1.1 Dalka iyo Dadka Soomaaliyeed

Dadka ku nool Soomaaliya waxaa lagu qiyaasay iney yihiin 6.38 milyan (UNDP, 2001). Cadadkaas boqolkiiba-24 waa reer magaal, boqolkiiba-17 waa beeraley iyo xoola dhaqato degan, boqolkiiba-59na waa reer guuraa xoola dhaqato ah. Dhaqaalaha Soomaaliyeed waxaa uu ku dhisanyahay xoolaha nool, kuwaas oo kala ah 5.5 milyan Geel ah, 5 milyan oo Lo’ ah, 35.5 milyan Riyo iyo Ido ah. Waxyaabaha Soomaalidu dibeda u dhoofiso waxaa ugu badan xoola nool, muuska, xabagta iyo hargaha.

Soomaaliya waxay ku taal Geeska Afrika ama Bariga Afrika. Bedka dhulka Soomaaliyeed wuxuu ka kooban yahay 637,657 km² iyo xeeb dhererkeedu yahay 3,300 km. Dhulka Soomaaliya, wuxuu ka kooban yahay dhul xeebeed siman, Buuraleyda waqooyi ee Golis, Hawd iyo dhulka webiyada hareerahooda ah. Haddi aan soo qaadanno buuraleyda lagu magacaabo Golis, waa silsilad buuro ah oo ay ka mid yihiin Cal Miskaad iyo Cal Madow oo meelaha qaar dherarkoodu gaarayo 2,408 m.

Dhulka Hawd lagu magacaabo, wuxuu ka soo billowdaa Hargeysa illaa iyo Gaalkacyo. Hawdku waa dhul aad ugu fiican daaqsinta xoolaha nool. Waxaana badanaaba lagu dhaqdaa geela, ariga iyo lo’da. Waa dhul dhirtu ku badan tahay oo aad ugu wanaagsan daaqsinta xoolaha. Waagii hore ceelasha laga cabo way ku yaraayeen dhulka hawdka ah, laakiin hada ceelasha iyo baraagaha labaduba waa ku badan yihiin.

Dhulka webiyada Jubba iyo Shabeelle ay maraan waa dhul aad u barwaaqo badan oo ay xooluhu ka helaan baad iyo biyo ku filan intaba. Dhulka wcbiyada waxaa ku badan lo’da iyo geela.

Labada webi ee Shabeelle iyo Jubba, waxay labaduba ka yimaadaan buuraleyda Itoobiya. Webi Shabeelle wuxuu dalka ka soo galaa Gobolka Hiiraan, asagoo ku dhammaada Haawaay. Webiga Jubba asna wuxuu soo maraa Luuq, Baardheere, Jilib iyo Jamaame, wuxuuna ku darmadaa Badweynta Hindiya.

Bceraleyda dalka, waxay u qaybsamaan kuwa isticmaala biyaha webiga iyo kuwa wax ku beerta biyaha roobka. Webiga Shabeelle biyihiisa waxaa isticmaala beeraley fara badan oo biyaha webiga ku waraabsada beerahooda ayagoon isticmaalin matoor. Webiga waxaa laga soo jeexaa faro ama kanaallo biyaha gaarsiiya beeraha ku xeeran. Webiga Jubba asagu waa ka duwan yahay oo biyihiisu waa hooseeyaan waxayna inta badan bceraleydu u baahan yihiin iney isticmaalaan matooro si ay u waraabiyaan beerahooda. Beeraleyda webiyadu badanaa, waxay beertaan geed mirood (liin, cambe, babaay iwm), galleey, sisin, bariis iyo khudrado kala duwan oo aanaan halkan ku soo koobi karin.

Gobollada aan webiyadu marin sida Bay, Bakool iyo Waqooyi Galbeed, beeraleydu waxay ku tiirsan yihiin roobabka xilliyada Gu’ga iyo Deyrta ee ka da’a dalka. Waxaana ay beertaan masagada ama haruurka, qaraha, digirta iyo dalagyo kale.

Soomaaliva waxay leedahay afar xilli oo kala ah Gu’ (Abriil-Juunyo), Xagaa (Luulyo-Sebtembar), Deyr (Oktoobar-Nofembar) iyo Jiilaal (Disembar-Maarso). Xilliyada Gu’ga iyo Deyrta ayaa roobabku badanaaba ka da’aan waddanka. Xadiga roobka iyo meelaha ay ka kala da’aanna waxaa lagu qiyaasay iney yihiin sidan soo socota:

1. 50 mm oo ka da’a xeebaha waqooyi.
2. 500 mm oo ka da’a buuraleyda waqooyi.
3. 150-200 mm oo ka da’a gobollada dhexe.
4. 330-500 mm oo ka da’a gobollada koonfureed iyo koonfur galbeed.

Qowmiyad ahaan, luqad ahaan, muuqaal ahaan iyo dhaqan ahaanba Soomaalidu waxay ka mid tahay dadyowga la yiraahdo Kushiti-ga Bari, kuwaas oo farac ahaana lagu tilmaamo iney yihiin Xaamiyiin. Waxayna dhaqan-wadaag iyo luqad-wadaagba yihiin Oromada, Booranta, Saho iyo Beejo oo ku nool Itoobiya iyo Cafarta ku nool Itoobiya, Eritreya iyo Jabuuti, Reendiile-ha waqooyiga Keenya iyo Aweeraha (Boni) ku nool xeebta Laamu ee Keenya. Carabtii hore, waxay Soomaalida ku magacaabi jireen Berberiyiin sida qowmiyada Berberiga ee ku nool waqooyiga Afrika, waana halka magaca magaalada Berbera ka yimid (Laitin & Samatar, 1987).

Dadka taariikhda Soomaaliya wax ka qoray waxay sheegeen in Soomaalidu ka tirsan tahay dadyowga la yiraahdo Omo- Tana, kuwaas oo hoyga ay ka soo farcameen uu yahay meelaha ay maraan webiyada Omo iyo Tana. Webiga Omo wuxuu maraa koonfurta Itoobiya asagoo biyihiisa ku shuba laagada Turkaana ee Keenya.

Webiga kale ee Tana, asagu wuxuu ka soo bilowdaa waqooyiga Keenva wuxuuna ku darmadaa Badweynta Hindiya.

Dadkaas Soomaalidu ka soo jeeddo, waxaa la sheegay iney markii hore ku faafeen waqooyiga Keenya ayagoo soo raacay hareeraha webiga Tana ka dibna soo gaarey xeebta Badweynta Hindiya. Dadka la yiraahdo Booni ama Aweera, waxay ayagu ku hareen agagaarka Laamu, halka Soomaaliduna (Samaale) u gudubtay Koonfurta Soomaaliya. Dadka Samaalaha ah oo xoolo dhaqato ahaa ayagoo raadinaya biyo iyo daaqsin wanaagsan ayey sii socdeen illaa ay gaareen xeebaha waqooyi Bari ee Soomaaliya.

Hijradii labaad ee Soomaalida oo ku aadan bilowgii qarnigii 13aad waxay ahayd mid ay qabaa’ilka qaarkood u guureen koonfurta Soomaaliya iyo dhulka loo yaqaan Ogaadenya iyo Waqooyiga Keenya. Halka ay qaar kalena ku nagaadeen waqooyiga iyo bariga Soomaaliya. Taasina waxay dhacday kadib markii ay mashaayiikh Carbeed yimaadeen xeebaha waqooyiga dalka ayna ka guursadeen Soomaalidii halkaa deganeyd.

Raggaas waxaa ka mid ahaa Daarood Ismaaciil oo dalka yimid qarnigii 11aad. Waxaa la sheegay in Daarood ka soo degay xeebaha waqooyi bari ee dalka, asagoo guursaday gabar la oran jirey Doombiro oo Dir ahayd. Sheekh Isxaaq oo ay ka farcameen dadka ku abtirsada Isaaqa ayaa ka dambeeyey Daarood muddo lagu qiyaasay laba qarni. Daarood, wuxuu ku aasan yahay Haylaan oo galbeed kaga aaddan magaalada Badhan. Sheekh Isxaaqna, wuxuu ku aasan yahay Meydh oo ayana ka tirsan Gobolka Sanaag. Dadka waxaa lagu tilmaami jirey inay yihiin boqolkiiba-100 Muslim haddana Sunni ah. Hadase, waxaa jira dad qaatay diimo kale. Waxayse wadaagaan luqad iyo dhaqan mid ah. Waxayna ka kooban yihiin qabaa’il sida Dir, Daarood, Hawiye, Isaaq, Digil iyo Mirifle, Meheri, Baantuu, Reer Xamar, Reer Baraawe, Baajuun, Tumaal, Yibir, Yaxar, Midgaan, Muuse Dheri iwm.

Waxa ugu weyn oo isku xira dadka Soomaaliyeed waa qabiilka oo aad mooddo inuuba ka horreeyo diinta Islaamka oo ay aad ugu adag yihiin. Waxaa jirta in carruurta yaryar waxa ugu horreeya oo lagu ababiyo iney tahay abtirsiinyahooda iyo cidda ay is xigaan. Taasina waxay ubadka Soomaaliyeed dhaxalsiisa iney ku barbaaraan qabyaalada iyo ku faanka qabiilkooda, ayaga oo uqaba in qabiilkooda ka fiican yahay qabaa’ilka kale.

Maadaama ay Soomaalidu qabiilka aad ugu dhaqanto ayna tahay arrinta kaliya oo aafaysay midnimada dadka Soomaaliyeed, waxaa caado noqotay in qofkii Soomaaliya wax ka qorayaaba uu marka hore qabaa’ilka kala duwan uu u sameeyo shax uu ku tilmaamayo sida ay isu xigaan. Waxaan isku dayey inaan si isu dheelitiran u qoro shaxda qabaa’ilka hoos ku xusan.

Daarood

• Tanade
  • Suxuura
  • Korshe
  • Ceelaayo
  • Leelkase
    • Sakad
    • Maxamed
      • Aadan
      • Xawaadle
    • Yuusuf
      • Awrtable
    • Kablalax
      • Kumade
        • Absame
          • Baalcad
          • Weyteen
          • Jidwaaq
          • Ogaadeen
        • Koombe
          • Geri
          • Harti
            • Majeerteen
            • Dhulbahante
            • Warsangeli
            • Dashiishe
          • Sade
            • Mareexaan
              • Awsame
              • Uurmidig
            • Facaye
          • Ciise

Dir

• Ciise
• Gadabuursi
  • Reer Nuur
  • Yoonis
  • Maxaad Case
  • Habar Caffan
• Biyamaal
• Qubays

Isaaq

• Habar Awal
  • Sacad Muuse
  • Ciise Muuse
• Habar Jeclo
  • Jibriil
    • Muuse
    • Cumar
  • Maxamed
  • Garxajis
    • Ciidagale
    • Habar Yoonis
      • Carre
        • Ismaaciil
          • Cabdalla
          • Yoonis
          • Muuse
        • Muuse
        • Isxaaq
      • Cali
    • Sanbuur
    • Ayuub
    • Carab

Hawiye

• Karinle
  • Murursade
    • Sabti
    • Foorculus
  • Xaskul
  • Gugundhabe
    • Murale
    • Baadicade
    • Jajeele
    • Jidle
    • Saransoor
  • Jambeel
  • Gorgaate
    • Silcis
    • Hiraab
      • Mudulood
        • Abgaal
        • Udaajeen
        • Wacdaan
        • Moobleen
      • Sheekhaal
      • Habar Gedir
        • Sacad
        • Cayr
        • Saleebaan
        • Saruur
      • Duduble

Digil iyo Mirifle

• Digil
  • Tuni
    • Bagadi
    • Shanta Caleemood
  • Galadi
  • Garre
  • Dabarre
  • Jiido
• Mirifle
  • Sideed
    • Xariin
    • Leysaan
    • Jirroon
  • Sagaal
    • Hubeer
    • Yantaar
    • Hadamo
    • Eyle

Waxaa jira qabaa’il kale oo aan shaxdaan ku jirin, waxayna kala yihiin Meheri (Carab), Jareer (Baantuu), Wardey, Reer Xamar, Baajuun, Yaxar, Tumaal, Muuse Dheri, Madhibaan iwm. Qabaa’ilka Soomaaliyeed badanaaba, waxay u qaybsamaan beer aley, xoola dhaqato iyo kalluumaysato. Beeraleyda iyo kalluumaysatadu waa dad degan magaalooyinka ama tuulooyinka koonfurta iyo xeebaha waddanka, waxayna ku nool yihiin wixii beeraha uga soo go’a, kalluumaysi iyo ganacsiga ay ku haystaan magaalooyinka iyo tuulooyinka. Dadka xoola dhaqatadu, waxay ayaga nolashoodu ku xiran tahay xoolaha nool ee ay dhaqdaan.

Shaqada guurtidu waxay ahaan jirtay inay xalliyaan wax kasta oo khilaaf ah ama dhibaato ah oo soo foodsaara dadka ka tirsan jifadaas. Waxay lahaan jireen xeer dhexdooda ah ama kuwa ay wax kula qaybsadaan jifooyinka ama qabaa’ilka kale ee ay deriska yihiin si loo xalliyo wixii dhib ah oo yimaada. Go’aan qaadashada guurtida waa mid ku salaysan wada tashi iyo isqancin qof walba uu arrintiisa ka jeedsanayo guurtida horteeda si uu uga dhaadhiciyo arrinka uu wato ama sida wax u dhaceen. Dhinac kasta marka la dhegeysto ayaa markhaatiyaal loo yeeraa si loo helo xogta dhabta ah.

Go’aankii ay guurtidu qaadato wax diidi karaa ma jirin oo waa la qaadan jiray si ay kala dambayni u jirto: Qofkii diida fulinta go’aanada guurtida waxaa lala tiigsan jiray xeerka u yaal toolkaas. Haddii aan tusaale u soo qaadano degmo waddanka ka mid ah; qofkii diida wixii lagu xukumo, waxaa dhacda in laga gowraeo awrka qofkaasi reerkiisu uu rarto. Taas oo dhabar jab ku ah qoyska ratigii gurgur laga gowracay, maxaa yeeley way adag tahay inuu qoysku helo awr kale oo uu ku bedesho kii laga gowracay.

Waxaa caado ahayd in shirarka lagu qabto geed har weyn hoostiis. Guurtida waxaa lagu xulan jiray aqoonta diinta, waxgaradnimo iyo da’da. Talooyinka gudiga waxaa go’aamin jiray shir guddoonka oo ahaan jiray Isimka beeshaas ama jifadaas si ay kama dambays u noqoto loona fuliyo. Haddii dil ama dhaawacba yimaado waxaa lagu bixin jiray xoolo sida geel. Qofkii la dilo magtiisu waxay ahayd boqol halaad haddii uu rag yahay, haddii uu qofkaasi dumar yahay waxaa la bixin jiray konton halaad sida diintu qabto.

Xeerarka qabaa’ilku ku dhaqmaan waxaa weheliya oo ay ummadda Soomaaliyeed ku dhaqmi jirtey shareecada diinta Islaamka khaasatan axkaamta illa iyo intii diinta Islaamku soo gaartay Soomaalida. Axkaamta waxay u isticmaali jireen welina u isticmaalaan dhaxalka, simida dhibka dadka kala gaara iwm.

Sidaan la wada socono dimoqaraadiyada iyo mabaadii’da xuquuqda aadanaha ee hadda reer galbeedku ku dhaqmo waxaa kaga horreeyey Muslimiinta, oo ku dhaqmi jirey nidaamka shuurada ama wada tashiga oo aan ka helnay diinteena. Mujtamaca xoola dhaqatada ah ee Soomaaliyeed waa kuwa ku dhaqma nidaamka dimoqaraadiga ah, marka la eego wada tashiga iyo kala dambeyntooda ku aadan xukunka. Waana dad aan kala sareyn oo isku tixgeliya oo kaliya da’da, dhalashada iyo maalka. Ragga mujtamaca xoola dhaqatada ah waa kuwa dhammaantood taliya oo hadana siyaasiyiin ah (Lewis, 2000).

Hab-dhaqanka qabaa’ilka Soomaaliyeed khaasatan kuwa xoola dhaqatada ah, waxaa jiray inay ku faani jireen tirada wiilal iyo tirada xoolaha uu qoys waliba leeyahay. Labada nin oo walaalaha ah, waxaa aad loo qiimayn jiray hadba kii wiilal ama xoola badan. Meelaha qaarkooda sida Gobolka Jubbada Hoose oo lo’da aad loogu dhaqdo, waxaa jirtay in ninka xoolaha leh lagu qadarin jiray inta tiro lo’ ah oo uu leeyahay. Shirarkana waxaa ka qayb geli jiray ragga inta ugu xoolo badan.

Qabaa’ilku waxay xataa heshiis la gali jireen shisheeyaha yimaada dalkooda, kuwaas oo u qaybsan kuwa doonayay inay xiriir ganacsi ama wax wada qabsi kaleba la yeeshaan Soomaalida. Gumaystayaashii qabsaday Soomaaliya markay waddanka yimaadeen ama ay xukumayeenba, waxay la macaamili jireen madaxda qabaa’ilka hadba meesha ay joogaan. Tusaale ahaan, gumeystihii Ingiriiska markii uu waddanka soo gelayey, wuxuu heshiis la galay qabaa’ilkii Soomaaliyeed ee deganaa waqooyiga dalka. Waxaa yaala oo la hayaa heshiisyadii ay dowladii Ingiriisku la gashay qabaa’illadii Soomaaliyeed ka hor intaaney qabsan waqooyiga Soomaaliya. Heshiisyadaas waxay ku qoran yihiin harag xoolaad oo waxayna markhaati ka yihiin sida ay guurtida qabaa’illadu ula dhaqmi jireen shisheeyaha yimaada dalka.

Hab-dhaqameedka qabaa’ilka kalluumeysatada ah wey ka duwan yihiin kuwa xoolo dhaqatada ah. Bulshada kalluumeysatadu waa dad degan magaalooyinka xeebaha leh, oo nolol maalmeedkooda ka hela meherada kallumeysiga. Waa dad ka xadaarad dheer bulshada xoola dhaqatada ah, maxaa yeelay waxay xiriir ganacsi la lahaan jireen adduunweynaha sida wadamada Carabta, Afrikada Bari iyo waddamo kaleba. Waxay kaloo uga duwan yihiin Soomaalida inteeda kale, iney u nasab sheegtaan magaalooyinka ay degan yihiin sida reer Xamar, reer Baraawe, reer Marka, reer Kismaayo iyo wixii la mid ah. Taasi waxay ina tusaaleyneysaa in qabaa’ilka kala duwani oo meel wada degaa ay ka door bidayaan iney ku abtirsadaan magaalada halka ay ka sheegan lahaayeen qabaa’ilkooda kala duwan.

1.3     Maamuladii ka jirey dhulka Soomaaliyeed

1.3.1 Boqortooyadii Bunti

Taariikhda waxaa lagu hayaa, in Boqoradii Masar ee la oran jirey Xatshabsuut (Hatshepsut), iney xiriir ganacsi la lahayd Soomaalidii deganeyd xeebaha waqooyiga ee dalka Soomaaliya. Boqoradaas oo wakhtigii faraacinada Masar xukumeysey, waxay xukunka haysey intii u dhexeysey 1503dii illaa iyo 1483dii ka hor dhalashadii nabi Ciise (nabad gelyo iyo naxariisi korkiisa ha ahaatee). Qoraallo laga helay ahraamtii ay dhistay Xatshabsuut, waxay qeexayaan iney maraakiibteedu imaan jireen xeebaha waqooyiga Soomaaliya oo ay ka jirtay boqortooyo lagu magacaabi jirey Bunti. Maraakiibtii ay soo diri jirtay Xatshepsuut, waxa ay keeni jireen alaab ganacsi iyo hadiyado isugu jira looxaanta, Kuusha, mindiyaha iyo waxyaabaha dumarku isku qurxiyaan. Waxay ku bedelan jireen dahab, maydi, luubaan, fool-maroodi iyo dhir nool oo ay ku beertaan dalkooda.

Haddii aan tusaale ka bixiyo ganacsigaas aan sheegay, sanadkii 1493dii CH (Ciise Horti) Xatshabsuut waxay soo dirtay 5 markab oo ay midkiiba 30 nin looxaan ku riixayaan. Safarkaas reer Masar, waxay doonayeen iney Soomaalida ka iibsadaan xabagta meydiga iyo luubaanta oo ay u isticmaali jireen keydinta meydka dadka dhintay, uunsiga kaniisadaha iyo kareeme jirka la mariyo. Boqoradaasi waxay xukumeysey Masar muddo 22 sano ah.

Sida ay muujinayaan qoraalada iyo sawirada laga helay ahraamtii Xatshabsuut, waxaa jirey Boqor la oran jirey Barahu iyo xaaskiisii Eti oo ka talin jirey Boqortooyadii Bunti. Boqortooyadaas oo lagu qiyaasi karo iney ka dhisneyd waqooyi bari ee dalka Soomaaliya.

Arrinta ku saabsan xiriirkii ka dhexeyn jirey Faraacinadii Masar iyo Soomaalidii hore, waxay u baahan tahay in lagu sameeyo cilmi baaris, si loo helo degaanadii uu ka talin jirey Boqor Barahu. Waxaanad ku arki kartaa meel u dhow tuulada Xidid oo ku taal, inta u dhexeysa Ceelaayo iyo Laas Qorey oo labaduba ka tirsan Gobolka Sanaag raadkii faraacinadii Masar.

Waxaa kale oo jirey Boqorro kale oo ayaguna ganacsi lalahaa dadkii Soomaaliyeed ee ku dhaqnaa xeebaha waqooyi ee dalka. Waxaana ka mid ahaa boqor la oran jirey Mentuhotep, oo asagu markii taariikhdu ahayd 2500 CH soo diray maraakiib si ay u helaan meydiga iyo luubaanta Soomaaliya.

1.3.2 Saldanadii Benaadir

Taarikhyahanada Soomaaliya wax ka qora, waxay tibaaxeen in ay xeebaha Geeska Afrika yimaadeen dad asalkoodu ka soo jeedo Carab iyo Bershiyaan oo dagaano ka sameystay magaalooyinka sida Muqdisho, Merka, Baraawe, Saylac iyo Berbera. Waxaana lagu qiyaasay in dadkaas kuwii ugu soo horreeyay ay dageen magaalooyinka qarnigii sideedaad. Waxaa la sheegay in koox Bershiyaan ah oo la yiraahdo Al-Ahsa, ay ahaayeen dadkiii ugu horreyey oo dega Muqdisho. Waxaa kooxdan ka dambeeyey dad ka yimid waddamada Carabta iyo Bershiya oo ayana degay xeebaha Benaadiir. Dadkii ka yimid Bershiya oo ayagu ugu soo horreeyey degida Muqdisho, waxay degeen xaafada Shangaani. Xaafada Xamarweyne ayada, waxaa degay Carabtii ka timid Khaliijal Carab. Labada qolo mid walba wuxuu lahaa maamulkiisa u gaarka ah. Haddaba Sanadkii 1117dii, ayaa waxaa shir isugu yimid dadkii Shangaani iyo Xamarweyne deganaa, kuwaas oo iska dhex doortay suldaan la oran jirey Fakhrudiin. Suldaankaas wuxuu maamulka hayey mudo 17 sano ah (Sharif Caydarus b. Cali, 1954).

Fakhrudiin dabadi, waxaa xukunkii Muqdisho qabtay, Maxamed Shaah Xilwaani oo asaga lagu tilmaamay inuu ahaa nin bakhiil ah oo dadku ay aad uga cawdeen. Sanadkii 1265tii, maamulkii Muqdisho, waxaa la wareegay suldaan Maxamed .Cali oo Masar asalkiisu ahaa. Suldaankaas oo aad loo amaanay, intuu xukunka hayey wuxuu dhisay masaajido badan oo ay ka mid yihiin Fakhrudiin iyo Arbaca Rukun.

Sanadkii 1331dii taariikhda masiixiga, markii Ibna Batuuta socdaal ku tagey Muqdisho, waxaa xukumi jiray suldaan la yiraahdo Abu Bakar Sheekh Cumar. Sida uu ku sheegay kitaabkiisa lagu magacaabo Al-Rixla, Ibna Batuuta aad buu u amaanay boqortooyadii ka jirtey xeebaha Benaadir (Hamdun & King, 1998).

Wakhtigaas dadka reer Benaadir, waxay soo saari jireen dhar ay u dhoofin jireen Masar iyo meelo kale. Seddex qarni ka dibna xukunkii wuxuu ku wareegay salaadiintii reer Muzaffar, kuwaas oo xiriir dhow la yeeshay boqortooyadii Ajuuraanka oo ka jirtay degaanada uu maro webiga Shabeelle (Lewis, 2000).

Sanadkii 1728dii, markii Burtuqiiska laga saaray Geeska Afrika, waxaa magaalooyinka xeebaha ah xukunkoodii la wareegey Cumaaniyiintii xukumayey magaalada Sansibaar. Waxaana Muqdisho u joogey nin Qaadi ah iyo Askar aan badneyn. Sayid Barqash oo reer Sansibaar ahaa, ayaa markii taariikhdu ahayd 1871dii xukunkii Muqdisho iyo magaalooyinka kale ee Merka iyo Baraawe qabtay. Sayid Barqash oo madax ka ahaa dowladii Sansibaar iyo magaalooyinkii kale ee ku yiil xeebaha Bariga Afrika, ayaa xukunka hayey intii u dhexeysey sanadihii 1871dii illaa iyo 1888dii. Sanadkii 1892dii, ayaa Talyaanigu si toos ah ula wareegey xukunkii Benaadir.

1.3.3  Saldanadihii ka jirey dhulka Soomaaliyeed ee Itoobiya haysato iyo Gobolka Awdal

Sida taariikhda lagu hayo, magaalada Seylac, waxay ahayd halka ay ka soo galeen Carab badan oo xiriir ganacsi iyo mid diimeedba la lahaan jirtey dadyowgii ku dhaqanaa waqooyiga iyo galbeedka Soomaaliya. Laga soo bilaabo qarnigii 9aad, waxaa ka jirey waqooyi-bari ee Qaaradda Afrika lix dowladood oo waaweyn iyo kuwa aan sidaa u sii weyneyn oo dhamaantood Muslimiin ahaa, lixda ugu waaweyni, waxay ahaayeen Shawa, Cadal, Ifat, Dawaro, Fatagar iyo Hadiya. Halkan waxaan ku soo aruuriyey macluumaad ku saabsan seddex ka mid ah dowladaha aan kor ku xusay, waxayna kala yihiin:

1. Shawa
2. Ifat
3. Cadal

Dowladihii Muslimiinta ahaa ee ka jiray gobolka Geeska Afrika, waxaa ugu horreyey tii Shawa oo ka dhisnayd bariga buuraleyda Shawa. Dowladaas waxaa la dhisay bilowgii qarnigii 12aad, waxaana madax ka ahaa boqor la oran jirey Makhzuumi. Duriyadii reer Makhzuumi, waxay xukunka Shawa hayeen illaa iyo dabayaaqadii qarnigii 13aad. Waxaa jirtey in Shawa iyo Ifat oo ayana ka jirtey gobolka, ay ka dhex dhici jireen dagaallo.

Sanadkii 1285tii, Suldaankii Ifat, wuxuu ku guuleystey inuu cinqilaab ku qabsado dhulkii ay ka talineysey saldanadii Shawa. Boqortooyadii Xabashidu, waxay u arkeysey iney dowladaha Muslimiinta ah ee ka jira gobolku ay ku yihiin khatar. Waxayna dagaallo badan la gashay dowladihii Muslimiinta ahaa. Suldaan Cumar Walashma ayaa madax ka ahaa saldanadii Ifat. Sanadkii 1320kii, Amda-Siyon oo boqortooyada Xabashida u talinayey wakhtigaas, ayaa weerar ku soo qaaday saldanadii Ifat, halkaasna waxaa lagu dilay suldaankii Ifat Xaqu Diin. Wiil uu dhalay suldaankii Xaqu Diin, ayaa abaabul dagaal galay si uu isaga celiyo weerarka Xabashida. Ugu dambeystii ciidamadii Muslimiinta Ifat waa laga adkaaday, dhulkii ay xukumayeena, waxaa la wareegtey Xabashida.

Dadkii reer Ifat, waxay dib isu abaabuleen sanadkii 1332dii, ayadoo uu hoggaaminayo nin uu awoowe u ahaa suldaankii Cumar Walaashma oo la oran jirey Sabrediin. Suldaan Sabrediin, wuxuu isu dumay ciidan farabadan, waxayna dib u qabsadeen meelo badan oo ay Xabashidu hore Ifat uga qabsatay. Mar kale ayaa boqorkii Xabashidu weerar ku soo qaaday Ifat, asagoo Sabrediin ku qabtay gobolka Dawaro. Wixii ka dambeeyey dagaalka aan kor ku soo sheegnay, dowladihii Muslimka ahaa ee Ifat, Dawaro, Sharka iyo Bali dhammaantood, waxaa qabsaday boqortooyadii Xabashida.

Sacaada Diin iyo Xaqu Diin 2aad oo walaalo ahaa, ayaa diidey iney isu dhiibaan xukunka Xabashida, waxayna ciidamo ku urursadeen Dakar, halkaas oo ay ka aasaaseen dowlad la yiraahdo Cadal. Ciidamadii Xabashida oo damacsanaa inuusan soo noolaan xukunka dowladaha Muslimiinta ayaa weerar ku soo qaaday ciidamadii Muslimiinta. Markii uu dhintay suldaankii Xaqu Diin 2aad, waxaa xukunkii qabtay walaalki Sacaada Diin. Sacaada Diin wuxuu weeraro ba’an ku qaaday ciidamadii Xabashida. wuxuuna madax ka ahaa dowladii Cadal sanadihu 1373dii illaa iyo 1403dii. Meelaha uu ku dagaalamay waxaa ka mid ahaa degmooyinka Dawaro iyo Bali oo horey uga tirsanaan jirey dowladii Ifat Ciidankii Sacaada Diin, waxaa jabiyey ciidan uu watey Boqorkii Xabashida oo la oran jirey Dawit. Haraagii ciidankii Sacaada Diin, waxaa la cayrsanayey illaa iyo jasiirad u dhow Seylac, halkaas oo lagu dilay suldaankii Sacaada Diin. Jasiiradaas hadda waxaa la yiraahdaa Sacaada Diin, waxaana loogu magac daray suldaankaas.

Suldaan Sacaada Diin wuxuu dhalay toban wiil oo ay ka mid ahaayeen Sabre Diin (1409-18), Mansuur (1418-25), Jamaal Diin (1425-32) iyo Axmed Badlay (1432-45) oo dhammaantood isaga dambeeyey xukunka kadib markii aabahood la diley. Dowladii Cadal markii la ridey wiilashii Sacaada Diin, waxay u baxsadeen Yemen, halkaas oo ay ka soo noqdeen dhowr sano kadib si ay u xoreeyaan dhulkii Muslimiinta laga qabsaday.

Sabre Diin oo ugu weynaa ayaa dib u abaabuley ciidamadii dowladii Cadal sanadkii 1409kii. Raggan oo afartuba madax ka noqday dowladii Cadal taariikhaha kor ku xusan ayaa soo celiyey intii badneyd dhulkii ay Cadal xukumi jirtey. Dagaaladaasna, waxay ku dileen Boqor Tewodros (1412-13) iyo Yishaq (1413-30) oo labaduba madax ka ahaa Boqortooyadii Xabashida. Wakhtigii Axmed Badlay uu suldaanka ka ahaa Cadal, waxaa ciidankii Muslimiintu gacanta ku dhigeen gobolka Bali. Suldaan Axmed Badlay, waxaa lagu dilay dagaal ka dhacay Dawaro sanadkii 1445. Xaruntii Dowladii Muslimka ahayd ee Cadal, waxay markii hore ahayd Dakar, kadibna Harar ayaa loo soo raray.

Suldaan Maxamed, oo madax ka ahaa Cadal sanadihii 1488dii illaa iyo 1518kii, ayaa u xilsaaray nin la oran jirey Maxfuus inuu madax ka noqdo ciidamadii Muslimiinta. Maxfuus oo lahaa shacbiyad xoog leh, wuxuu weerar ku qaaday degaanadii horey Muslimiinta looga qabsaday oo ay ka mid ahaayeen, Fatagar, Dawaro iyo Bali.

Dagaaladaasna Muslimiintu guulo xoog leh ayey ka soo hooyeen. Sanadkii 1516kii Boqorkii Xabashida ee Lebna-Dengel iyo ciidan uu wato, ayaa gaadmo ku diley taliyihii ciidanka Muslimiinta Maxfuus. Suldaan Maxamed asna, waxaa diley Muslimiin ka soo horjeedey xukunkiisa.

Sanadkii 1520kii, xukunkii Gadal waxaa qabtay Suldaan Abuu Bakar oo ahaa wiil uu dhalay suldaan Maxamed. Waxaa jirey dad aan aqoonsaneyn suldaanimada Abuu Bakar oo u arkayey inuu yahay nin jilicsan oo aan dooneyn in lala dagaalamo Xabashida. Dadka ka soo horjeeda Suldaan Abuu Bakar, waxaa madax u ahaa nin dhallin yaro ahaa oo magaciisa la oran jirey Axmed bin Ibraahim Al-Qaasi (Axmed Gurey), asaga ayaana markii dambe dowladii Muslimiinta madax u noqday. Axmed Gurey, waxaa taageero buuxda siiyey Culumadii Cadal, waxaana la siiyey darajada Imaam. Imaam Axmed, wuxuu ku dadaaley inuu dhiso ciidan farabadan oo uu kula dagaalamo ciidanka Xabashida.

Ciidamadii la dagaal galay Axmed Gurey, waxaa ka mid ahaa sida meelo badan lagu xusay qabaa’ilka kala ah Dir, Daarood iyo Isaaq. Sanadihii 1525 iyo 1526kii, Imaam Axmed wuxuu weerar ku qaaday degmada Dawaro oo ay Xabashidu Ifat ka qabsatay. Ciidamadii Xabashida dagaalkaas waxaa ka soo gaarey dhibaato xoog leh. Sanadkii 1529kii, Axmed Gurey iyo ciidamadiisu waxay dharbaaxo xun ku dhufteen ciidankii Xabashida, ayadoo dagaal ku dhex maray meesha lagu magacaabo Shimbra-Kure. Sanadii 1529 ciidankii Axmed Gurey waxay qabsadeen Dawaro. Sanadkii ku xigena waxay qabsadeen Bali. Sanadkii 1531dii ciidamadii Muslimiintu waxay ka sifeeyeen haraagii Xabashida degaanada ku xeeran Shawa.

Boqorkii Xabashidu, wuxuu u cararay buuraleyda Amxaarada, kadib markii la diley intii badneyd taliyeyaashii ciidamada. Imaam Axmed meesha uu u cararaba waa uga daba tegey Boqorkaas oo la oran jirey Lebna-Dengel, illaa uu ka gaaro Tigre. Intii uu dagaalka wadey Imaam Axmed meeshii uu qabsadaba, wuxuu u magacaabi jirey guddoomiye, kaas oo hoos imaanaya maamulka dowladii Islaamka ee Cadal.

Boqorkii Lebna-Dengel, wuxuu geeriyoodey sanadkii 1540kii, boqortooyadiina waxaa la wareegay wiilkiisii Galawdewos. Lebna-Dengel intaanu dhiman wuxuu qaylo dhaan u dirsaday wadamadii Masiixiga ahaa ee reer Yurub, asagoo weydiistey in ciidamo iyo hub lala soo gaaro.

Dowladii Burtuqiiska oo ka jawaabeysa codsigii Boqorkii Xabshida ayaa soo dirtay ciidamo iyo hub si loo soo celiyo dhulkii Xabashida laga qabsaday. Imaam Axmed waxaa lagu diley dagaal ay isaga horyimaadeen ciidamadii Xabashida iyo kuwii Burtuqiiska ahaa oo wada socday.

1.3.4  Saldanadii Waqooyi Bari

Laga soo bilaabo bartamihii qarnigii 18aad, gobollada Waqooyi Bari ee Soomaaliya, waxaa ka jirtey boqortooyo soo jireen ahayd. Sanadkii 1860kii boqortooyadan, waxaa madax ka noqday Boqor Cismaan Maxamuud. Waxaa jirey tartan ka dhexeeyey Boqor Cismaan iyo Suldaan Yuusuf Cali Keenadiid oo Hobyo xaruntiisu ahayd. Sanadkii 1901dii, waxaa dhacday in ciidamadii Boqor Cismaan ay qabsadeen laba degmo oo ka tirsaneyd Gobolka Mudug oo markaa uu xukumayey Yuusuf Cali. Giulio Pestalozza oo ahaa qunsulkii Talyaaniga ee Cadan, ayaa warqad u gudbiyey Boqor Cismaan asagoo ka codsaday in ciidamadiisu ka baxaan degmooyinka ay qabsadeen. Codsigaas Boqor Cismaan waa u diidey, waxaana ay taasi keentay in is-afgaranwaa uu dhexmaro labada dhinac.

Sida laga wariyey Talyaaniga, waxaa jirtey in Boqor Cismaan warqad u qoray Dowladii Islaamka ahayd ee Turkiga, asagoo weydiisanaya taageero ciidan, sheeganayana inuu xukumo boqortooyo madax banaan oo ka jirta Geeska Afrika. Ariintaas Talyaaniga aad bay uga careysiisay, waxayna keentay in Markab Talyaanigu lahaa oo la oran jirey Votla uu duqeeyo magaalooyinka xeebaha ku yaal sida Bareeda iyo Boosaaso. Duqayntaasi waxay waxyeello u geysatay ciidamadii iyo saanadii u tiil Boqorka. Talyaaniga oo qabsaday magaalooyinka xeebaha ku yaal sida Caluula, Boosaaso, Bareeda iyo Murcanyo awgeed, Boqor Cismaan wuxuu u guurey meel ka durugsan xeebaha, si uu u abaabulo dagaal ka dhan ah Talyaaniga.

Talyaaniga oo ka cabsi qabay in Daraawiishi ku soo duusho deegaanada uu haystay ee Benaadir iyo asagoon hubin inuu sii haysan doono dhulka uu ka qabsaday Boqor Cismaan, ayaa waxay ku kaliftay inuu wadahadal la galo Boqorka. Labada dhinac, waxay heshiis kala saxiixdeen bishii Maarso 1910kii.

Kadib markii Ingiriisku jabiyey ciidamadii Daraawiishta, faashiistihii Benito Mussolini oo Talyaaniga madax ka ahaa, wuxuu ku dhiiraday inuu ka takhaluso Boqortooyadii Waqooyi Bari iyo tii Hobyoodba. 10kii bishii Luulyo 1925tii, dowladii Talyaanigu waxay amartay wakiilkeedii De Vecchi inuu jebiyo wixii heshiisyo ahaa ee ay la galeen Boqor Cismaan iyo Cali Yuusuf Keenadiid. Guddoomiyihii Talyaaniga De Vecchi, wuxuu warqado u kala diray Boqor Cismaan iyo Yuusuf Cali asagoo ku amray iney is dhiibaan hubkana ku soo wareejiyaan.

Ciidamadii Talyaanigu markii ay ka adkaadeen suldaan Cali Yuusuf, waxay bilaabeen iney dagaal ku qaadaan Boqor Cismaan. Qunsulkii Talyaaniga ee Caluula oo la oran jirey E. Koronaro, ayaa digniin kama dambeys ah ku bixiyey in Boqorku is dhiibo hubkana dhigo.

Intaa waxaa soo raacey in Talyaanigu soo dhoobay ciidamo xeebaha bari ee dalka. 7dii bishii Oktober 1925tii, waxaa dagaal culusi ku dhex marav labadii ciidan magaalooyinka Xaafuun iyo Caluula. Maraakiibta Talyaaniga oo ayana joogay xeebaha ayaa duqeyn ba’an u geystey doonyihii shacabkii ku noolaa deegaanadaas. Talyaaniga oo ay ka go’nayd iney ridaan boqortooyada, waxay diideen iney wax wadahadal ah la galaan boqorka. 23kii Oktober, Talyaanigu wuxuu soo qaadey dagaal ballaaran oo ay dhulka la simeen magaalooyin ay ka mid tahay Baargaal.

Arrintu si kastaba ha ahaatee, xaaladu ma noqon sidii Talyaanigu maleynayey, waxaana bilowday kacdoon ballaaran oo looga soo horjeedo Isticmaarka. Bishii Disember 1925tii, ciidamo uu wato wiil uu dhalay Boqor Cismaan oo la oran jirey Xirsi Boqor, ayaa dagaal rogaal celin soo qaaday oo ciidankii Talyaaniga ka saaray magaaloyinka Hurdiya iyo Xaafuun. Wuxuuna kaloo khasaaro lixaad leh ugu geystey ciidankii Talyaaniga ee ku sugnaa Raas Gardafuuy oo ku taal Badweynta Hindiya. Sanadkii 1926dii, Talyaanigu wuxuu bilaabay inuu ku durko gudaha dalka, halkaas oo uu kala kulmay iska caabin xoog leh oo uga timid dadkii shacabka ahaa.

Dabayaaqadii sanadkii 1927dii, Kadib markii Boqorka ciidamadiisa laga go’doomiyey xeebaha, loona diidey inuu soo degsado hub iyo rasaas, Talyaanigu wuxuu ku guuleystey inuu qabsado Iskushuban iyo meelo badan oo gobolka ka tirsan. Boqor Cismaan wuxuu u baxsaday dhulkii Ingiriisku haystey, waxaase dib loogu soo celiyey Talyaaniga oo uu markii dambe isu dhiibey.

1.3.5  Saldanadii Seylac

Saldanadii ka jirtey magaalada Seylac, waxaa madax ka ahaa Xaaji Sharmarke Cali Saalax oo fadhigiisu ahaa Seylac. Sanadkii 1854tii, Seylac waxaa sahan ku maray nin Ingiriis ah la oran jirey Richard Burton oo ka yimid Cadan. Richard Burton wuxuu markaas Seylac ku tilmaamay magaalo qadiimi ah oo ay wax uga soo degaan dadka ku nool illaa iyo Harar. Xaaji Sharmarke oo nin taajir ahaa, wuxuu xukunka qabtay sanadkii 1840kii.

1.3.6  Saldanadii Hobyood

Bartamihii qarnigii 19aad waxaa jirey loolan xoog leh oo ka dhexeeyey boqor Cismaan Maxamud iyo Yuusuf Cali Keenadiid oo ay xigto ahaayeen. Loolankaasi oo socday mudo shan sano ah kadib, Keenadiid wuxuu u baxsaday Yemen. Wuxuuna soo noqday toban sano kadib, asagoo wata rag uu ka soo kaxaystay Xadarmuud iyo rag markii hore ka raacay Bari. Markaas wuxuu ku soo degey Hobyo oo uu ka sameystay xukun ka madax banaan kii Boqor Cismaan.

Saldanadan oo xukumeysey dhul aad u ballaaran, ayaa heshiis la saxiixatay Dowladii Talyaaniga. Heshiiskaas wuxuu dhigayey in Talyaanigu kor ka ilaaliyo Saldanada Hobyood islamarkaasna uu Keenadiid ilaaliyo danaha Talyaaniga ee dhulka uu ka taliyo. Xukuumada ka jirtey Hobyo, waxaa hoos imaan jirey dadka ku dhaqan gobollada Mudug iyo Galguduud. Suldaan Keenadiid iyo Boqor Cismaan waxaa ka dhexeeyey tartan xagga siyaasadda ah, kadib markii ay isku qabteen xukunka waqooyi bari iyo xuduudaha labadooda boqortooyo. Keenadiid, wuxuu Hobyo ka talinayey intii u dhexeysey 1878dii illaa iyo 1925kii.

Faashiistihii Talyaaniga ayaa amar ku bixiyey in Suldaan Cali Yuusuf uu isdhiibo, kadib markii Talyaaniga uu galay damae ah inuu gacanta ku dhigo dhammaan gobollada koonfureed ee dalka Soomaaliya. Arrintaa ayada ah Keenadiid waa u cuntami weydey, Waxaana dhacday in bishii Oktober 1925tii ciidamadii Talyaanigu qabsadeen magaalooyinka Hobyo, Ceel Buur iyo Gaalkacyo. Ciidamadaas oo lagu magacaabi jirey Zaptie, waxay gacanta ku dhigeen Suldaan Cali Yuusuf Keenadiid.

9kii bishii Nofember isla sanadkaas ciidamo daacad u ahaa suldaanka oo uu watey Cumar Samatar, ayaa qabsaday magaalada Ceel Buur. Taasi waxay dhiirigelisey in shacabku ka horyimaado isticmaarkii Talyaaniga. Waxaana ku xigtey in Ceel Dheerna ay hoos timaado ciidamadii Cumar Samatar. Talyaanigu wuxuu isku deyey inuu dib u qabsado Ceel Buur, waase lagu jabiyey dagaalkaas. 15kii Nofember ciidankii Talyaanigu wuxuu dib ugu gurtay Bud Bud, waxayna halkaas kala kulmeen dagaal culus oo aad loogu jebiyey. Dhacdadii ku xigtay, waxay ahayd markii taliye sare oo la oran jirey Splendorelli iyo ciidan uu watey lagu laayey meel u dhexeysa Bud Bud iyo Buulo Berde.

Faashiistihii Talyaaniga oo aad uga cabsi qabey iney arrintani noqoto sidii dagaalkii uu ku qaaday Itoobiya kaas oo lagaga adkaaday Talyaaniga, ayaa bedeley xeeladiisii dagaal oo bilaabay inuu kala qaybiyo shacabka Soomaaliyeed, markaana ayaga isu adeegsado. Qorshahaasi waa hirgalay, ciidamadii Cumar Samatarna waa la jabiyey.

1.3.7 Saldanadii Sanaag

Waxaa ayana jirtay saldanadii Suldaan Maxamud Suldaan Cali Shire oo ka jiri jirtay Gobolka Sanaag. Suldaanka oo ahaa nin aad u firfircoon, waxaa xarun u ahayd Xubeera oo ku taal degmada Badhan. Suldaanku wuxuu dadaal dheeraad ah u galay sidii uu uga madax banaanaan lahaa Isticmaarkii Ingiriiska iyo Daraawiishtii Maxamed Cabdulle Xasan oo labaduba doonayey inuu xukunkooda hoos yimaado. Suldaanka markii dambe, waxaa Ingiriisku u masaafuriyey jasiirada Siishelis (Seychelles) oo ku taal Badweynta Hindiya, halkaas oo uu ku xirnaa mudo 7 sano ah. Mudadaa kadib Suldaan Maxamud Cali Shire, waxaa Ingiriisku ku soo celiyey Gobolka Sanaag.

1.3.8 Boqortooyadii Ajuuraan

Boqortooyadan oo ka jirtey Gobolka Shabeellada Hoose, waxaa ay ahayd boqortooyo xoog leh oo xiriir dhowna la lahayd Maamuladii ka jiri jirey Muqdisho. Waxaa lagu tilmaamaa iney boqortooyadani ka talineysey Gobolka Shabeellada Hoose intii u dhaxeysey qarnigii 15aad illaa iyo kii 17aad, markaas oo Muqdisho ay xukumayeen salaadiintii reer Muzafar. Waxaa kale oo la sheegay in xukunkeedu gaarsiisnaa laga bilaabo Shabeellaha Hoose illaa Baardhere iyo Luuq.

Sida uu qoray Shariif Caydaruus Ajuuraanku, waxay ka yimaadeen Masar. Markii ay xukunka qabsanayeena, waxay garab ka heleen dadkii xeebaha Benaadir deganaa oo asalkoodu ahaa Carab iyo Bershiyaan. Suldaankoodii ugu horreeyey oo la oran jirey Imaam Cumar, wuxuu saldhig ka dhigtay meel u dhow magaalada Marka. Maamulkii Ajuuraan degaanka ay ka talinayeen, waxay ka qodeen ceelal badan, waxayna horumariyeen beeraha.

Warar laga helay waxgarad ku dhaqan degaanka Afgooye iyo nawaaxigiisa iyo qoraalada taariikhiga ahiba, waxay tibaaxayaan in xukunkii boqortooyadani uu aad u qallafsanaa oo uu gaaray heer ay dadku u adkeysan waayeen. Taasina waxay sababtay in qabaa’ilkii Soomaaliyeed ee ay xukumeysey isu bahaysteen markaasna ay xoog uga saareen meelihii ay u talineysay.

1.3.9 Saldanadii Geledi

Magaalada Afgooye, waxaa ka jirey Saldanad ay madax ka ahaan jireen Gelediga dega Afgooye. Waxaa la sheegay iney jirtey intii u dhexeysey 1843 illaa iyo 1908dii, markaas oo isticmaarkii Talyaanigu taladii kala wareegey. Waxaa la ii sheegay iney Boqortooyadii Ajuuraanku ay markii hore ka talin jirtey Afgooye iyo nawaaxigeeda, dadkana ay ku haysey dhibaatooyin fara badan. Wareysi lala yeeshay dad reer Afgooye ah, waxay sheegeen in Geledi iyo dadkii kale ee magaalada deganaa inay isbahaysi la sameysteen qabiilka Wacdaan si loo jebiyo Ajuuraan. Waxay ku guuleyteen iney ka saaraan Ajuuraan Gobolka Shabeellaha Hoose oo ay geeyeen illaa iyo Baardheere. Markaa kadib ayey dhalatay saldanada Geledi oo ay hoos imaan jireen qabaa’ilka degan gobolka oo dhammi. Waxaa kaloo la sheegaa in Wacdaanka degan Afgooye ay soo degeen magaalada kadib markii laga saaray Ajuuraan.

1.4     Qaybsashadii Dhulka Soomaaliyeed

Gumeystayaalkii reer Yurub, waxaa ay tartan u soo galeen iney qaybsadaan waddamada Afrika, Aasiya iyo Laatiin Ameerika, ayagoo raadinaya dhul ay degaan oo ay ka helaan khayraadka ay warshadaha dalalkoodu u baahanyihiin. Dhulka Soomaaliyeed waxaa qaybsaday Ingiriiska, Faransiiska, Talyaaniga iyo Xabashida, ayagoo arkayey muhimada ay leeyihiin Badda Cas iyo Badweynta Hindiya oo labaduba ku yaal geeska Afrika.

Sanadkii 1842, waxaa yimid magaalada Berbera nin ka socday maamulkii Ingiriiska ee Cadan. Ninkaas oo la oran jirey Johnston, waxaa ku xigey oo yimid dalka Soomaaliya sanadkii 1854tii, Richard Burton oo asna socdaal ku soo maray Saylac, Harar iyo Berbera. Richard Burton iyo dadkii la socday, waxaa lagu weeraray magaalada Berbera asagoo ku fakaday fara cidi leh. Richard Burton wuxuu ahaa ninkii ugu horreeyey oo reer Yurub ah oo socdaal dheer ku mara dhulka Soomaalidu degto ee Geeska Afrika.

Sanadkii 1839kii, Ingiriiska wuxuu qabsaday magaalada Cadan, oo ahayd meel muhimad weyn u leh maamulkii Ingiriiska ee Hindiya. Sanadkii 1885tii, Ingiriiska oo doonayey inuu u helo ciidamadiisa jooga Cadan xoolo ay qashaan, ayaa wuxuu heshiisyo la galay qabaa’ilka Ciise, Isaaq iyo Gadabuursi si uu u soo galo dalka. Sanadkii xigeyna Ingiriisku, wuxuu heshiis kaa la mid ah la saxiixday Madax-dhaqamedkii Warsangeli oo fadhigoodu ahaa Sanaag. Ingiriisku wuxuu si rasmi ah u soo galay waddanka Soomaaliya 1884tii bishii February. Nin la oran jirey A. Hunter, oo ka wakiil ahaa dowladii Ingiriiska ayaa heshiisyo la saxiixday qabaa’ilka Soomaaliyeed kaas oo yimid magaalada Berbera. Hunter wuxuu qorsheeyey in Ingiriisku ku yeesho qunsuliyado magaalooyinka Berbera, Bullaxaar iyo Seylac oo dhammaantood ku yaal Badda Cas.

19kii Desember 1943dii, Ingiriisku wuxuu Itoobiya ku wareejiyey qayb ka mid ah dhulkii Soomaaliyeed ee hore Ingiriisku u siiyey. Heshiiskaasi oo dhaqan galay sanadkii 1944tii, Ingiriisku wuxuu tixraacayey, heshiiskii uu la galay Itoobiya sanadkii 1897dii, wuxuuna dhaafsaday dhulka Soomaaliyeed dano uu u wakiishay Itoobiya iney uga fuliso webiga Niil iyo koonfurta Suudan oo markaas Faransiisku kula tartamayey. Faransiiska iyo Ingiriiska oo qaybta ugu weyn ka qaatay gumeysigii Qaaradda Afrika, waxay tartan u galeen kala qoqobida dadyowga ku dhaqan Afrika. Haddaba waxaa jirtay iney isku qabsadeen Faransiiska iyo Ingiriisku meel la yiraahdo Fashoda oo ku taal koonfurta Suudaan. Arrintaasina waxay dhacday sanadkii 1899dii, kadib markii koox Faransiis ahi ay sahan ku tagtay Fashoda oo ku taal webiga Niil. Ingiriisku wuxuu Itoobiya ka doonayey iney ka kaalmeyso arrinta ku saabsan Fashoda iyo inaan Faransiisku ku soo durkin webiga Niil, haddii ay sidaas sameysana ay Itoobiya abaal marin u qaadan doonto dhulka Soomaaliyeed. Heshiiskaasna waxaa u saxiixay Ingiriiska Rennell Rod oo wakiil u ahaa Boqortooyadii Ingiriiska. Dowladii Xabashidana, waxaa wakiil u ahaa Ras Makonen oo madax ka ahaa Harar.

Kadib markii shirkadii Singlayr ay ka heshay saliid Gallaadi oo ka mid ahayd British Soomaaliland, Ingiriisku wuxuu damcay inuu wadahadal la galo Itoobiya, si aaney dhulka Hawd oo Gallaadi ka mid tahay Itoobiya u qaadan. Ingiriisku wuxuu u soo qadimey Itoobiya iney qaadato xeebta Saylac illaa iyo Harar. Arrintaas Itoobiya wey ku gacan seyrtay, waxayna weydiisatey Ingiriiska, inuu dhulka Hawd uga bedesho dhul ballaciisu le’eg yahay 100 mayl oo ay ku jiraan Seylac iyo meelo kale oo ka mid ah Soomaali Galbeed. Ingiriisku codsigaas wuu diidey, wuxuuna aakhirkii ogolaadav in Itoobiya ay qaadato dhulkii uu hore u siiyey. Bishii Nofembar 1954tii, ayey ahayd markii ay Itoobiya gacanta ku dhigtay qaybtii ugu dambeysey ee dhulkii Soomaaliyeed Ingiriisku siiyey.

5tii bishii Jannaayo 1955tii, dadka Soomaaliyeed markii ay maqleen heshiiskan aad bay uga xumaadeen. Waxaana dhacay mudaaharaadyo badan oo looga soo horjeedo arrintaas Ingiriisku ku kacay oo ka soo horjeeda heshiisyadii uu la galay madaxda qabaa’ilka Soomaaliyeed. Isla sanadkaas, waqooyiga waxaa ka sameysmay urur uu madax ka ahaa Michael Mariano oo la oran jirey NUFRRH (National United Front for Retaining Reserve Area and Haud).

Ururkaas (NUF), oo shaqadiisu ahayd sidii loo soo celin lahaa dhulka Ingiriisku bixiyey, ayaa ka helay shacabka taageero aaney helin xisbiyadii kale ee waqooyiga ka jirey. Bishii Maarso 1955tii, wafdi 4 ka kooban Michael Mariano, Abokor Xaaji Faarax iyo Cabdi Daahir ayaa u kicitimay Muqdisho si ay taageero ugu helaan halganka ay ugu jiraan hanashada dhulka Itoobiya la siiyey.

Bilihii Febraayo iyo Maajo sanadkii 1955tii, laba wafdi ayaa tagey dalka Ingiriiska si ay ugu gudbiyaan cabashooyinkooda ay ku doonayaan in loo soo celiyo dhulkii Itoobiya la siiyey. Madaxdii la kulmeen, waxay hordhigeen heshiisyadii ay qabaa’ilka Soomaalyeed la galeen dowladii Ingiriiska, kuwaas oo dhigayey inaan Ingiriisku siin karin dhulka Soomaaliyeed cid kale. Arrintaas waxaa looga dooday Baarlamaanka Ingiriiska, waxaana dhacday in dowladu ku gacanseyrtay dadkii ka tirsanaa Baarlamaanka oo u doodayey in dhulka Soomaaliyeed aan la siin Itoobiya. Waxaa kaloo jirtey iney jaraa’idka ka soo baxa dalka Ingiriisku ay aad wax uga qoreen dhacdadan, ayagoo ku cambaareynaya dowlada tilaabada ay qaaday. Markii ay ka samreen inuu Ingiriisku wax la qabto codsigooda wafdigii Soomaaliyeed waxay isku dayeen iney arrintan hor geeyaan golaha loo dhan yahay ee Qaramada Midoobey, si ay ugu gudbiso Maxkamada Caalamiga ah. Waxay filayeen iney taageero ka helaan dalka Masar oo ay islahaayeen way idin ku taageerin arrintan si loo soo hor dhigo Golaha Ammaanka ee Qaramada Midoobey, dabadeedna loogu gudbiyo Maxkamad Caalami ah. Wafdigii Soomaaliyeed wax taagero ah kama helin Dowladii Masar oo ay ku tashanayeen, halkaas ayaana dadaalkoodii ku soo afjarmay.

Ingiriisku wax qorshe horumarineed ah uma sameyn intuu haystay dhulka Soomaaliyeed. Maxaa yeelay, danaha uu ka lahaa ayaa waxay ahaayeen in Faransiiska iyo dalalka kale ee reer Yurub aaney ku soo xadgudbin dhulka wadamada Badda Cas kulaalaya sida Suudaan iyo in uu ka dhigto “dukaankii hilibka Cadan” (Laitin & Samatar, 1987).

Sida aan ognahay, Faransiiska iyo Talyaaniguba waxay kaga tageen dhulalkii Soomaaliyeed ee ay kala gumeysan jireen wax la taaban karo. Waxaa tusaale loo soo qaadan karaa dhismaha dekeda Jibuuti iyo wadada xadiidka ah ee isku xirta Jibuuti iyo Itoobiya oo uu Faransiisku sameeyay. Talyaaniga oo asna ka sameeyay koofurta dalka wadooyin dhowr ah oo laami ah, beero iyo warshado yaryar.

Dowlada Faransiiska oo ayaduna rabtay iney qaybteeda ka qaadato boobka dhulka Soomaaliyeed, waxay soo gashay magaalada Obokh iyo Tadjoura taariikhdu markii ay ahayd 1862dii, ayadoo la tartameysey Ingiriiska oo haystey Cadan. Farasiisku wuxuu bilaabay inuu dhiso Magaalada Jibuuti 1888dii, halkaas oo ay deganaayeen dad Soomaali ah. Markii dambe Faransiiska, wuxuu xarun ka dhigtay Jibuuti si uu u helo maraakiibtiisu meel ay ku sii nastaan marka ay ku sii jeedaan mustacmaradihiisa ku yaal Indo-Shiina iyo in aan Yurubta kale uga dheereyn qabsashada geeska Afrika.

Talyaanigu wuxuu si rasmi ah u qabsaday xeebaha koofureed ee Soomaaliya markii taariikhdu ahayd Desember, 1888dii. Sanadkii 1889kii, Boqor Cismaan iyo Yuusuf Cali Keenadiidba, waxay heshiis la saxiixdeen Isticmaarkii Talyaaniga oo ay aqbaleen inuu dusha ka ilaaliyo.

Markaa kadib, Talyaanigu wuxuu ogeysiiyey saxiixayaashii heshiiskii Berlin kaas oo lagu qaybsanayey Qaaradda Afrika, in asagu hadda wixii ka dambeeya uu isticmaarsado Koofurta Soomaaliya. Talyaanigu wuxuu qabsaday xeebaha Benaadir 1892dii, kuwaas oo hoos imaan jirey maamulkii Sansibaar. Suldaankii Sansibaar wuxuu ogolaaday inuu Talyaaniga ka kireysto isticmaalka dekedaha Muqdisho, Merka iyo Baraawe lacag dhan 160,000 Rubii sanadkiiba muddo 25 sano ah. 1925kiina Ingiriiska, waxay ku wareejiyeyn Talyaaniga Gobolka Kismaayo oo horey uga mid ahaan jirey mustacmarada Ingiriiska.

Madaxii qunsuliyada Talyaaniga, Vincenzo Filonardi, oo dowladii Talyaaniga uga wakiilka ahaa heshiisyada aan kor ku xusnay, wuxuu markii dambe furtay shirkad ka shaqaysata koofurta Soomaaliya. Xaafiiskii ugu horreyeyna wuxuu ka aasaasay Gadale oo Talyaanigu u bixiyey Itala. Shirkadaasi muddo markii ay shaqeyneysey ayeey kacday waxaana la wareegay shirkad kale oo la oran jirey Shirkadda ganacsiga Talyaaniga ee Benaadir, taas oo xarumo ku yeelatay magaalooyinka Cadale, Baraawe, Marka, Muqdisho iyo Luuq. Talyaanigu wuxuu magaalada Jowhar ka sameeyey mashaariic beerood. Waxaa kaloo uu sameeyey tareen isku xira Muqdisho, Afgooye iyo Jowhar si uu wixii uga soo go’a beeraha u iib geeyo. Jowhar markaas waxaa la dhihi jirey Duca degli Abruzzi.

Mudadii u dhexeysey 1935-1940, kadib markii faashistihii Talyaanigu ka adkaaday Xabashida, ummada Soomaaliyeed waxaa soo maray wakhti ay hoos yimaadeen isticmaarkii Talyaaniga. Talyaanigu wuxuu ka lahaa dano waaweyn dhulka uu haystey asagoo ku talo galay inuu dejiyo dad Talyaani ah dhulka beeraha ku wanaagsan ee koofurta Soomaaliya. Kumanaal Talyaani beeraley, ganacsato iyo farsamo yaqaano isugu jira ayaa ka shaqayn jirey waddanka. Taasina waxay kor u qaaday dhaqaalihii qaybta ama deegaanada uu Talyaanigu haystay. Inkastoo uu xukunkiisu aad u xumaa, shaqooyinka Talyaanigu abuuray Benaadir iyo nawaaxigeeda, waxaa dhaqaalo ahaan ka faa’iideystay dad badan oo Soomaaliyeed.

Bilowgii dagaalkii labaad ee aduunka, Talyaanigu wuxuu ka qabsaday Ingiriiska qaybihii uu ka haystay dalka Soomaaliya. Laakiin arrintaasi ma sii socon oo Bishii Maarso 1941dii, Tayaaniga waxaa ka adkaaday Ingiriiska oo ka saaray Geeska Afrika oo ay ku jirto Itoobiya: Sanadkii 1942dii, ayaa Boqorkii Haile Selassie oo masaafuris ugu maqnaa London, Ingiriisku dib ugu soo celiyay xukunkii Itoobiya.

Mustacmarka afraad oo qayb ka qaatay gumeysigii dhulka Soomaaliyeed wuxuu ahaa Boqortooyadii Xabashida oo uu hoggaaminayey Menelik 2aad. Menelik oo heshiisyo beecmushtari la sameystay dowladii Talyaaniga oo markaas qabsatay meelo ka mid ah Geeska Afrika, wuxuu fursad u helay in uu soo degsado hub iyo rasaas inta uu doono. Markii dambena Menelik, hubkii wuxuu ku qabsaday dhul ballaaran oo ay leeyihiin dadyowga Soomaalida, Oromada iyo Cafarta. Intii u dhexeysey 1887-1897dii, Menelik wuxuu ku guuleystey inuu qabsado imaaradii Harar iyo qayb ka mid ahayd dhulka loo yaqaan Soomaali Galbeed (Ogaadeen).

Xabashidu waxay kaga duwaneyd mustacmaradii reer Yurub, ayada oo aan lahayn waxsoosaar iyo dhaqaale ay ku maamusho howlaheeda mustacmarnimo. Haddaba si ay u quudiso askarteeda, waxaa dhaqan u ahayd iney dhacdo xoolaha Soomaalida iyo Oromada. Sababaha uu Menelik u qabsaday dhulka Oromada iyo Soomaalida, waxaa ka mid ahaa inuu askartiisa gaajeysan u helo wax ay cunaan. Intii u dhexeysay sanadihii 1890kii illaa iyo 1897kii, waxaa lagu qiyaasay 100,000 oo lo’ ah, 200,000 oo geel ah iyo 600,000 oo ari ah xoolaha laga dhacay dadkii xoola dhaqatada ahaa ee Soomaaliyeed (Laitin & Samatar, 1987).

Ciidamada Xabashida oo aan isticmaali jirin hilibka iyo caanaha geela midnaba, geela ay dhacaan waxay uga bedelan jireen dadkii laga soo dhacay markii ay ka dabayimaadaan xoolahooda lo’ iyo ari. Halkii neef oo geel ah waxay ku bedelan jireen 3 lo’ ah ama 10 ari ah.

10kii bishii Nofember 1947dii, Wasiir Ku-Xigeenkii Arrimaha Dibeda ee Itoobiya Weld-Forester, wuxuu warqad u qoray Bevil oo ka tirsanaa madaxda Dowladii Ingiriiska, asagoo leh, “Waxaan wax badan sugeyney in na loo soo celiyo dekadahayagii qadiimiga ahaa mar kale calankayagu uga babado badaha adduunka. illaa iyo intii shisheeyuhu qabsaday dhulkayaga Eritrea iyo Italian Somaliland, waxaan sugeyney in loo soo celiyo dalkoodii hooyo ee Itoobiya. Inkastoo la wada ogsoon yahay in labadaas gobol ay ka tirsanaan jireen Itoobiya hadana waxay in badan ku jireen gacan shisheeye”.

Warqadan oo laga helay maktabadaha Ingiriiska, waxay markhaati ka tahay in Itoobiya waligeed ku taameysey iney la wareegto dhammaan dalka Soomaaliya.

1.5 Dhaqdhaqaaqyadii gobanimadoonka

1.5.1  Halgankii Sayid Maxamed Cabdille Xasan

Sayid Maxamed Cabdille Xasan oo ahaa ninkii ugu horreyey oo la dagaalamay isticmaarkii reer Yurub, wuxuu ku dhashay Balliga la yiraahdo Sacmadeeqo oo 7 Mayl waqooyi ka xiga magaalada Buuhoodle, markii taariikhdu ahayd 7dii bisha Abriil 1856dii. Sida la sheegay, Sayid Maxamed wuxuu Qur’aanka dhammeeyey asagoo 10 jir ah. Markii uu 19 jirsadeyna wuxuu noqday sheikh laga dambeeyo oo aqoon diimeed oo fiican leh. Sayid Maxamed wakhtigaas kadib wuxuu aqoon kororsi u aaday Harar, Muqdisho iyo meelo kale.

Markii dambe wuxuu aaday Makka iyo Madiina asagoo la socday 13 wadaad oo ay isku xer ahaayeen si ay u soo xajiyaan. Intii uu Makka joogey wuxuu la kulmay Sayid Maxamed Saalax oo uu wax ka bartay. Taasina waxay dhaxalsiisay Sayid Maxamed Cabdille Xasan inuu ka mid noqdo dariiqada Saalixiyada oo ka jirtey Makka wakhtigaa.

Markii uu Berbera ku soo noqday sanadku markuu ahaa 1895kdi, ayuu wuxuu bilaabay inuu wacdiyo dadkii reer Berbera oo ka waaniyo cunista qaadka iyo dhaqamada shisheeyahu keenay waddanka sida cabida khamriga IWM. Magaalada Berbera markaas waxaa ka jirtey dariiqada Qaadiriyada, culumadii joogteyna uma guuxin dariiqada Saalixiyada ee uu sheekhu la yimid.

Sayid Maxamed Cabdille Xasan, waxaa sii kordhiyey halgankiisa fidinta diinta Islaamka iyo la dagaalanka isticmaarka markii uu arkey xarun laga furay Berbera oo dad Faransiis ahi ka fidinayeen diinta masiixiga, Waxaase taas ka sii darnayd markii uu la kulmay wiil yar oo xarunta masiixiga jooga, oo yiri magacayga, waxaa la yiraahdaa John Cabdillahi (Lewis, 2000).

Markaa kadib Sayid Maxamed, wuxuu bilaabay inuu abaabulo rag la dagaal gala si gumeystaha diinta masiixga waddanka ku fidinaya loo eryi laha. Sanadkii 1897dii Sayidku wuxuu u kacay xaga miyiga Burco si uu taageero ugu helo halgankan cusub oo uu bilaabay. Sayidku wuxuu degey ceel la yiraahdo Qoryaweyn oo 60 mayl u jira magaalada Burco kana xiga geesta koofur-bari. Halkaas wuxuu Sayidku ka dhisay unugii ugu horreyay ee ciidamadii Daraawiishta, Ciidan xoog leh oo gaaraya 5,000 oo nin ayaa Sayidku isu dumay sanadkii 1899kii, wuxuuna iclaamiyey jihaad uu ku qaadayo isticmaarka khaasatan Ingiriiska iyo Xabashida. Sanadkaas warqado hanjabaad ah waxaa isweydaarsaday Sayidka iyo qunsulkii Ingiriiska u joogey Soomaaliland. Halkaasna waxaa ka bilowday dagaalkii uu Sayidku la galay dowladahii Ingiriiska, Talyaaniga iyo Xabashida oo socday muddo 20 sano.

Ciidamadii Ingiriiska dagaal ayey ku soo qaadeen ciidamada Sayidka markii taariikhdu ahayd Abriil 1901kii, waxaana dagaalkaas loo yiqiin dagaalkii Afbakeyle, goobtaasi waxay 40 mayl galbeed ka xigtaa magaallada Laascaanood. Halkaas waxaa ka dhacay dagaal culus oo dhimasho iyo dhaawacba geystay, waxaase libtii raacday Daraawiish oo ka adkaatay Ingiriis. Isla sanadkaas, Ingiriiska iyo Daraawiish, waxay isaga horyimaadeen dagaal kale oo ka dhacay meesha la yiraahdo Oodagooye oo u dhow Laascaanood, waxaa asna guuleystay ciidankii Daraawiishta. Sanadkii 1902dii ciidamada Daraawiishta oo ka koobnaa 15,000 oo nin, 12,000 oo ka mid ahi ay fardooley yihiin iyo 1,500 oo qoryo ku hubeysan, waxay mar seddexaad isku haleeleen ciidankii Ingiriiska meesha la yiraahdo Beerdhiga, halkaas oo khasaare ba’ani soo gaarey ciidankii Ingiriiska.

Dagaalkaas Beerdhiga kadib, ciidamada Ingiriiska oo dhammaa 2,400 askari, waxaa lagu soo kordhiyey 1,200 oo kale. Wuxuuna Ingiriisku qorsheyey iney Daraawiishta ka soo weeraraan seddex jaho, kuwa ka imaanaya dhinaca Hobyo si ay u qabsadaan Mudug, kuwa ku imaanaya wadada Berbera-Buuhoodle iyo ciidan 5,000 gaaraya oo Xabashi iyo saraakiil Ingiriis ah isugu jira, oo soo maraya dhinaca webiga Shabeelle si ay uga horjoogsadaan Sayidka inuu u baxsado dhinaca Soomaali Galbeed.

Ciidamadii ka imaan lahaa Hobyo, waxay socdaalkooda soo bilaabeen 22kii Febraayo 1903dii, waxaase dhacday in ciidamadii Daraawiishtu ay u gurteen dhinaca Walwaal iyo Wardheer, si ay uga baxsadaan dabinka loo dhigay. Sanadkii 1903dii, Daraawiishi waxay isku haleeleen ciidamadii Ingiriiska laba goobood oo ay ugu horreyso Gumburi, taas oo ay ciidamadii isticmaarku ku hoobteen. Meesha kale oo la isaga horyimid waxay ahayd Daratoole oo iyana dagaal kharaari ka dhacay. Dagaalladaas ka dib Sayidku, wuxuu u guurey Nugaal.

Ciidamadii Daraawiishta iyo ciidankii Ingiriisku waxay kaloo dagaal isaga horyimadeen meesha la yiraahdo Jidbaale. Dagaalkaas ciidanka Ingiriiska oo dhammaa 8,000 askari iyo kuwa Daraawiishta oo lagu qiyaasay 6,000 illaa iyo 8,000, waxaa lagu jabiyey ciidankii Daraawiishta, oo waxaa soo gaaray khasaaro badan oo dhimasho iyo dhaawacba leh. Sanadkii 1904tii dagaalka Jidbaale kadib, Sayidka iyo ciidamadiisii waxay u guureen Bari, markii ay ballanqaad ka heleen Boqor Cismaan.

Sanadkii 1905tii, dowladihii Talyaaniga iyo Ingiriiska waxay isla ogolaadeen in Sayidku uu yeesho dhul uu asagu xukumo oo aan lagu soo faragelin. Waxaa la isla ogolaaday inuu xarun ka dhigto magaalada Eyl. Heshiiska Illig, waxaa jebiyey dowladihii saxiixay kadib dagaalkii kowaad ee aduunka, ayagoo dagaal ku soo qaaday ciidamadii Sayidka. Sanadkii 1907dii, Sayidka wuxuu sii waday halgankiisii uu isticmaarka kula jirey khaasatan ciidamadii Ingiriiska, asagoo dib ugu soo noqday dhinacii Ingiriisku xukumay.

Sanadkii 1913kii, ciidamada Daraawishta, waxay dagaal ku qaadeen ciidamadii Ingiriiska oo saldhigoodu ahaa magaalada Burco. Halkaas Daraawiishtu waxay geysatay khasaare aad u baaxad weyn, waxayna soo dhaceen xoolo farabadan. Ciidan uu wato Richard Corfield nin la oran jirey oo madax u ahaa ciidamadii Ingiriiska (Camel Corps) iyo raggii lahaa xoolihii Daraawiishi soo dhacday, ayaa soo raacdeystay Daraawiishta iyo xoolihiiba. Xoolihii oo maraya meesha la yiraahdo Beer, ayey garab mareen oo u fariisteen buurta Dulmadoobe salkeeda. Waxay isku haleeleen buurta Dulmadoobe, taas oo ciidankii Ingiriiska lagu jebiyey. Goobtaas waxaa lagu dilay Richard Corfield oo Soomaalidu u taqaan Koofil, waxaana Sayidku u tiriyey gabay dheer oo aan intan yar ee soo socota ka soo qaatay:

“Adaa Koofilow jiitayaan, dunida joogeyne

Adigaa jidkii lagugu wadi jimic la’aaneede

Jahanama la geeyow haddaad aakhiro u jahato

Nimankii jannow kacay war bay jirin inshaalleye

Jameecooyinkii iyo haddaad jowhartii aragto

Sida Eebbahay kuu jirrabay mari jawaabteeda

Daraawiish jikaar igama deyn tan iyo jeerkii dheh

Ingiriis jabyo waxaa ku dhacay jac iyo baaruud dheh

Waxay noo janjuunteenba waa jibashadiinii dheh.”

Ciidamadii Ingiriiska markii ay u caalwaayeen Daraawishta Sayidka, waxay isticmaaleen diyaarado ay ku duqeeyeen xarumihi Daraawiishta. Bishii Jannaayo sanadkii 1919kii ayaa Ingiriis ka soo duuley cir iyo dhulba. 8dii diyaaradood ee ugu horreyey, waxay duqeeyeen meelaha la kala yiraahdo Mirashi, Jiidali iyo Baran, meelahaas oo ay Daraawiishtu qalcado ku lahaayeen. (Sh. Jaamac Cumar Ciise, 1974).

Daraawiish markii ay aragtay in lagula dagaalamay hub aney haysan, waxay go’aansatay iney u guurto koofurta Soomaaliya oo ay xarumo ku lahayd. Waxay degeen meelaha la kala yiraahdo Qorra, Shinniile iyo Horushagax. Daraawiishtii oo dagaal rogaal celin ah isu diyaarineysa ayaa waxaa ku dhacay cudur saf mar ah oo rag badani u dhinteen, intii kalena waxaa ku soo duuley oo laayey ciidan Ingiriisku soo dumay oo Soomaali u badnaa madaxna uu ka ahaa nin la oran jirey Sir Archer. Daraawiish wixii ka haray, waxay u baxsadeen Qarrijiqood oo ay markii dambena uga sii gudbeen Iimey oo ah meeshii Sayidku ugu dhintay cudurka duumada.

1.5.2 Gobanimadoonkii SYL iyo SNM

Kadib markii Ingiriisku jebiyey Talyaanigii gumeysanayey dalka qaybo ka mid ah, dadka Soomaaliyeed waxay heleen fursad ay kaga doodaan isticmaarka iyo waxyeeladiisa. Waxaa kaloo jirey dad aqoonyahano ah oo la soo shaqeeyay isticmaarka fahamsanaana xorriyadu waxay tahay, kuwaas oo doonayey iney ridaan reeryada gumeystayaasha qaybsaday waddanka. Arrimahaas oo dhan ayaa sabab u noqday in uu sameysmo Ururkii Dhalinyarada Soomaaliyeed (SYC) bishii Maajo 1943dii. Magacaas markii dambe waxaa loo bedelay SYL oo noqday mid ay ku soo hirtaan dadka u dagaalamaya xorriyadooda. Ururkan waxaa aasaasay 13 dhalinyaro Soomaaliyeed ah, waxayna ujeedadooda weyni ahayd in dhulka Soomaaliyeed ee la qaybsaday uu wada xoroobo, magacyadooduna waa sidatan hoos ku xusan:

• Yaasiin Xaaji Cismaan Sharmarke
• Cabdulqaadir Sheikh Sakhaawadiin
• Xaaji Maxamed Xuseen Xaamud
• Maxamed Faarax Hilowle
• Dheere Xaaji Dheere
• Cismaan Geedi Raage
• Maxamed Cismaan Baarbe
• Daahir Xaaji Cismaan Sharmarke
• Cali Xasan Cali
• Siyidiin Xirsi Nuur
• Maxamed Cabdalle Xayeesi
• Huudow Macallin
• Maxamed Cali Nuur

Ingiriiska oo markaas haystay dalka, wuxuu damcay inuu isu keeno shanta Soomaaliyeed oo ay asaga hoos yimaadaan. Waxaa taas ka soo horjeestay labadii waddan ee kale oo kula jiray gudiga Qaramada Midoobey, waxayna kala ahaayeen Mareykanka iyo Midowga Sufyeeti. Waxaana dadaal weyn sameysay dowladii Xabashida oo ka dhaadhicisay Mareykanka in aan talada Ingiriiska la yeelin si ay u sii haysato dhulka ay gumeysato ee Soomaali Galbeed.

Waxaa ayana jirtay, in ururkii SNL uu ka sameysmay gobolada waqooyi ee Ingiriisku gumeysan jirey. Labadan urur ee SYL iyo SNL, waxay sameeyeen kicin iyo baraarujin dadka lagu baraarujinayo dhibaatooyinka gumeystayaashu dalka iyo dadkaba ku hayaan.

Ururka SYL, wuxuu xarumo ka furtay magaalooyinka Soomaaliyeed dhammaantood si loola dagaalamo isticmaarka magac kasta ha lahaadee. Waxaa jirtay in Xabashidu aad ula dagaalantay dhaqdhaqaaqii gobanimadoonka ah ee SYL. Xabashidii dadkaas waxay ula dhaqantay si waxashnimo ah oo qofkii ay doontana way dili jirtay, qofkii kalena xabsiga ayuu ku dhiman jirey. Sanadkii 1948dii, markii Ingiriisku ku wareejiyey dhulka Soomaali Galbeed Xabashida, waxaa mudaaharaadyo sameeyay dad ka tirsanaa SYL kuwaas oo ka soo horjeeday tillaabaas Ingiriisku qaaday. Waxaa dhacdadaas ku dhintay 25 qof in badan oo kalena way ku dhaawacantay.

Dagaaladii dadkii ka tirsanaa SYL ay galeen waxaa ka mid ahaa Hanoolaato iyo Dhagaxtuur oo Muqdisho ka dhacay. Magaalada Muqdisho, ururka SYL xoog ayuu ku lahaa. Isticmaarkii Talyaaniga wuxuu isku dayey inuu caburiyo kacdoonka ka soo horjeeda xukunkiisa, laakiin taas kuma guuleysan oo waxaa lagala horyimid iska caabin xoog leh.

1.5.3 Doorashooyinkii Xorriyadda ka Horreeyay

Doorashadii ugu horreysay waxay dalka ka dhacday sanadkii 1954kii, taas oo loo tartamayey xubnaha ka qaybgalaya dowladaha hoose ee Koofurta Soomaaliya. 21kii xisbi ee tartanka galay, SYL waxay heshay boqolkiiba 48, Xisbiga Digil Mirifle (HDM) waxay heleen boqolkiiba 22.

Doorashadii taas ku xigtay, waxay dhacday 1956dii, oo ahayd markii ugu horreysay oo doorasho guud dalka laga qabto. Natiijadiina waxay noqotay SYL oo heshay 43 xubnood, HDM oo heshay 13 xubnood iyo xisbiyada yaryar oo helay 3 xubnood. Doorashadan kadib, Cabduilaahi Ciise oo SYL ka tirsanaa, ayaa maamulkii Talyaanigu u doortay inuu soo dhiso dowlad Soomaaliyeed (Laitin & Samatar, 1987).

Waxaa jirtay inaan qabaa’il badani ka dhex muuqan dowlada SYL soo dhistay, lagana xumaaday habdhaqanka madaxda SYL iyo sida dad yar oo dhowr qabiil ka koobani u marooqsanayaan xukunka dowlada. Taasi waxay dhalisay inuu sameysmo xisbi kale oo ka soo horjeeda SYL, waxaana la oran jirey Xisbigii Soomaali Weyn (GSL). Sanadkii 1959kii, markii la qabanqaabinayey doorashadii ugu dambeysey ee Talyaanigu maamulayey waddanka, maamulkii ay hogaamineysay SYL, wuxuu xirxiray boqolaal ka tirsanaa xisbiyadii ka soo horjeeday sida xisbigii GSL. Taasina waxay keentay in SYL ay hesho 83 ka mid ah 90kii xubnood ee baarlamaanku ka koobnaa.

Haddii aan soo qaadano gobollada waqooyi oo markaas Ingiriisku maamulayey sanadkii 1959kii ka hor doorashooyinka iyo xisbiyada siyaasiguba mamnuuc ayey ahaayeen. Maamulkii Ingiriiskuna asaga ayaa qabaa’ilka ka soo xuli jirey dadka maamulkiisa ka qayb gelaya. Doorashadii ugu horreysayna waxay waqooyiga ka dhacday 1959kii, taas oo uu qaadacay xisbigii SNL. Intaa waxaa ku xigay doorashadii la qabtay bishii Feberaayo 1960kii, oo loo tartamayey 33 xubnood oo baarlamaanku ka koobnaa. Xisbigii SNL oo uu hogaaminayey Maxamed Xaaji Ibraahim Cigaal, wuxuu ku guuleystay 20 ka mid ah 33da xubnood oo baarlamaanku ka koobanaa. Isla doorashadaas, xisbiga la oran jirey NUF wuxuu helay 1 xubin halka xisbiga USPna uu heshay 12 xubnood.

Bishii Abriil 1960kii, Ingiriisku wuxuu si kadis ah ugu dhawaaqay inuu xorriyad siinayo waqooyiga Soomaaliya maalmo ka hor marka uu Talyaanigu xorriyad siiyo koofurta Soomaaliya. Ingiriisku wuxuu ka baxay gobollada waqooyi ee Soomaaliya 26kii bishii Juunyo 1960kii, taas oo 4 casho ka horreysay markii ay xoroobeen gobollada koofureed oo ku beegnayd 1dii bishii Luulyo 1960kii Wada xaajood dhowr bilood qaatay kadib, 1dii Luulyo 1960kii waxaa midoobey labadii qaybood oo ay Ingiriiska iyo Talyaanigu kala gumeysanayeen.

Qorista kitaabkan, waxaa igu dhaliyey markii aan ka qayb galay shirka dib uheshiisiinta Soomaalida ee Mbagathi, Keenya. Shirkaas oo ah kii 14aad oo loo qabto madaxda kooxaha hubeysan ee ka jira dalka, waxaa iiga soo baxday in hoggaamiyaasha kooxaha iyo dadka kala taabacsan oo u nacamleynaya aaney diyaar u ahayn in Soomaaliya yeelato dowlad soo celisa kala dambeyntii iyo hannaankii dowladnimo. Waxaa kale oo aan arkay in shacabkii dhammaantiisa loo kala qoqobay qabaa’il aan wax isu ogoleyn. Qabiil walbaa, wuxuu doonayaa inuu liqo xaqa uu qabiilka kale leeyahay. Arrintaasi ayada ah, waxaan u arkay iney tahay xarig jiid aan dhammaaneyn oo ay ka shaqeeyeen quwado shisheeyo kuwaas oo loo aaneynayo dumintii qarankii Soomaaliyeed.

Waxaa kale oo dadka shirka ka qaybgalaya iiga muuqatay iney dhammaatay qadarintii iyo maamuuskii ay lahaan jireen Oday-dhaqameedyada Soomaaliyeed. Iyadoo ay taa la wareegeen dagaal oogayaal aan u daneyneyn maatada ay ku muquuninayaan qoriga caaradiisa. Arrintaa aan kor ku soo sheegay waxay na dareensiin kartaa, inaan isku khaladnay qabiilkii iyo qaranimadii Soomaaliyeed.

Waxaa xusid mudan shirkii Carta oo ku dhammaaday mudo afar bilood ah oo ay hoggaankeeda hayeen Odey-dhaqameedyada Soomaaliyeed. Shirka dibu-heshiisiinta ka socda Keenya, waxaa uu socdaa mudo sanad iyo afar bilood ah, haddana lama oga goor uu dhammaan doono, sababtoo ah waxaa geesaha isla galay qabqablayaal ku abtirsada qabiil aan raalli ka ahayn iney matalaanba.

Waxaa daciifay oo meeshaba ka baxay kaalintii aqoonyahankii dalka kuwaas oo looga fadhiyey iney ka samata bixiyaan aafada ku habsatay ummadda Soomaaliyeed. Aqoonyahanku inuu kaalintiisa guto iska daaye, wuxuu qeyb ka noqday qoqobka iyo kala qaybinta shacabka mudada dheer madaafiicda iyo gaajadu naafeysay. Waxaa ammaan iyo hambalyaba mudan dumarka Soomaaliyeed oo iyagu dadaal xoog leh ugalay iney buuxiyaan kaalintii raggu ka baxay. Waxay u istaageen iney quudiyaan qoyskii aabuhu qoriga iyo qaadka ka doortay. Waxay kaloo door weyn ka ciyaareen dib-u-heshiisiintii dadkii dadkii dagaal-oogayaashu dabka isugu dhiibeen.

Waxaan qaybta kowaad ee kitaabkan uga hadlay, dadka iyo dalka Soomaaliya. Faahfaahin dheeraad ah, waxaan ka bixiyey kheyraadka dalka, si akhristuhu u fahmo nimcada ku duugan dalkeena hooyo. Waxaa ayana kaga hadlay dadka Soomaaliyeed halka ay ka soo jeedaan iyo sida ay ugu faafeen Geeska Afrika. Taariikhyahanada wax ka qoray dadkeena, waxay u qaybsameen labo markii ay qeexayeen isirka Soomaalida. Qolo waxay tiri dadka Soomaalidu, waxay ka soo jeedaan Carab ku beerantay waqooyiga iyo waqooyi bari ee dalka, kadibna u fiday koonfur iyo koonfur galbeed ee dhulka Soomaalidu degaan.

Waxaa kuwaas fikrad ka soo horjeeda qaba kuwa yiri, Soomaalidu waxay isku hayb yihiin Oromada iyo qowmiyadaha kale ee xaamiyiinta ah, waxayna markii hore ku bcermeen meel ku toosan waqooyiga Keenya. Dadkaasi waxay u hijroodeen illaa iyo waqooyiga dalka oo ay ku bateen, ayagoo markaa kadib dib ugu soo hijrooday koonfurta Soomaaliya iyo bariga Itoobiya iyo waqooyiga Keenya.

Qaybtan koowaad, waxaan kaloo uga hadlay qaab-dhismeedka qabiilka iyo maamuladii dalka ka jiri jiray xorriyada ka hor. Waxaan si buuxda ugu faahfaahiyey sidii gumeystayaashu u qaybsadeen dalka iyo halgankii gobanimadoonkii shacabka Soomaaliyeed u soo galay qaranimadii ay burburiyeen kooxo yar oo dano gaar ah lahaa.

Qaybta labaad, waxaan ku soo ururiyey dhacdooyinkii soo maray dadka Soomaaliyeed laga soo billaabo 1960kii illaa iyo 1991. Dhacdooyinkaas waxaa soo hoos galaya, waxqabadkii dowladihii xukumi jirey iyo dhaliilihii ay lahaayeen. Waxaan wada ogsoonahay ineyan dowladahaasi ka soo bixin kaalintii uu ka sugayey shacabkeenu. Dhaliilahaaan soo koobayna ujeeddadoodu waxay tahay inaan uga digo dowladaha imaan doona.

Qaybta seddexaad oo ayana aad muhiim u ah waa dumintii qaranka Soomaaliyeed iyo wixii ka dhashay. Waxaan uga hadlay jabhadihii isu bahaystay iney ridaan dowladii ciidamadu hor kacayeen, ayagoon ka fikirin nooca dowlada bedelidoonta iyo cawaaqibkeeda waxay noqon. Intaa waxaa weheliya, oo aan qaybtaan kaga hadlay shirarkii dib-u heshiisiineed ee loo qabtay madaxda kooxaha dalka ku hardamayey 13kii sano ee dowlad la’aantu jirtey iyo waxa weli hortaagan in dowlad laga dhiso dalka Soomaaliya. Waxaan kaloo wax ka taabtay dimuqraadiyada iyo Soomaaliya, oo aan ka hadlay sida qabyaalada dadkeenu ku dhaqmo iyo nidaamka dimuqraadiyadu aynan isu waafaqeyn.

Waxaan ka afeefanayaa erayada aan adeegsaday oo aan isku dayey iney ahaadaan kuwa dhexdhexaad ah, haddii ay qof si kale ula muuqdaan inuu ii cudur daaro, maxaa yeelay Afka Soomaaligu waa mergi oo dhinacii aad u jiidaba waad u qaadan kartaa.

Waxaan kale oo aan ka cudurdaaranayaa siiqada iyo ujeedada uu xambaarsan yahay kitaabkan, oo aan ugu talo galay toosin iyo talo bixin si shacabka Soomaaliyeed ay mar kale u hantaan qaranimadoodii. Marka aan sheegayo dhacdooyinkii la soo maray, waa wax taariikhi ah oo la doonayo iney ka faa’iideysato ummadda Soomaaliyeed. Ma aha ujeedada buugan in qof, koox ama qabiil lagu cambaareeyo, ee waxa aan ula jeedaa inuu qayb ka noqdo soo celinta dowladnimadii iyo sharaftii ummadda.

Dr. Cabdisalaam Sheekh Xasan

London, Jannaayo 2004

Buugan waxaan u hibeynayaa dadka Soomaaliyeed oo ay aafeeyeen dagaalada iyo dbibaatooyinka kale ee ay dowlad la’aantu keentay. Waxaan kaloo u hibeynayaa dadka Soomaaliyeed inta ku dadaaleysa iney soo celiyaan qaranimadii iyo haybadii aan lahaaan jirney.

Marka hore, waxaa mahad leh Allihii ii sahley inaan qoro kitaabkan. Marka xigta, waxaa mahad aan u celinayaa xaaskayga oo gacan igu siisey dhammeystirka kitaabkan, dulqaadna u yeelatay mudadii aan ku mashquulsanaa qorista buugan.

Waxaa kaloo duco iyo mahadnaqba u jeedinayaa wiilkeyga Mustafa Cabdisalaam oo isagu iga caawiyey xagga isticmaalka iyo ka faa’ideysiga macluumaad aan ka helay aaladda Internetka. Waxaa iyana mahadcelin mudan asxaabta faraha badan oo igu dhiirrigeliyey qorista buugan, gaar ahaan Cabdullaahi Kuukaay iyo Cabdiqaasim Maxamed Xasan oo ayagu iigu deeqay buugaag aan ka faa’ideystay.

Dr. Cabdisalaam Sheekh Xasan

London, Jannaayo 2004.

Dr. Cabdisalaam Sheekh Xasan

---

 

TUSMO

Mahadnaq
Arar
Khariidado
Gogoldhig

Qaybta Koowaad
Dalka iyo Dadka Soomaaliyeed
Qaab-Dhismeedka Qabiilka
Maamuladii ka jiray dhulka Soomaaliyeed
Boqortooyadii Bunti
Saldanadii Benaadir
Saldanadihii ka jirey dhulka Soomaaliyeed ee Itoobiya haysato iyo gobolka Awdal
Saldanadii Waqooyi Bari
Saldanadii Seylac
Saldanadii Hobyood
Saldanadii Sanaag
Boqortooyadii Ajuuraan
Saldanadii Geledi
Qaybsashadii Dhulka Soomaaliyeed
Dhaqdhaqaaqyadii Gobanimadoonka
Halgankii Sayid Maxamed
Gobanimadoonkii SYL iyo SNL
Doorashooyinkii xorriyada ka horreeyay

Qaybta Labaad
Dowladihii jiray 1960-69
Dowladii Kacaanka
Cinqilaabkii Ciidamada
Hantiwadaagii Cilmiga
Horumarkii Kacaanka
Dib-u-dhacii Kacaanka

Qaybta Saddexaad
Dumintii qarankii Soomaaliyeed
Shirarkii dib-u-heshiisiinta
Shirkii dib-u-heshiisiinta Jabuuti ee 1991dii
Shirkii dib-u-heshiisiinta ee Addis Ababa
Shirkii dib-u-heshiisiinta ee Qaahira
Dhisidii Maamul goboleedka Buntland
Shirkii dib-u-heshiisiinta ee Carta
Shirkii dib-u-heshiisiinta Mbagathi
Caqabadaha hortaagan dhisme dowlad qaran
Demoqraadiyada iyo Soomaaliya

Qaybta Afraad
Gunaanad iyo Talooyin
Tixraacyo

Jaldiga Gadaale