All posts by mktbd

Waa Maxay Tix iyo Tiraab?

Af-Soomaaliga Dugsiyada Sare - Fasalka 3aad

Hordhac

Inta aynaan qeexin waxa ay kala yihiin tix iyo tiraab, waxa habboon in aynu marka hore qeexno waxa uu yahay afka Soomaaliga ee ay tixdu iyo tiraabtuba ka mid yihiin.

Af-Soomaaligu waa af xuruuftiisu ay Laatiin tahay dhawaaqiisuna uu Carabi yahay. Waxaana la qoray fartiisu sanadku marka uu ahaa 1972kii.

Codadka uu far-Soomaaliga ka kooban yahay ama leeyahay waa toban shaqal, kow iyo labaatan shibbane iyo sumadda hamsada oo iyadu leh cod gaar ah.

Afka Soomaaligu waxa uu u qaybsamaa guud ahaan labo qaybood oo waaweyn oo kala ah:

  • Tix
  • Tiraab

Qeexid Tix

Tixdu waa qayb hadalka ka mid ah waxayna leedahay ridmo iyo qaafiyad u gaar ah oo xaraf ku socota oo tuduca horey ama dhexda ka gala kuna soo noqnoqda labo, saddex ama afar goor. Tixdu waa suugaan, suugaantuna waa maanso, maansaduna waxa ay ka kooban tahay qaybo badan, waxaana ugu waaweyn:

  • Gabayga
  • Geeraarka
  • Jiiftada
  • Masafada
  • Buraanburka
  • Heesaha
  • Guurowga
  • Shiribka
  • Welgada
  • Maahmaahyada

Xeerka tixdu waa inaad saddex waxyaabood dhawrtaa: munaasabadda, macnaha iyo xarafkaba.

Qeexid Tiraab

Tiraabtu waa qaybta hadalka ka midka ah ee aan lahayn ridmo iyo qaafiyad ama xaraf ay ku socoto, waxa ayna ka kooban tahay murti, googaaleysiga, sheeko, baaniso, oraah iyo qayb ka mid ah maahmaahyada.

Xeerka tiraabta loo adeegsado waa in loo ilaaliyo meel dhacdo iyo macno, laakiin kugu dabrimeyso tiraabtu inaad xaraf iyo xubin midna ku socodsiiso ee hadalku tiraabta ahi waad dheereyn kartaa waadna gaabin kartaa.

Weydiimo

  1. Waa maxay tix? Waa maxayse tiraab?
  2. Goorma ayaa la qoray far-Soomaaliga?
  3. Immisa ayuu u qeybsamaa Af-Soomaaligu?
  4. Sheeg saddex ka mid ah qaybaha tixda.
  5. Sheeg xeerka tixda iyo tiraabta.

Af-Soomaaliga Dugsiyada Sare – Fasalka 3aad

Af-Soomaaliga Dugsiyada Sare - Fasalka 3aad

 

Tusmada Buugga

Waa Maxay Tix iyo Tiraab?
Tashan Weydayee Waa Laguu Talin
Maandeeq (Gabay)
Saanu Yeelaba (Sheeko)
Xumaanta Qabyaaladda (Gabay)
Garsoorka Wanaagsan (Sheeko)
Dayax (Gabay)
Isma Gabe Fariid (Sheeko)
Haddii Dunida Lagu Waarayo (Gabay)
Heerin (Sheeko)
Tusaale Waalid (Gabay)
Qaadow Adigaa leh (Gabay)
Wayga Degi Waayey (Gabay)
Ha Socoto, Ha Socoto
Xeerka Af-Soomaaliga (Falkaab)
Cabdi Gaheyr (Sheeko)
Sahan (Saar)
Dhaadaa Wax Ma Dhaafaan (Sheeko)
Afku Wuxuu La Xoog Yahay (Gabay)
Wadaaddo iyo Wiilwaal (Sheeko)
Miyi iyo Magaalo (Gabay)
Waa Xaq (Sheeko)
Gogosha Ha Igeynin (Gabay)
Ina Xagaa-Dheere (Sheeko)
Tallan Baan Qabaa
Qaali Waxaad Tiraahdaa (Gabay)
Dixdhagaxeed (Gabay)

Dayax

Af-Soomaaliga Dugsiyada Sare - Fasalka 3aad

Gabaygaan waxaa tiriyey Axmed Ismaaciil Diiriye oo ku magac dheer Qaasim. Qaasim gabaygaan waxaa uu curiyey sanadkii 1964-kii markaasina waxay ka mid ahayd waqtigii ay umada Soomaaliyeed sida foosha xun u hogaaminayeen mudanayaashii ay dadku soo dooran jireen. Wuxuuna yiri:

Dayaxaa lakala boobayaa iyo dirirki cawleede
Dabagaabihii laga career dunina yeelkeede
Xidigtii dagaariyo la dhaaf diilintii furey e.
Dibbaa laxaha loo eegayaa sacana waa dhaafe
Duqii samada lagu sheegayiyo dide ciijiidhiiye
Dabaylaha rag baa kala yaqaan dawga loo maro e
Hadba waqalka dihin Ruushku wow doogsin cararaaye
Daruuraa laweeraray nin ogi dan uga faalooye
Ha yeeshee dabkeedu haba’ee doqoni waa mooge
Nin da’diisu meeshaa tagtoo daalan baan ahaye
Daab gudimo wali sooma jarin wiilashaan diraye
Halka dunida lagu geedi yahay dayiba maysaane
Umadii daryeel wali mahelin daacada ahayde
Sidii bay u dooyaysan tahay damasha waaweyne
Sidii buu dugaag uga gurtaa daaqa xoolaha e.
Sidii bay dudada aar dhiciyo dacaw u joogaane
Sidii bay dushaa uga sidaan dumar caruurtiiye
Sidii bay dagmadu ceelashii ugu dar leeftaaye
Sidii bay docaha aqaladii uga daloolaane
Sidii bay daroorimada iyo daad u galayaaye
Sidii baa dagaalow biyaha loo dawariyaaye
Sidii bay u daba goosi tahay haradii dooloode
Oy waliba dibindaabiyo iyo diriri joogtaaye
Waa kaa dareersaday Amxaar dayr cadkii dhalaye
Dambi kuma hadlaayee ma arag dawladaan rabaye
Isma doorin gaalkaan diriyo daarta kii galaye
Dusha midabka Soomaali baad dugulka moodaaye
Misna laguma diirsade qalbigu waa dirkii Kaaral e
Meeshaan dad aan urursho iyo dirir ka eegaayey
Iyaba waa darxumo ii hadhee dacar miyaan leefay
Ma doraato raadkaan dhigaan dib ugu soo laabtay
Sidii aan dayfeysanahay miyaan dawgii ka habaabay
Waxba arartu yay ila durkine waxaan ku soo duubay
Maruun buu daf oran nabsigii diinku soo sidaye
Maruun bay daruur caafimaad dooxa soo rogiye
Darridaa abaarta ah mar buu doog ka soo bixiye
Dibjirkiyo marbay reer miyigu daasadaa qubiye 2
Maruunbuu dagiigaxan ragii daalanaan jiraye
Oo dabar danbeedkiyo dhibtiyo diidi keenada e
Maruun buu daboolka iska rogi doob la quursadaye
Dibnihii shakaalnaa marbaa dooda loo furiye
Markaasaa la daydayi xaqii naga dahsoonaaye.

SHARAXA EREYADA
1. Waxaa loo tartamayaa dayaxa iyo xidigaha tagistooda.
2. Laga career: laga tag, laga fogaa.
3. Xidigihii inoo muuqanayey iyo jiitintii waaq habaar qaba haatan la dhaaf oo kor baa loo sii socdaa.
4. Lo’da iyo laxaha labaduba waa xidigo laga faaliyo.
5. Duqa samada: awrka cirka
6. Cirjiidh: xidigo.
7. Doolo: waa harooyin hawada ku yaal.
8. Kaaral: waxa uu ahaa gaal Ingiriis ahaa oo 18 sano Waqooyi xukumi jiray.

WEYDIIMO
1. “Ha yeeshee dabkeedu ha ba’ee doqoni waa mooge.” Waa maxay waxa Qaasim leeyahay doqonta lama socoto? Yuuse doqonta ula jeedaa?
2. Meesha uu leeyahay da’diisii baa gaadhay waa xagee?
3. Ka hadal waxyaabaha kuu muujinaya dawladii Soomaaliyeed ee markaa dalka ka talinaysay in aanay dalka wax hormar ah gaarsiin.
4. Sadexda su’aalood ee Qaasim is weydiinayaa shucuurtiisa wadaninimada ah maxay kaaga muujineysaa?
5. Si kooban uga hadal tuducyada soo socda waxa ay muujinayaan:

“Isma doorin gaalkaan diriyo daarta kii galaye.”

“Misna laguma diirsade qalbigu waa dirkii Kaaral e.”

“Dusha midabka Soomaali baad
dugulka moodaaye.”

  1. Faallo kooban ka bixi todobada tuduc ee gabayga ugu dambeeya.

Boqorka iyo Galleyrkiisa

Sheeko Gaaban

Jeems Bidaarguul

Jankiis Khaan wuxuu ahaa boqor weyn oo dagaalyahan ahaa. Wuxuu ciidankiisu isagoo hogaaminaya kuduulay Shiinaha iyo Furus, wuxuuna qabsaday dhulal badan. Waddan kasta, dadkiisa waxay sheegi jireen ficiladiisii; waxayna yiraahdeen illaa xilligii Aleksandar-kii Weynaa, boqor Jankiis la mid ah lama arag.
Maalin maalmaha ka mid ah, isagoo deegaankiisa jooga, dagaalna uu ka nastay, ayuu isagoo faras saaran duurka galay si uu usoo ugaarsado. Waxaa la socday saaxiibo fara badan. Socdaalkooda waxaa ka muuqday farxad, waxayna siteen qaansooyin iyo leebab. Gadaashooda waxaa daba socday adoomadooda oo watay eeyaal.
Waxay ahayd koox ugaarsato oo dhameystiran. Keyntii waxaa laga maqlayay qeyladooda iyo qosolkooda, waxayna filayeen in ay la hoydaan ugaar aad u fara badan.
Boqorka gacantiisa waxaa dul fadhiyay galleyr uu aad u jeclaa, waayo waagaas galleyrada ugaarsi ayaa loo tababari jiray. Hal eray ayuu mulkiilaha ku oran jiray, markaasey cirka u duuli jireen iyagoo raadinaya ugaar. Hadey nasiib wanaag arkaan sagaaro ama bakeyle, waxay soo dagi jireen iyagoo usoo dhacaya sida fallaar la soo ganay oo kale.
Markuu habeenki soo dhawaaday, waxay ugaarsatadi bilaabeen in ay dheelmadaan. Marar badan ayuu Boqorku dhex maray keyntaan, waddooyinka si fiican ayuu u yaqaanay. Haddii ay ugaarsatadii qaadeen waddadii ugu dhoweyd, Boqorkii wuxuu qaaday waddo dheer oo dhex marta waadi ku yaala laba buurood dhexdooda.
Maalintaa maalin aad u kulul ayey ahayd, Boqorkiina aad ayuu u oomanaa. Galleyrkiisi mar hore ayuu gacantiisa ka duulay, waxaa hubaal ahaa in uu galleyrku iskii u dheelman doono.
Boqorka si tartiib ah ayuu u watay faraskiisa. Mar hadda ka horeysay ayuu aagaan ku arkay balli biyo nadiif leh, khaasatan waddaduu hadda marayo. Yaa mar un tusa balliga! Laakiin maalmihii kululaa ee jiilaalka ayaa qalajiyey balliyaashi buuraha ku yaalay oo ay biyuhu ka soo burqan jireen.
Ugu danbeyntii, wuxuu aad u farxay markii uu arkay biyo ka soo dhibcaya dhagax dhinaciisa. Wuxuu ogaaday in uu kor jiro balli. Xilligii roobabka, wabi ay xawaarihiisu aad u xoog badan yihiin ayaa meeshan ka qulquli jiray; laakiin hadda wuxuu isu badalay hal dhibac oo marba soo dhacaysa.
Boqorkii faraskii ayuu kadagtay. Wuxuu boorsadiisa ugaarsiga kala soo baxay koob fidda ah. Wuxuu u hoos dhigay dhibcihii soo dhacayey.
Waqti dheer ayey ku qaadatay in uu koobki buuxsamo; Boqorkana aad ayuu u oomanaa, si adag ayuuna u sugay. Ugu danbeyntii wuu buuxsamay. Wuxuu saaray bushimihiisa, wuuna cabbi rabay.
Mar un, sharqan ayaa laga dareemay hawada, koobkiina gacantiisa ayaa laga riday. Biyihii oo dhan dhulka ayey ku daateen. Boqorkii kor ayuu eegay si uu u arko ciddii falka ka danbeysay. Waaba galleyrkii uu jeclaa!
Galleyrkii ayaa cabbaar dul heehaabay balliga, kadibna dul dagay dhagax balliga agtiisa ah. Boqorkii koobka ayuu dib u qaatay, haddana wuxuu u hoos dhigay dhibcihii biyaha.
Goortaan wax badan ma uusan sugin. Koobka barkiis markuu buuxsamay ayuu u qaaday xagga afkiisa. Laakiin intuusan taabsiin bushimaha, galleyrkii ayaa hoos u soo duulay mar kale, gacmaha Boqorkana ka tuuray koobkii.
Hadduu Boqorki xanaaqay. Mar kale ayuu isku dayay in uu cabbo, markii saddexaadna galleyrki ayaa cabbitaankii u diiday.
Markaas ayuu Boqorki aad usii xanaaqay. “Sidee baad saan iigu gali kartaa?” ayuu yiri, “Haddaad ii gacan gasho, qoortaada ayaan maroojin doonaa!”
Mar kale ayuu koobki buuxiyey. Laakiin intuusan isku dayin in uu cabbo, wuxuu galka ka siibtay seeftiisa.
“Hadda Jaalle Galleyrow,” ayuu yiri, “waa markii ugu danbeysay!”
Intuusan hadalkii dhameysan, galleyrkii ayaa soo dagay oo koobki gacantiisa ka tuuray. Laakiin Boqorka intaas ayuu rabay. Intuu seefta la dhacay ayuu shimbirkii la helay isagoo agtiisa maraya. Galleyrkii maskiinka ahaa ayaa dhulka ku dhacay, isagoo dhiig baxaya oo ku dhimanaya cagaha milkiilihiisa agtooda.
“Dhibkaaga wixii kaa raacay waa kaa!” ayuu yiri Jankiis Khaan.
Laakiin markuu koobkiisi raadiyay, wuxuu arkay in uu ku dhacay meel uusan gaari karin oo laba dhagax dhexdooda ah.
“Si kastaba ha ahaatee, waa in aan ka cabbo balliga,” ayuu isku yiri.
Markaas ayuu billaabay in uu kor u fuulo dalcadda buurta si uu u gaaro meesha ay ka soo dhibcayaan biyaha. Shaqo adag ayey ahayd, kor markuu usii korana, haraadka ayaa kusii kordhaya. Ugu danbeyntii meeshi ayuu gaaray.
Dhab ahaantii, meesha waxaa ku yaalay balli biyo ka buuxaan, laakiin waa maxay waxaas balliga dhex jiifa, uguna dhowdahay weyninkiisu in uu buuxiyo balliga oo dhan? Wuxuu ahaa mas weyn oo dhintay, oo ah nooca ugu sunta xun.
Boqorki wuu istaagay. Wuxuu iloobay haraadkii ku dhaganaa, waxa uu ka fikirayo oo kaliya waa meydki shimbirki miskiinka ahaa ee jiifa dhulka, buurta agteeda.
“Galleyrka ayaa nafteyda badbaadiyey!” ayuu ku dhawaaqay, “laakiin maxaan abaal marin uga dhigay? Wuxuu ahaa saaxiibkii iigu ficnaa, waana dilay!”
Buurti ayuu ka soo dagay. Shimbirki ayuu si tartiib ah dhulka uga qaaday, kuna riday boorsadiisa ugaarsiga. Kadibna faraskiisa ayuu fuulay, una dhaqaaqay dhanka hoygiisa. Wuxuu isku yiri:
“Maanta waxaan bartay cashar murugo badan; wuxuuna yahay, inaad waxba sameyn markaad xanaaqsan tahay.”

Dhammeystir

Diiwaanka Gabayadii Sayid Maxamed Cabdulle Xasan

Halkan waxaa ku dhammaaday 120kii gabay ee aan gogoldhigga ku soo xusnay iyo 16 gabay oo rag kale mariyey isla markaana gabayada Sayidka iyo Daraawiishta xiriir la leh.

Haddaba, wixii khalad ama gef ah ee buuggan ka soo baxa, ulakac ma aha, sidaa ayaana lagu soo ururiyey – iyadoo weliba raadintuna aad u daba dheerayd, wakhti badanna ay nagu qaadatay ururinta iyo qorista labadaba. Hase ahaatee, waa murti iyo taariikh Soomaaliyeed oo lama kala xigo ee sida saxa ah haddii aad hubto soo gudbi. Qof kasta oo gabay hubaal ah ka haya Diiwaankaan ama taariikhdii Daraawiisheed, iwm. Haddii ay kula tahay inaad diiwaanka wax taabbagal ah ku biirin karto, waxaannu kaa codsanaynaa inaad degdeg ula soo xiriirto qorayaasha iyo dhamaanba dadka ka shaqeeyay buuggan. Aad iyo aad baannu uga mahad celinaynaa wax kasta oo nala ku soo kordhiyo.

Waxaa jirto oo weliba hubaal ah, in gabayada Diiwaankan ku qoran ay dadka qaarkii ku adag yihiin, laakiin waxaannu idin la socodsiinaynaa in aysan shaqadii buuggu weli dhammaan. Waxaannu rajaynaynaa inaan helno dad af-Soomaaliga iyo taariikhda Soomaaliyeed aqoon dheer u leh isla markaana naga caawiya sharraxa , ujeeddada, sarbeebta iyo macnaha faahfaahsan ee gabayada.

Gabayada Diiwaankan waxaannu ku tala jirnaa inaannu kordhinno. Sidaas awgeed ciddii haysa gabay Daraawiisheed, mid ay mariyeen iyo mid loo mariyeyba, fadlan soo gudbi, waa taariikh isla markaana waa lagama maarmaan in la qoro oo la diiwaan geliyo si aanay u lumin ee ay murti dhaxalgal ah ugu noqoto jiilalka dambe.

Cali Xaaji Axmed

Diiwaanka Gabayadii Sayid Maxamed Cabdulle Xasan

Gabaygan gaaban waxay ulajeeddadiisu ahayd – in loogu hal daro Darwiish la oron jirey Cali Xaaji Axmed Aaden oo ay Sayidka habrawadaag ahaayeen, Cali waxaa dhasay Balax Seed Magan, Sayidkana hooyadii waxaa la oron jiray Carro Seed Magan.

Waxaa la yiri dagaalkii Ruuga ee Koofil ayaa lagu dilay Cali Xaaji Axmed oo fardaha Daraawiisheed buu madax ka ahaa, markii dagaalka foodda la is geliyey asaan wali la isu jilib dhigin, ayaa gaalkii girligaan Daraawiishta ku afuufay. Halkaas ayuu Cali Xaaji ku yiri, “War fardaha xabbadda dib uga qabta.” Waxaa markiiba loo qaatay inuu baqay, maxaa yeelay Daraawiish waxaa caado u ahayd in haddii tacshiiraad ama laba lays dhaafsado ay cadawga jiiraan.

Hadalkii Cali Xaaji oo ahaa “Fardaha rasaasta ka qabta!” hadii Sayidka loo geeyay ayuu mariyey gabaygan oo wuxuu yiri:

Caliyow habaaskii inaad, hadaftay lay sheegye
Hadalkaagu siduu noogu yimid, waa hagoognahaye
Waa kuu hundhuraayaa siduu, hooggu kuu maraye

Hadda aynu joogniyo intii, horay ka aamiina
Abidkood dagaal ma hargadaan, haybta aan nahaye
Adigaa hinjiga noo wada ee, haaligyaan nahaye

Hulqe aabbahaa baa ahaa, hogoshki dheeraaye
Waa wuxuu Hubeyr ugu fakaday, Haarriyaan dhicine
Maxaa habarwadaaggay ka dhigay, haadka cararaaya?

Hunguri Subeer

Diiwaanka Gabayadii Sayid Maxamed Cabdulle Xasan

Gabaygani wuxuu ka mid yahay gabayadii Halacdheere ku saabsanaaa, Hobyana ka billowday, loona waddamiyey bari, galbeed, koonfur iyo waqooyi, Sayidka oo la yiri wuu ka qaybqaatay wuxuu yiri:

Hunguri Subeer wuxuu ka ridi, hogobyo shaydaane
Mar haddaanu heeg dheer lahayn, ama hoggaan ceeja
Wax hubaal ah waa inuu ka iman, haradi ciideede

Waa waxaan habaaroo Ilaah, heeray boqontiiye
Hidyaa wadatay wiilkii, hadduu hilinka soo qaaday
Huwan muu u kaco kuma qaddeen, hodon qabeenkiiye

Hartidaba wax badan baa ku nool, hilib ugaareede
Koluu hiirad oo kale noqdoo, ibilka haaneedo
Bal maxaa Hobyuu u dhigay, arladu kala hoyaad roone

Hargawaaxiddii baan ku dilay, tuugga haysha lehe
Hanqarkii rasaastaa wadnuhu, la halcanaaye
Guutooyinkii loo humeey, hadafka raaceene

Hanbo kaa sugaa ama hoheey, kugu haguugaaba
Hanta nimaan lahayn looma tago, holaca jiilaale
Haaweyda aan dhacay maxaa, haatufka u geeyey?

Iyaguba halaaggaan badey, la hundhuraayaane
Daraawiish hinfirinimay wax badan, hanatay reerkiise
Waxay ka hanfariireenba waa, huubo dooro lehe

Hawiye iyo Daaroodba waa, hayb ka gooniyahe
Ma way sooryadiin helin karaan, ma hagranayaane
Miyey hadi karaayaan wax bixin, heliba maayaane!

Nin hammuunta kaa bi’inahayaa, lagu haddoomaaye
Mar hadduu hadaadumo, xarrago haybaddeed malehe
Haadaa qabiil nimaan ahayn, hibo miyuu dhiibi?

Qamaanow1 hiddada meel san baa, lagu hagaajaaye
Hadku waa hadkii idin khatalay, Haraddigeedkiiye
Hannaankiina nimankii yiqiin, weydinkii huraye

Haddaad diinta soo haybisaan, kuma hungowdeene
Haadaan waiaa idinku guray, habaski gaabnaaye
Hadalka Keenadiid buu maqlay, hayaad kale mooge

Haddeer iyo haddeer goor qallaa, halaba keenaaba
Haamaan idiin shubi lahaa, halab karuurkeede
Haleelooyinkaa idinku filan, hootanuugta ahe

Hareerihiinna waa dhigi, waxaad ku himbilyootaane
Intaad higis dhan soo qaadataan, halacna too raacsha!

—

Waxaan ka qoray Xuseen Aabi Cilmi Xaasey l965kii.
1. Qamaan: Qamaan Bulxan Yuusuf oo ahaa gabayaa caan ah.

Xuseenow Ninkii Hagar Yaqaan

Diiwaanka Gabayadii Sayid Maxamed Cabdulle Xasan

Waxaan horay usoo sheegnay in ammaan iyo aflagaaddo mid kasta ha noqotee Daraawiish gabayo badan loo mariyey. Cali Jaamac Haabiil ayaa Daraawiish gabay usoo mariyey, gabayga halkudheggiisuna wuxuu ahaa:

“Dameerkaa hariiryaha leh iyo, heer Dhulbahantaa leh”

Sayid Maxamed alabkiisa ahaa, haddii gabay loo mariyo, asuu doono inuu hadal ka celiyo, inuuba baro dheereeyo, gabaygana wuxuu ka tix raacay kii Cali Jaamac, wuxuuna yiri:

Xuseenow ninkii hagar yaqaan waa, habaar qabe e
Ninna hagagi mayo run baan, heeg u marayaaye
Haddii aan hammiyey aakhiraan, laga habaabeyne

Harti nimaan aqoon baa yiraah, hadalka qaarkiise
Waa niman hurmuud wada ah iyo, hanadyo waaweyne
Waa nimanka haybtoodu tahay, Haashinkaas kore e

Waa nimanka deeqi hanbaday, hibo Ilaaheeye
Waa niman intay hodon yihiin, hoog ku sii daraye
Waa niman gob baa lagu hirtaa, lagu hagaagaaye

Waa nimanka daaraha hurdiyo, harac dallaal weyne
Waa niman xariira huwanoo, huga ku laafyoone
Waa niman hashaarka gole, marada haafeyne

Waa nimanka doonyuhu Hindiya, uga himbaartaane
Waa niman haruur iyo bariis, hoyga loo dhigaye
Waa nimanka baanfuuqayee, timirtu hoos u taal

Waa niman aleeliyo horweyn, heel ka buuxsadaye
Waa niman adduun lagu huroo, maal hareerimine
Waa niman intay wada habceen, heesiguun dhiciye

Waa niman hingaar lama watee, haybad guursada e
Waa niman hablaha ay qabaan, halalac leeyaane
Sida heegadoo curatay bay, shuqul billaacaane

Waa niman hub iyo dowladnimo, haytsa weligoode
Waa niman u heensayn fardaha, halabsigoodiiye
Waa niman halqooqaha rogaal, heegma weligoode

Waa niman hadday rag is hayaan, huriya baaruude
Waa niman madaafiic higliyo, haaliggii ridiye
Waa niman hanaanaca kufriga, hoor kasoo qubaye

Daaroodku waa wada halyey, kalase hayb roone
Dalka kalena waxaa wada hulqiyo, huubo doora lehe
Waxse heer leh haad fereenji, iyo harabka Iiddore

Kuwa fuudka heeminahayoo, himishku duulaayo
Aan tan iyo Haabiil dheeryaha, lagula hawshoonnin
Iyana heer inay leeyihiin, hubantiday weeye

Hiliblaha dukaaminahayoo, horary ceeriinka
Oo dhiigga soo hililiqlayn, haysha ka caseeyey
Iyana heer inay leeyihiin, hubantiday weeye

Nimanka hablaha soorta guri, ku hargawaaxaayey
Ee tii wax hoomay tiara, kula haliilaayey
Iyana heer inay leeyihiin, hubantiday weeye

Nimanka hawaaree sidii, habas u kowdiiyey
Oo aan futada haawineyn, hogobka aad mooddo
Iyana heer inay leeyihiin, hubantiday weeye

Nimankii sidii awr hayina, hilayga qaadaayey
Hinjiga iyo culayskii, kuwuu hoolay dhabarkooda
Iyana heer inay leeyihiin, hubantiday weeye

Raggii hiirta waaberi, dillaal hadalladuu roori
Oo aan hunguriga maalimeed, soo hargalahaynin
Iyana heer inay leeyihiin, hubantiday weeye

Nimankii habeedlay ummula, huga u mayraaryey
Nimankii habeen iyo dharaar, hiribka qooshaayey
Iyana heer inay leeyihiin, hubantiday weeye

Ragga idaha horsanahayoo, saxaraduu heegan
Iyo nimanka hooyadood ku oran, habartu waa dhuustay
Iyana heer inay leeyihiin, hubantiday weeye

Axmed Nuuxa nirig haaruf badan, kabar u heereeyey
Ee hillinka meeshiyo, Hiraab habaqluhuu qaaday
Iyana heer inay leeyihiin, hubantiday weeye

Muusecarraha haragga iyo, hoorka xiranaaya
Oo qurunka ay huursadeen, lagu hunqaacayo
Iyana heer inay leeyihiin, hubantiday weeye

Ciisaha bakhtiga hiigayoo, haadka qalanaaya
Oo calaha habuurka badan, hagida meegaaya
Iyana heer inay leeyihiin, hubantiday weeye

Habar Yoonis iyo reer Jugliyo, Habar Magaadloo dhan
Iyo Caliga1 hoosada Berbera, huluqa jiida
Iyana heer inay leeyihiin, hubantiday weeye

Intii heer lahayd ma aan dhammayn, hebelladoodiiye
Hayska hoobbiyeen nimanka aan, heray boqontiiye
Inta aan hunduudaa ka badan, hiisha geedaha e

Niman baan hullaabee, ma oron hiijo iyo ceebe
Waxsaan hubinayaa waa inay, hadiyad keenaane
Hayeeshee intaasaan hojee, hor Allahay geystay!

Waxaan ka qoray Cabdi Cali Guuleed sanadkii 1957kii.
1.Cali Jaamac: Cali Jaamac Haabiil, wuxuu ahaa gabayaa caan ah, wuxuuna ka mid ahaa raggii ay Sayid Maxamed isu gabyeen.

Hawiye

Diiwaanka Gabayadii Sayid Maxamed Cabdulle Xasan

Gabaygan hoos ku qoran qof war buuxa naga siiya ama dhammaystira lama helin, wuxuu u eg yahay inuu Sayid Maxamed diray nin Darwiish ah oo la oron jiray Cigayoon, si uu uga war keena gaalo iyo waxay maaggan tahay.
Gabaygan oo guubaabo. Dhiirragelin, iyo tilmaanba ah ayuu Sayidku mariyay, Darwiishkuna markuu soo noqday gabay buu ku warramay. Waxaa ayaandarro noqotay in labada gabayba aan la helin wax inta qoran dhaafiya, wuxuuna Sayidku yiri:

Maandhow Hawiye ma aanan diran, maanta ka horoowe
Bal inaad halyey leedihiin, la hubsan dooneeye
Heelkaa horeetana Ilaah, hogol ha ka siiyo

Geelkii Hargeysaad baruur, ka hirqan doontaaye
Iiddoor hanfade weeyaane, oo kuma hadaayaane
Hannaad baa Ilaahay ka dhigay, hoos u farara e
Meeshay ku haasaawayeen, horay u sii joogso
Haylihii xumaa iyo, bustihii habacsanaa qaado
Hana hagoogan waa tuhun, dharkaad hab isku siisaaye

Darwiishkuna markuu soo noqday isagoo Sayidka u warramaaya wuxuu yiri:

(N)
Sayidii geddoodii la baray gaala qurunleeye
Soo guure oo waxay degeen Dabagallooleeye1
Wuxuu gaashka dhow damacsanaa Gobolkii2 dheeraaye
Waagoo guduutay alaab gibila qaataan e
Gubniyuu u kala joojiyaa gegi habaas weyne
“Goo” iyo wuxuu “Raydh” lahaa waanan garaneyne
Gudub bay u fuulaan fardaha gaban sidiisiiye
Sayiddii darmaan gaaxsanaa gaari mahayaane.

1.Dabagallooleeye: Tuulo u dhexaysa Burco iyo Shiikh
2.Gobobkii: Gobab Burco ku yaal oo hadda loo yaqaan, Gobabkii Ina-Igarre.

Xirsiyow Hagaagtay

Diiwaanka Gabayadii Sayid Maxamed Cabdulle Xasan

Cabdullaahi Aaden Kiye oo reer Cali ahaa ayaa reer Haaruun nin ka dilay. Dabadeed Sayidku – si uu reer usoo jiito, wuxuu damcay inuu laba reer fidno, dagaal, iyo guubaabo ka dhex abuuro si aanay gaashaanbuur u noqon oo Daraawiish uga soo horjeesan.ee ay Daraawiish ugu soo biiraan. Gabaygan soo socda ujeeddadiisu waxay la socotaa gabaygii ahaa:
“Cabdullaahi waxaa loo qurajaray, waa qabiil li’iye”
Ninkuu Sayidku ku halqabsaday, gabayganna usii dhiibay Daraawiishi war fiican kama bixin, wuxuuna Sayidku yiri:

Xirsiyow hagaagtaye haddaad, hillinka qaadeyso
Dhexdu waa habheeboo, naftaad u hawalaysaaye
Harraad kama baqaan niman hadday, heli karaayaane

Horweynkiyo haleellada nirgaa, loo hintiqinaayo
Hammuunta iyo gaajada ninkaan, haysan baa qaba e
Haan iyo sibraar baad ku shuban, halab haruurkeede

Hayin baad ku raran qaalin waa, hilay la buubkiiye
Hawdkaad maraysiyo cidladu, way nala heshiise
Halaq iyo libaax horara iyo, haayir iyo tuugga

Astaadkaa ku heli oo Rabbuu, kaala hoos geliye
Habeenkaad Ogaadeen tagtoo, reer Isaaq hoyato
Hawraartaan kun faro iiga gee, hagari nwaa ceebe

Ha’dana yey ka dhicin xarafta, waa lagu hagaajaaye
Hadle1 iyo Umaad2 iyo Yuusuf Qaraf3, hadalku waa qaan dheh
Jiciirkii4 hormuudka u ahaa, hoos ahaan ugu dheh
Waxaad haybta reer Cali ku tari, helay warkiinnii ku dheh

Nimankii huwan ahaa dadkaan, ugu han weynaa dheh
Hiimadaan idiin sidaynay, iyo hadal naloo keenay
Waa laba hiyoo kala fogaan, haab isu lahayn dheh

Haaruun inuu dilay la maqal, horiyihiinnii dheh
Waxaa Haradigeed5 nooga timi, dhimay halyeygii dheh
Mase taladu waa hudur warkay, nagu hasaayeen dheh

Cabdullaahi6 haad inuu cunaan, hanadyo loo laynin
Ay nolol haweystaan kuwii, haniyihii gooyey
Ay heli karaan saas guntii, haarufta lahayde

Hurrihii7 xunka ahaa inuu, waran ku haylhaylo
Oo halawda jaray geesigii, lagu hagaagaayey
Oo midab haldhoolow tukaha, siiyey hilibkiisii

Waa haramcad aargoonle cunay, hadalka qaarkiise
Bah-Dhulbahante hoog kama maqnoo, heeran boqontiiye
Waa hadaadun reer Maxamedkay, hibadu saarrayde

Alleyle halkaa uma ilayn, horinta Guuleede
Nimankaan hubkoodiyo ogaa, halalacayntoodii
Aan qolo ku haystaa dhaqnayn, haybad iyo xoolo

Nimankii hubka caddaa midgaan, hoorle laga yeelye
Aan hubsado halkay fali kuwaa, lagu hariiryeeyey!

Waxaan ka qoray Xaaji Aaden Xuseen sanadkii 1955kii.
1.Hudle: Hudle (Boojaali) Yuusuf Maxamed
2.Ina ayihiisii la garan waa.
3.Yuusuf Qaraf: Yuusuf Iimaan Cumar.
4.Jiciir:Jiciir Maxamed Liibaan Jiisoow.
5.Haradigeed: Waa 28 balli oo u dhexeeya Harafaafan-yar iyo Harahabaskuul.
6.Cabbaas: Aw Cabbaas Xuseen Muuse, waxaa lagu dilay shirqoolkii Gurdami.
7.Hurre: Ibraahim-Bayr Xasan Odowaa.