gumaystayaasha. Markii uu gumaysigu tagayna waxaa waddanka jagooyinkiisii dhaxal u-helay dadkii luqadaha ajnabiga ah bartay. Marka la-eego aqoonta kale waxaa xusid mudan in 1960kii Soomaalida aqoontoodu ay gaarsiisan tahay heer jaamacadeed oo xitaa lagu daray ardadii jaamacadaha dhiganayay ay guud ahaan tiradoodu ahayd 27 qofood.

In kasta oo xukunkii milatarigu uu hirgaliyey qorista iyo akhriska af-Soomaaliga ayna soo baxday halhayskii caanka noqday ee “Afkii qalaad ha moodin carrabku qaldi maayee sidii caanaha qurquriyaay,” haddana arrintaasi ma hakin qiimayntii xad-dhaafka ahayd ee ay dadka Soomaaliyeed u-hayeen luqadaha qalaad. Taasna waxaa ka qayb-qaatay maamul-xumadii xukunkii milaratiga oo isaguna markiisa jagooyinkii muhiimka ahaa inta badan u-dhiibay dad u daacad ah oo aan aqoontoodu dhaafsiisnayn qoridda iyo akhrinta Af-Soomaaliga. Waxaana arrintaa ka marag-kacaya hal-ku-dhaggii hirgalay ee “Jaahil kacaan ah ayaa ka mudan jaamici kacaan-diid ah.” Xaalkii wuxuu noqday “ka dar oo dibi dhal.” Arrintaas iyo kuwo kalena waxay keeneen in dadkii ayba lasii colloobaan luqaddoodii, qaar badanna ay la-noqotayba in caddaalad-darrada iyo horumar-la’aantii jirtay uuba Af-Soomaaligu masuul ka ahaa.

Burburkii dawladdii dhexe ee Soomaaliya wuxuu dhaliyay taag-darro kusii timaadda isticmaalkii af-Soomaaliga. Waxaa meeshii ka baxay manhajkii dhexe ee waxbarashada Soomaalida oo kaalin weyn uga jiray kobcinta af-Soomaaliga sida horumarinta eray-cilmiyeedyada iyo wixi la mid ah. Waxa kale oo iyaduna meesha ka baxday luqad-xirfadeedkii iyo tii maamul ee dawladda.

Horraantii sagaashameeyadii, markii ay hay’adihii ajnabigu gargaarka iyo shaqooyinka u-aadeen Soomaaliya, ayaa waxaa badatay baahidii iyo isticmaalkii afafka qalaad, waxaana cirka isku sii shareeray qiimahoodii. Waxaa kale oo door lixaad leh ka qaatay tabardarrada ku timid afkii Soomaaliga, qixii ay dad u badan dhallinyaro oo Soomaali ahi qurbaha ku-yimaadeen. Taas oo lagama-maarmaan ka dhigtay in dadkaasi ay aad isugu hawlaan barashada afafkii waddamada ay u-qaxeen si ay ula qabsadaan nolosha cusub ee lasoo deristay.

Dhibaatooyinka ka dhalan kara Af-Soomaaliga oo dhuma

Waxaa muuqata khatar weyn oo ka imaan karta dayicidda af-Soomaaliga, oo ay ugu horreyso inuu meesha ka baxo xiriir aad iyo aad muhiim u-ahaa oo aan ku-tilmaami karno xidid xooggan oo isku-haya ummadda Soomaali Weyn. Waxaa muuqata inuu meesha ka-baxayo xiriirka ehellada iyo is-garabsigii qaraabannimo. Waxaana la wada-soconnaa in loo kala turjumo carruur walaalo ah oo kala-joogta labo qaaradood. Waxaa sidoo kale dhacda in waalid iyo carruurtiisii ay is-fahmi waayaan oo ay dani qasabto in loo kala-turjumo. Bal waa yaabe maxay isku yihiin dad iyagiiba loo kala-afcelinayo?

Halis aan la fududeysan karin ayaa iyaduna kasoo muuqata xiriirka sii kala-fogaanaya ee ummadda iyo qaar aqoonyahannadeedii mustaqbalka ka mid ah. Maxaan ku tilmaami karnaa xaalka dhaqtar Soomaaliyeed oo aan waxba ka fahmeyn cabashada bukaankiisii Soomaaliga ahaa? Ama injineer Soomaaliyeed oo shaqaalihiisa weydiinaya waa maxay shub, tiir, darbi iyo wixi la mid ah.

Dad badan oo aqoontoodu waxtar yeelan lahayd ayaa iska dhaadhiciya in aanay waxba qaban karin maadaama ayna luqadaha ajnabiga ku hadlin. Halkaasna waxaa ka dhasha barabixin lagu sameeyo aqoon badan oo loo baahnaa.

Muhimadda Ilaalinta Luuqadda Hooyo

Waa arrin aad u muhiim ah in la-ogaado qiimaha ay dadka u-leedahay luqaddooda oo ah sharaftooda iyo jiritaankooda. Dadka Soomaaliyeed oo intooda badan celcelis ahaan jooga qurbaha 7 illaa 9 sano, ayaa waxaa wax laga naxo ah inuu si xawli ah uga sii tirtirmayo afkoodii iyo dhaqankoodiiba, iyada oo ay dadyowga qaarkood oo ku noolaa qurbaha gaar ahaan waddamada reer-Galbeedka in ka-badan 50 sano ay weli si wanaagsan u dhawrtaan luqaddooda, dhaqankooda, diintooda iyo jiritaankoodaba.

Dawladaha horay u-maray ama ay hoggaamiyaan dadka waxgaradka ah waxaa lagu dadaalaa in la-adkeeyo hirgalinta luqadda, xitaa waxay ku bixiyaan kharash iyo shaqo badan sidii luqaddooda kor loogu qaadi lahaa. Bal aan fiirinno dadaalka ay u-galaan adkaynta luqaddooda waddamada ku bahoobay Midowga Yurub. Golaha baarlamaanka Yurub wuxuu hadda ka-kooban yahay 626 qof, taas oo la filayo inay noqoto illaa 732 marka ay kusoo biiraan waddamada cusub sanadka foodda inagu soo haya ee 2004ta.

Waxaa xusid mudan in kulamada baarlamaanka, xubin kasta loo oggol yahay inay ku hadasho luuqaddeeda. Xubnahaas oo ka kala-yimid waddamo kala duwan. Wadan walba wuxuu ku adkeystay inuu luuqaddiisa ku hadlo, hadalkaas oo isla-markiiba la-turjumayo. Turjumaaddaas hadalka waxaa sii dheer kan qoraalladda ay xubnuhu soo gudbiyaan oo dhan, waxaana halkaas ku baxa lacago aad u fara badan oo gaaraya malaayiin doollar sanadkiiba. Xubnahaas baarlamaanka ku-jira waxay u badan yihiin dad ku hadla luqadaha ay ka midka yihiin Ingiriiska iyo Faransiiska iyo wixi la mid ah, kuwaas oo ay si fudud isugu af-garan karaan. Laakiin waxay doorteen in xubin kasta ku hadasho luqaddeeda, taas oo noo caddaynaysa sida dunida horay u-martay ay u-danaynayaan uguna dadaalayaan jiritaanka luqaddooda asalka ah, taasoo ah dhaxalka ugu muhiimsan oo ay u-dhaafayaan dhallaankooda.

Talo Soo-Jeedin

Inkastoo aad laysugu waafaqsan yahay faa’idooyinka barashada luqadaha qalaad, haddana taas macnaheedu marnaba ma noqoneyso in la-illoobo oo daaqadda laga tuuro afkii hooyo. Si aan haddaba u wada-ilaashanno nimcada Ilaah noogu deeqay ee aan nasiibka u-helnay, waxaan guud ahaan ummadda Soomaali Weyn gaar ahaan kuwooda qurba-joogta ah u soo-jeedineynaa talooyinka soo socda:

• Waa in waalidiintu ay xil weyn iska-saaraan carruurtooda kuna ababiyaan jacaylka iyo barashada afka Soomaaliga. Inta badan waxaa la-arkay in carruurta lumisa luqaddooda ay ka fogaadaan diintooda iyo dhaqankoodaba. Cilmi-baarisyo la-sameeyey ayaa waxaa ka-caddaatay in carruurta luqaddooda sida fiican u-barata ay u-fududaanayso barashada tan ajnabiga waddanka ay markaas ku nool yihiin.
• Waa in aan ogaanno in ku-faanka isticmaalka luqad qalaad aysan noo kordhineyn wax darajo ah haba yaraatee. Waxaana noo qurux badan in aan si raaxo leh u-isticmaalno afkeenna hooyo.
• Waa inaan mar kasta ka-foojignaanaa inaan qof Soomaali ah kula hadalno af-qalaad sabab-la’aan. Waana lagama-maarmaan inaan ka qeyb-qaadanno hirgelinta luqaddeenna, kana fogaanno wiiqiddiisa si toos ah iyo si dadbanba.
• Waa inaan ogaanno farqiga u-dhexeeya luqadda iyo cilmiga; luqaddu waxay ka mid tahay cilmiyada la-barto, laakiin cilmi oo dhami ma aha luqad. Haddaba waxaa habboon in qof kasta lagu qiimeeyo heerkiisa garasho iyo aqooneed.
• Waxaa naga talo ah in dadka sameeya qoraallada ama abaabula shirarka loogu tala-galay dadka Soomaalida ah, ay isticmaalaan afka Soomaaliga oo ah kan ay ugu fahmi og yihiin, haddii aysan jirin sababo maangal ah oo qasab ka dhigaya in dadka wax loogu sheego af-qalaad.

Waxaa diyaariyay Axmed Cali M. Khayre iyo Maxamed Cali Cibaar
aakhayre@hotmail.com | mohamed_ebar@hotmail.com
Faafin: SomaliTalk.com | 2da Luulyo, 2003