All posts by mktbd

Xadiiska 5aad

Afartanka Xadiis

BIDCADA

 

[arabic-font]عَنْ أُمِّ الْمُؤْمِنِينَ أُمِّ عَبْدِ اللَّهِ عَائِشَةَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهَا، قَالَتْ: قَالَ: رَسُولُ اللَّهِ ﷺ “مَنْ أَحْدَثَ فِي أَمْرِنَا هَذَا مَا لَيْسَ مِنْهُ فَهُوَ رَدٌّ[/arabic-font]
[arabic-font][رَوَاهُ الْبُخَارِيُّ][/arabic-font]
[arabic-font]، [وَمُسْلِمٌ][/arabic-font]

[arabic-font] وَفِي رِوَايَةٍ لمسلم: من عَمِلَ عَمَلًا لَيْسَ عَلَيْهِ أَمْرُنَا فَهُوَ رَدٌّ[/arabic-font]

 

 

 

Waxaa laga weriyay hooyadii Mu’miniinta Umm Cabdullaah Caa’isha (Alla ha ka raalli noqdee) inay tiri: wuxuu yiri Rasuulkii Alla ﷺ:
“Qofkii amarkayagan ku soo dara waxa aan ka mid ahayn isagaa lagu celinayaa.”
Waxaa weriyay al-Bukhaari iyo Muslim

Sharaxa
Xadiiskani wuxuu caddeynayaa qofkii ka leexda Jidkii Alle iyo Rasuulku jideeyeen inuu baadi yahay. Xadiiskani waa udubbada ugu waaweyn ee Islaamka, wuxuu ka digayaa in Diinta lagu soo daro wax aan ka mid ahayn, ama laga naaqusiyo, ama la beddelo ama la qalloociyo. Sababtoo ah Diinta Islaamku wey dhammeystiran tahay oo Ilaahay baa abyay, marka qofkii wax ku soo daraya ama ka naaqusinaya wuxuu ka dhigan yahay qof leh anigaa Ilaahay ka aqoon badan oo waxaanu sheegin baan Diinta ku darayaa, ama wuxuu sheegay baan ka goynayaa. Waxyaalaha laga digaayo in diinta lagu soo dirriyo ama laga naaqusiyo ma aha oo keliya cibaadada ee waa farac kasta oo ka mid ah Diinta Islaamka sida macaamilaadka Nikaaxa, Usluubta, Anshaxa, Xiriirka Bulshada, xuquuqdooda iwm. Haddaba, qofka muslimka ah ee ku camal fala masalo aan sharciga ku dhisneyn abaalkiisu waa in camalkiisu buro oon laga ajar siin, weliba waxaa la arkaa inuu ku dambaabo ama diintaba kaga baxo falalka qaarkood.
Haddaba, waxaa waajib ku ah qof kasta oo muslim ah inuu hubsado in camalkiisu sharciga waafaqsan yahay iyo in kale. Waxaana jira miisaan lagu qiyaaso camalka oo ah sida uu Nebigu ﷺ. iyo asxaabtiisu ugu camal fali jireen mas’alada hortaalla, waxaad heleysaa jawaab saxiix ah oo laga soo weriyay Nebigii iyo Asxaabtiisii. Haddaba, waa in laga digtoonaado bidcada iyo sheekada ku-tiri-ku-teenka ah ee loo ekeysiinayo diinta laguna khawiyeysiinayo dadka ma-kastada ah ama aqoonta gaaban xagga diinta.

FAA’IIDADA XADIISKA
1. Mas’ala kasta oon sharciga ku fadhin waa baadinnimo;
2. In laga digtoonaado bidcada;
3. In qofku falkiisa ku miisaamo sharciga Islaamka;
4. In la barto diinta si loo kala saaro bidcada iyo sunnada;
5. In diintu dadka ku filan tahay oo laga deeqtoon yahay bidcada.

Xadiiska 4aad

Afartanka Xadiis

ABUURISTA AADAMIGA

[arabic-font]عَنْ أَبِي عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: حَدَّثَنَا رَسُولُ اللَّهِ ﷺ -وَهُوَ الصَّادِقُ الْمَصْدُوقُ-: “إنَّ أَحَدَكُمْ يُجْمَعُ خَلْقُهُ فِي بَطْنِ أُمِّهِ أَرْبَعِينَ يَوْمًا نُطْفَةً، ثُمَّ يَكُونُ عَلَقَةً مِثْلَ ذَلِكَ، ثُمَّ يَكُونُ مُضْغَةً مِثْلَ ذَلِكَ، ثُمَّ يُرْسَلُ إلَيْهِ الْمَلَكُ فَيَنْفُخُ فِيهِ الرُّوحَ، وَيُؤْمَرُ بِأَرْبَعِ كَلِمَاتٍ: بِكَتْبِ رِزْقِهِ، وَأَجَلِهِ، وَعَمَلِهِ، وَشَقِيٍّ أَمْ سَعِيدٍ؛ فَوَاَللَّهِ الَّذِي لَا إلَهَ غَيْرُهُ إنَّ أَحَدَكُمْ لَيَعْمَلُ بِعَمَلِ أَهْلِ الْجَنَّةِ حَتَّى مَا يَكُونُ بَيْنَهُ وَبَيْنَهَا إلَّا ذِرَاعٌ فَيَسْبِقُ عَلَيْهِ الْكِتَابُ فَيَعْمَلُ بِعَمَلِ أَهْلِ النَّارِ فَيَدْخُلُهَا. وَإِنَّ أَحَدَكُمْ لَيَعْمَلُ بِعَمَلِ أَهْلِ النَّارِ حَتَّى مَا يَكُونُ بَيْنَهُ وَبَيْنَهَا إلَّا ذِرَاعٌ فَيَسْبِقُ عَلَيْهِ الْكِتَابُ فَيَعْمَلُ بِعَمَلِ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَيَدْخُلُهَا”.[/arabic-font]
[arabic-font][رَوَاهُ الْبُخَارِيُّ][/arabic-font]
[arabic-font]، [وَمُسْلِمٌ][/arabic-font]

 

Wuxuu yiri Abuu Cabdir-Raxmaan Cabdullaah ibn Mascuud (Alla ha ka raalli noqdee): Waxaa noo xadisay Rasuulkii Alla ﷺ isagoo ah runle la rumeeye oo wuxuu yiri:
Qofka waxaa lagu uruuriyaa caloosha hooyadii isagoo candhuuf yar ah 40 maalmood, intaa in la’egna wuxuu ahaanayaa xinjir yar, intaa in la’egna wuxuu noqonayaa waslad yar oo hilib ah, markaasaa loo soo dirayaa malag, wuxuu ku afuufayaa nafta waxaana la farayaa afar eray oo kala ah: inuu qoro arsaaqadiisa, cimrigiisa, shaqadiisa iyo inuu yahay shaqaabad ama saciid. Waxaan ku dhaartay Allahaa aan ilaah kale jirin xaq lagu caabudo isaga ma ahee; qofku wuxuu falayaa camalka reer jannaadka ilaa uu u jirsado in xusul ah, markaas hadduu yahay qof loo qoray Naarta, wuxuu falayaa camalka reer-naareedka, markaasuu gelayaa Naarta. Ama qofku wuxuu falayaa camalka reer-naareedka ilaa uu u jirsado in xusul ah, marka hadduu ahaa qof loo qoray Jannada wuxuu falayaa camalka reer-Jannaadka, markaasuu gelayaa Jannada.
Waxaa weriyay al-Bukhaari iyo Muslim.

Sharaxa
Xadiiskani wuxuu caddeynayaa heerarka kala duwan ee qofku marayo inta uu caloosha ku jiro, heerka ugu horreeya waa isagoo dhibic candhuuf ah ayuu gelayaa minka hooyada, muddo 120 beri ah ayey isu beddelaysaa cad yar oo hilib ah oo in mar la goosto la’eg. Marka ay 4 bilood u dhammaato ayaa lagu abuurayaa nolosha Aadannimada iyo suuraddiisa, isla markaa Allahii aan cilmigiisu xuduudda laheyn oo og qofkaasi wuxuu ku kici doono shar iyo kheyr ayaa wuxuu amrayaa in la qoro xaal nololeedka qofkaa iyo wuxuu abaalmarin mudan doono, arrimahaasna waxaa fulinaya malaggii Alla u xilsaaray.
Waxaa kale oo xadiiskani na tusinayaa inaan Naarta iyo Jannada loo kala dhoweyn oo ay ku xiran tahay khaatuma kheyrka, waxaa la arkaa in qofku gaal ama faasiq yahay, laakiin, marka geeridiisu soo dhowaato iska islaamo ama tooba keeno hadduu caasi yahay.
Haddaba waxaa la gudboon qof waliba inuu Ilaahay baryo, inuu khaatimadiisa kheyr ka dhigo.

FAA’IIDADA XADIISKA
1. Xaaladaha kala duwan oo qofku ku marayo uurka hooyadi.
2. Ilaa 4 bilood laga gaaro inaan qofka lagu abuurin ruuxda Aadannimada.
3. Kheyrka iyo shartu sidey isugu dhow yihiin.

Xadiiska 3aad

Afartanka Xadiis

DHIDIBBADA ISLAAMKA

[arabic-font]عَنْ أَبِي عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمَا قَالَ: سَمِعْت رَسُولَ اللَّهِ ﷺ يَقُولُ: ” بُنِيَ الْإِسْلَامُ عَلَى خَمْسٍ: شَهَادَةِ أَنْ لَا إلَهَ إلَّا اللَّهُ وَأَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللَّهِ، وَإِقَامِ الصَّلَاةِ، وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ، وَحَجِّ الْبَيْتِ، وَصَوْمِ رَمَضَانَ”. [/arabic-font]

[arabic-font][رَوَاهُ الْبُخَارِيُّ]، [وَمُسْلِمٌ].[/arabic-font]

 

 

Waxaa laga wariyey Abuu Cabd ar-Raxmaan Cabullaah ibn Cumar-ibn al-Khaddaab, Alla ha ka raalli noqdee, Inuu yiri: Waxaan maqlay Rasuulkii Alla ﷺ oo leh:
Waxaa lagu dhisay Islaamka Shan dhidib oo kala ah:
(1) Qiridda in ilaah jirin xaq lagu caabudo Alla ma ahee, Nebi Muxammadna Rasuulkii Alla yahay.
(2) Oogidda salaadda.
(3) Bixinta Sakada.
(4) Soomidda Bisha Ramadaan.
(5) Gudashada Xajka.
Waxaa weriyey al-Bukhaari iyo Muslim.

Sharaxa
Xadiiskan wuxuu la mid yahay xadiiska labaad qaybta ku saabasan arkaanta Islaamka, marka shantaasi dhidib, waa shantaa tiir ee qofka loogu aqoonsan karo inuu ka mid yahay bulshada Muslimka ah. Muslimnimada runta ahna waa hadba sida qofku ugu dhaqmo shantaa tiir iyo waxyaalaha la xiriira.

Xadiiska 2aad

Afartanka Xadiis

TIIRARKA ISLAAMKA

[arabic-font]عَنْ عُمَرَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ أَيْضًا قَالَ: ”بَيْنَمَا نَحْنُ جُلُوسٌ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ ﷺ ذَاتَ يَوْمٍ، إذْ طَلَعَ عَلَيْنَا رَجُلٌ شَدِيدُ بَيَاضِ الثِّيَابِ، شَدِيدُ سَوَادِ الشَّعْرِ، لَا يُرَى عَلَيْهِ أَثَرُ السَّفَرِ، وَلَا يَعْرِفُهُ مِنَّا أَحَدٌ. حَتَّى جَلَسَ إلَى النَّبِيِّ ﷺ . فَأَسْنَدَ رُكْبَتَيْهِ إلَى رُكْبَتَيْهِ، وَوَضَعَ كَفَّيْهِ عَلَى فَخِذَيْهِ، 
وَقَالَ: يَا مُحَمَّدُ أَخْبِرْنِي عَنْ الْإِسْلَامِ. 
فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ الْإِسْلَامُ أَنْ تَشْهَدَ أَنْ لَا إلَهَ إلَّا اللَّهُ وَأَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللَّهِ، وَتُقِيمَ الصَّلَاةَ، وَتُؤْتِيَ الزَّكَاةَ، وَتَصُومَ رَمَضَانَ، وَتَحُجَّ الْبَيْتَ إنْ اسْتَطَعْت إلَيْهِ سَبِيلًا. 
قَالَ: صَدَقْت . فَعَجِبْنَا لَهُ يَسْأَلُهُ وَيُصَدِّقُهُ!
قَالَ: فَأَخْبِرْنِي عَنْ الْإِيمَانِ. 
قَالَ: أَنْ تُؤْمِنَ بِاَللَّهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ، وَتُؤْمِنَ بِالْقَدَرِ خَيْرِهِ وَشَرِّهِ.
قَالَ: صَدَقْت. قَالَ: فَأَخْبِرْنِي عَنْ الْإِحْسَانِ. 
قَالَ: أَنْ تَعْبُدَ اللَّهَ كَأَنَّك تَرَاهُ، فَإِنْ لَمْ تَكُنْ تَرَاهُ فَإِنَّهُ يَرَاك. 
قَالَ: فَأَخْبِرْنِي عَنْ السَّاعَةِ. قَالَ: مَا الْمَسْئُولُ عَنْهَا بِأَعْلَمَ مِنْ السَّائِلِ. 
قَالَ: فَأَخْبِرْنِي عَنْ أَمَارَاتِهَا؟ قَالَ: أَنْ تَلِدَ الْأَمَةُ رَبَّتَهَا، وَأَنْ تَرَى الْحُفَاةَ الْعُرَاةَ الْعَالَةَ رِعَاءَ الشَّاءِ يَتَطَاوَلُونَ فِي الْبُنْيَانِ. ثُمَّ انْطَلَقَ، فَلَبِثْنَا مَلِيًّا، 
ثُمَّ قَالَ: يَا عُمَرُ أَتَدْرِي مَنْ السَّائِلُ؟. 
‫‬قُلْتُ: اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَعْلَمُ. 
قَالَ: فَإِنَّهُ جِبْرِيلُ أَتَاكُمْ يُعَلِّمُكُمْ دِينَكُمْ“. [رَوَاهُ مُسْلِمٌ][/arabic-font]

Waxaa laga weriyey sidoo kale Cumar (Alla ha ka raalli noqdee), inuu yiri:
Maalin maalmaha ka mid ah annagoo Nebiga ﷺ la fadhinna ayuu nagu soo baxay nin aad u dhar cad aadna u tima madow oo aanay ka muuqan astaan safar nin yaqaanna nagu jirin, ilaa uu Nebiga ﷺ ag fariistay, markaasuu jilbaha jilbaha u saaray, baabacooyinkiisana kor saaray bowdada Nebiga ﷺ markaasuu ku yiri, “Muxammadow ii sheeg Islaamka.”

Markaasuu Rasuulkii Alla ﷺ yiri, “Islaamku waa inaad qirto inaan ilaah jirin xaq lagu caabudo Alla ma ahee, Nebi Muxammadna Rasuulkii Alla yahay, inaad oogtid salaadda, bixisid sakada, soontid bisha Ramadaan iyo u xajidid Baydka Alla haddii aad awooddid.”

Markaasuu yiri, “Run baad sheegtay.” Markaasaan la yaabnay ninka wax warsanaya ee haddana leh run baad sheegtay. Haddana wuxuu ku yiri, “Ii sheeg iimaanka.”

Markaasuu yiri: “Iimaanku waa inaad rumeysid Alla iyo malaa’iktiisa, Kutubtiisa, Rusushiisa, maalinta qiyaamaha iyo Qaddarka Alla shar iyo kheyrba.”

Wuxuu yiri, “Run baad sheegtay.” Wuxuu yiri, “Haddana ii sheeg ixsaanka.”

Wuxuu yiri, “Ixsaanku waa inaad Alla u caabuddid sidii adigoo arkaya, maxaa yeelay, haddii aadan arkeyn isagaa ku arkaya.”

Wuxuu yiri, “Iiga warran saacaddu markay dhacayso.”

Wuxuu yiri Nebiga ﷺ, “Kaagama war rooni.”

Wuxuu yiri, “Iiga warran calaamadaha lagu garto markay soo dhowaato.”

Wuxuu ku jaawaabay, “In addoontu dhasho sayidkeeda iyo in dadka kabaha la’ ee qaawan ee saboolka iyo reer baadiyaha ku tartamaan sara-dhis.”

Markaasuu iska tegey. Markii Nabigu ﷺ cabbaar aamusnaa ayuu yiri, “Cumarow, ma garanaysay ninkii wax warsanayey?”

Markaasaan iri, “Alla iyo Rasuulkiisaa og.”

Wuxuu yiri Nebiga ﷺ, “Wuxuu ahaa Jibriil, oo idiinku yimid inuu idin baro diintiinna.”

Waxaa weriyey Muslim.

 

SHARAXA XADIISKA
Xadiiskani wuxuu koobay saldhigyadii diinta Islaamka oo ah tiirarka Islaamka, tiirarka iimaanka iyo daacadnimada. Marka irridda laga gelayaa diinta Islaamka waa inaad qirto ikhtiyaarkaada, in ilaah jirin xaq lagu caabudo Alla ma ahee, in Nebi Muxammed ﷺ Rasuulkii Alla yahay. Tiirka labaad ee diintu waa salaadda, qofkii ka tagaana waa qof Alla ku kufriyey.
Tiirka saddexaad waa in la bixiyo sakada, qofka leh xoolo ay ka waajibtay. Tiirka afaraad waa in la soomo bisha Ramadaan oo laga reebtoomo cuntada, cabidda iyo galmada u dhexeysa ragga iyo haweenka, laga billaabo waaberiga ilaa qorraxdu ka dhacdo.
Tiirka shanaad waa inaad u xajidid Beydka Alla ee Makka ku yaalla, waxaana laga rabaa tiirkan qofka awoodda u leh. Marka tiir kasta oo ka mid ah shantaa, wuxuu ku fadhiyaa saldhig weyn oo leh xididdo furuuc badan, haddaad si faahfaahsan u rabtid, waxaad ka heli kartaa kutubaha fiqiga.
Tiirarku iimaanku iyagu waa lix (6) oo kala ah:

  1. Inaad rumeyso si dhab ah u ictiqaadiso jirista iyo midnimada Alla.
  2. Inaad rumeyso jirista malaa’ikta oo ah khalqi Ilaahay ka uumay nuur oo innaga duwan.
  3. Inaad rumeyso in Ilaahay kutub hanuun iyo iftiin gudcurka nolosha looga baxo ah soo dejiyay ee uu u dambeeyey laguna khatimay kitaabka Qur’aanka,
  4. Inaad rumeysid in Ilaahay rusul soo diray, ee uu u dambeeyey laguna khatimay nebigeennii suubbanaa Muxammad ﷺ.
  5. Inaad rumeysid maalinta xisaabta, oo ah inay jirto maalin la xisaabi doono dadka waxay faleen, dhimashada kaddib la soo saari doono lagana abaal marin doono waxay geysteen samaan iyo xumaan.
  6. Inaad rumeysid dhacdooyinka ka dhacaaya dunida inay yihiin wax Ilaahay qaddaray shar iyo kheyrba.

Tiirarka iimaanku waa camal qalbiga ku xiran qofka iyo Ilaahay un baa og inuu run sheegay iyo in kale, mana laha furuuc badan oo muuqaneysa sida tiirarka Islaamka.
Arrinta saddexaad ee saldhigga Islaamka, waa ixsaanka, waxaan dhihi karnaa waa dhuuxa Islaamka. Haddii aanu geed dhuux laheynna isma taagi karo marka ixsaanka waxaa loola jeedaa in ay qofka dhab ka tahay rumeynta Diinta Islaamka waa inuu si daacad iyo hagar la’aan ah ugu camal falo sharciga Islaamka.
Waa inuu Alla u caabbudo sidii asagoo hor taagan, maxaa yeelay, haddii aanu qofku arkeyn Ilaahay asagaa arkaaya.
Markii saldhigyadii Islaamku dhammaadeen ayuu warsaday Jibriil Nebigii ﷺ waqtiga qiyaamuhu kacaayo. Wuxuu ugu jawaabay, “Kaagama war rooni.” Sababtoo ah waa arrimaha cilmigooda Ilaahay la keli noqday oo aanu u sheegin khalqigiisa, halkaa waxaan ka ogaaneynaa dadka isku shuqliya inay wax ka sheegaan cilmi-qeybka, sida kuwa dhaha dunidu waxay jireysaa 7,000 oo sano ama 4,000 iyo shey la mid ah, iney sheeko baraley tahay.
Wuxuu warsaday haddana Jibriil astaamaha lagu ogaado in Qiyaamuhu dhow yahay, wuxuu sheegay Nebigu ﷺ in astaamaha ay ka mid yihiin: In addoontu sayidkeeda dhasho, waxay ku fasireen culamadu inay badan doonaan carruurta waalidkood ku caasi noqonaaya oon u aabbo yeeleyn xurmada, sharafta iyo xannaanada waalidku ka mudan yahay carruurtooda ilaa ay ka gaaraan heer ay ula dhaqmaan hooyadooda sidii addoon ay leeyihiin ama qof ciidan ah oo u shaqeeya. Waxaa ka mid ah calaamadaha saacadda in dadka reer baadiyaha ah ee cayrta ah ay qabsan doonaan magaalooyinka kuna tartami doonaan saraha dhaadheer isuguna faani doonaan.

FAA’IIDADA XADIISKA

  1. Waxaa lagu koobay xadiiskan saldhigyadii diinta Islaamka.
  2. Waxaa lagu sheegay in waqtiga Qiyaamuhu kici doono Alla oo keliya og yahay haddii cid loo sheegi lahaa waxaa loo sheegi lahaa Jibriil iyo Nebi Muxammad ﷺ.
  3. Qofka Muslimka ah waxaa ku habboon inuu ku dadaalo nadaafadda dharkiisa iyo heybaddiisa sida Jibriil u soo labbistay oo kale.

Xadiiska 1aad

Afartanka Xadiis

MIISAANKA CAMALKA WAA NIYADDA

[arabic-font]عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ أَبِي حَفْصٍ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ﷺ يَقُولُ: ” إنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ، وَإِنَّمَا لِكُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَى، فَمَنْ كَانَتْ هِجْرَتُهُ إلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ فَهِجْرَتُهُ إلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ، وَمَنْ كَانَتْ هِجْرَتُهُ لِدُنْيَا يُصِيبُهَا أَوْ امْرَأَةٍ يَنْكِحُهَا فَهِجْرَتُهُ إلَى مَا هَاجَرَ إلَيْهِ ٠
رَوَاهُ إِمَامَا الْمُحَدِّثِينَ أَبُو عَبْدِ اللهِ مُحَمَّدُ بنُ إِسْمَاعِيل بن إِبْرَاهِيم بن الْمُغِيرَة بن بَرْدِزبَه الْبُخَارِيُّ الْجُعْفِيُّ [رقم:١]، وَأَبُو الْحُسَيْنِ مُسْلِمٌ بنُ الْحَجَّاج بن مُسْلِم الْقُشَيْرِيُّ النَّيْسَابُورِيُّ [رقم:١٩٠٧] رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا فِي صَحِيحَيْهِمَا اللذَينِ هُمَا أَصَحُّ الْكُتُبِ الْمُصَنَّفَةِ[/arabic-font]

Waxaa laga wariyey Amiirkii Mu’miniinta Cumar ibn al-Khaddaab, Alla ha ka Raalli Noqdee: inuu yiri, waxaan maqlay Nebiga ﷺ oo leh:
Camalku waxaa saldhig u ah niyadda, qof kastaana wuxuu helaa niyaddiisa, marka qofkii u hijrooday Ilaahay dartii iyo Rasuulkiisa ﷺ wuxuu helayaa ajar Ilaahay. Qofkii u hijrooda inuu adduunyo helo ama gabar uu rabo guurkeeda, isna waxaa lagu abaalmarinayaa niyaddiisa oo Ilaahay ka sugi maayo abaalgud.”
Waxaa weriyay al-Bukhaari iyo Muslim.

Sharaxa
Niyadda waxaa looga jeedaa marka qofku shaqo qabanayo, wuxuu ula jeedo ama u qasad leeyahay, marka niyaddu waa saldhigga camalka qofka Muslimka ah, waana miisaanka camalka lagu qiyaaso, marka haddii niyaddu saafi tahay oo Lillaahi loola jeedo, Rasuulkii Allana ﷺ howshaa lagu raad raacayo, camalkii waa ansaxay, haddiise wax kale lagu dheeho, ama aan Rasuulkii ﷺ lagu raad raaceyn, camalkii waa buray.
Hijradu waxay ahayd in markii gaaladu haysatay Makka laga tago oo lagu biiro xarunta Islaamka ee Madiina, taana waxaa loola jeeday in qofku ka guuro meesha aannu ku haysan inuu ugu dhaqmo diinta Islaamka si xurriyad ah.

FAA’IDADA XADIISKA
Wuxuu noo faa’ideynayaa xadiiskani arrimaha soo socda:

1. Inaan camalku ansaxeyn niyad suubban la’aan.
2. In qofka laga abaalmariyo camalka uu niyad wanaag u falo, shareecadana waafaqsan.
3. Camalka Alla aqbalayo inuu yahay kan isaga dartii loo falay hagar la’aan, shareecadana waafaqsan.
4. Qofkii camalkii uu falay ee shareecada waafaqsanaa ku dara is-tustus ama uga gol leh camalkaa adduun ku hel, ama ha lagu ammaano ee magac iyo maal doon ah waxaa buraya ajarkiisa oo Ilaahay waxba ka sugi maayo.

Gogoldhig

Afartanka Xadiis

HORDHAC

Mahad Allaa leh, naxariistii iyo nabadgelyadii Alle ha ahaadeen Nabigayagii Muxammad ﷺ korkiisa, ehelkiisa, asxaabtiisii iyo intii samaanta ku raacday ilaa maalinta qiyaamaha.

Kaddib:

Waxaynu ogsoonnahay in labada asal ee loo noqdo si loo fahmo diinta Islaamka, saldhiggana u ah nolosha qofka Muslimka ahi inay yihiin Qur’aanka kariimka iyo Sunnada dahiran ee Nebiga ﷺ.

Midka hore ee ah Qur’aanka, waa hadalkii Alla ; midka labaadna oo ah sunnada ama xadiiska Nebiga ﷺ hadba kan loo yaqaan waa tusaalooyinkii Nebiga ﷺ ee waajibka ah in la raaco, siduu Allahii Casiiska ahaa yiri:

[arabic-font][وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا][/arabic-font]

”Wixii uu Rasuulku idin siiyana ee amar ah qaata wixii uu idinka reebayna ka hara.”

Sunnaduna waa tan bayaanisa Qur’aanka, dhammeystirkana u ah hanuunka iyo kheyrka xagga Rabbigeen inoo laga soo dejiyey.

Qofkuna hadduusan darsin Sunnada kama qaadan karo suurad dhan ee sax ah axkaamta diinta, mana fahmi karo xaqiiqda Islaamka iyo kheyrka ku laran.

Sidaa awgeed ayaa waxaa ii muuqatay inaan walaalaheen Soomaaliyeed u soo gudbinnaa qaybo ka mid ah axaadiistii Nabigeennii suubbanaa ﷺ oo afkooda hooyo ugu tarjuman, si looga haqabtiro baahida ka haysata xagga axaadiista Rasuulka ﷺ.

Waxayna doorashadu ku dhacday inaynu ku billowna daabacaadda iyo fidinta kitaabkan uu qoray walaalkeen Sheekh Cabdul-Raxmaan Xuseen Samatar, kaddib kolkaan naqtiimay kitaabka; wixii khaladaad ahina aan ka saaray. Kaddibna waxaan jecelnahay inaan soo saarno kitaabka Riyaadu Saalixiinka uu qoray al-Imaam an-Nawawi isagoo af Carabi – Soomaali ah, haddana aannu ku howlannahay.

Waxaana suurta gal ah in Ilaahay kheyrka ina waafajiyo oo aan dadaalka meesha ka sii wadno oo qaybo kale ee xadiiska Rasuulka ﷺ soo saarno sida Saxiixul Bukhaari iyo Saxiix Muslim.

Waxaan u rajeynaynaa dadweynaha Soomaaliyeed inay ka faa’ideystaan, kuna camal falaan mabaadida toosan ee Rasuulkeennu ﷺ inoogu yeerayo.

Allaana u wakiilannay inuu wax ka dheefsiiyo walaalaheen dadaalkayaga, innagana innaga aqbalo camalkayagan, kana dhigo mid khaalis u ah Wajigiisa Kariimka ah.

Naxariistii iyo nabadgelyadii Allana ha ahaadeen nabigeennii Muxammad korkiisa, ehelkiisa, asxaabtiisa, iyo intii samaanta ku raacday ilaa maalinta qiyaamaha. Aamiin. Aamiin. Aamiin.

Cabdul-Casiis Xasan Yacquub

 

HORDHACA TARJUMAHA BUUGGA

Wuxuu ku sheegay mu’allifka kitaabkani Imaam an-Nawawi, gogoldhiggii ugu horreeyey inuu jiro xadiis aan sugneyn oo leh:

”Qofkii xafida 40 Xadiis, waxaa la soo bixinayaa qiyaamaha isagoo shahiid ah oo shafaaca qaadaya, waxaana lagu yiraahdaa: Jannada ka gal irridda aad doonto.”

Marka culumo tobnaad dhan ayaa ururiyey afartameeyo xadiisyo, si ay dadka ugu fududaato inay xafidaan, laakiin waxay xuleen badankoodu xadiisyo hal mowduuc ka hadlaya, qaar waxay ka allifeen xagga caqiidada, qaarna xagga jihaadka, qaarna xagga aadaabta iyo arrimo kale oo fara badan.

Marka waxaan goostay inaan afartan xadiis ururiyo anigoo ku dayanaya culumadaas faraha badan oo arrimahaas oo dhan wada koobaya. Xadiis kasta oo ka mid ah kuwaan aan soo xulay waa saldhig weyn oo ka mid ah asaaska diinta Islaamka, culumaduna ku tilmaameen inay murtida Islaamku ku dhan tahay ama Islaamka barkii ama waaxdii, waana xadiisyo dhammaan wada saxiix ah oo sugan.

Sida dhabta ah arrimahaas Imaam an-Nawawi ku tilmaamay kitaabkan waa xaqiiqo dhab ah, waana arrimahaas waxa igu xambaaray inaan kitaabkan u soo tarjumo af Soomaaliga.

Waxaan la kulmay dhallinyaro badan oo af Soomaaliga si wacan u taqaanna, laakiin af Carabigu ku culus yahay, isla markaan aad uga fiirsadayna kitaabka ugu habboon ee fikrad run ah oo fudud ka siinaya diinta Islaamka ayaan ku qancay in kitaabkani kaalintaa buuxin karo, sababtoo ah wuxuu kulansaday axaadiis ka hadleysa arrimo badan oo qofka iyo bulshadaba si qoto dheer u saameyneysa sida axaadiista ka hadleysa tiirarka Islaamka, Iimaanka, iyo Ixsaanka, sida niyada, daacadnimada, hagar la’aanta iyo inaan lagu labin camalka Ilaahay loola jeedo wax aan sharcigu farin.

Axaadiis kale waxay ka hadleysaa waajibaadka qofka ka saaran bulshada uu ku nool yahay, sidii uu u gudan lahaa waajibaadkaas iyo haddii uu guto abaalgudka uu leeyahay.

Axaadiis kale waxay ka hadleysaa sida xiriirka bulshadu ku toosi lahaa, waxayna tilmaameysaa wixii bulshada isu soo dhoweyn lahaa ee ku xambaaraya xubnaha bulshada inay is-afgartaan oy wax wada qabsadaan.

Axaadiis kale waxay ka digeysaa waxyaalaha isku diraya dadka ee kala geynaya ama colaad iyo uur xumo isugu abuuraya iyo dhibaatada uga imanaysa kala tagga iyo is-khilaafka if iyo aakhiraba. Waxaa jirta axaadiis kale oo kala qeexaysa jidka toosan iyo kan qalloocan ama xaqa iyo baadilka, iyo qof kastaba abaalgudka uu helayo hadba jidka uu raaco.

Waxaa jirta oo kale axaadiis ka hadleysa anshaxa iyo aadaabta fiican ee ku habboon ruuxa rumeysan diinta Islaamka iyo sida uu ula dhaqmayo dadka xiriirku dhex marayo iyo arrimo kale oo ku baahsan oo lala kulmi doono marka la akhristo.

Sida dhabta ah waa kitaab mudan in la xafidsiiyo dhallinta soo koreysa, waxaanna filayaa qofkii si fiican u fahma inuu wax weyn ka tari doono dadnimadiisa iyo aayatiinka noloshiisa inta uu jiro.

Xagga tarjumada waxaan isku dayay inaan aad ugu soo dhoweeyo garaadka dadka aan aqoon qoto dheer u laheyn diinta.

Xagga sharaxa marka hore waxaan fasiray ereyada Rasuulka ﷺ laga soo weriyey oon af- Soomaali ku tarjumay. Kaddibna waxaan sharxay macnaha guud ee xadiiska loola jeedo, waxaan ugu dambeysiiyey faa’idada xadiiska laga qaadan karo.

Marna ma halmaami karo ugu dambeyntii inaan u mahad-celiyo dadkii ka qayb qaatay sida kitaabkani ifka loogu soo saari lahaa. Waxaan Ilaahay uga rajeynayaa in uu ku abaal mariya guul waarta.

Sheekh Cabdiraxmaan Xuseen Samatar

Afartanka Xadiis

Afartanka Xadiis

Waxaa Qoray: Imaam An-Nawawi
Waxaa Tarjumay: Cabdur-Raxmaan Xuseen Samatar
Waxaa hordhaca leh, naqtiimayna Cabdul-Casiis Xasan Yacquub

Daar Al-Khayr
Jidda, Sucuudiga
6870679

KU BILAABID MAGACA ALLE EE NAXARIISTA GUUD IYO MIDDA GAARABA LEH

AFARTAN XADIIS
QAYBO KA MID AH AXAADIISTII NEBI MUXAMMAD ﷺ

Ururka Islaamka ee Gargaarka Soomaaliya

TUSMADA KITAABKA
Gogoldhig
1. Camalku waa Niyadda
2. Tiirarka Islaamka
3. Dhidibbada Islaamka
4. Abuurista Aadamiga
5. Bidcada
6. Ka Dheeraanshaha Shubhada
7. Waanada
8. Xurmada Muslimka
9. Qofka Laguma Waajibiyo Wax ka Badan Awooddiisa
10. Wax la Wada Faray Nebiyada iyo Muslimiinta
11. Dhawrsoonaanta
12. Ha Fara Gelinin Wax Aadan ku Shaqo Lahayn
13. Kalgacaylka
14. Waxyaalaha Dhiigga Muslimka Banneeya
15. Anshaxa Wanaagsan
16. Carada
17. Naxariista
18. La Dhaqanka Dadka
19. Gargaarka Alle
20. Xishoodka
21. Qumanaan
22. Wax Jannada Lagu Galo
23. Falka Khayrka
24. Reebidda Dulmiga
25. Wardigu Waa Sadaqo
26. Xilka Saaran Xubnaha Bulshada
27. Shakiga Sidaad Uga Bixi Lahayd
28. Dardaaran
29. Jidka Jannada Loo Maro
30. Xuduudda Eebbahay
31. Wax Ilaahay iyo Dadkuba Kugu Jeclaadaan
32. Ma Bannaana Adiyadu
33. Aasaaska Doodaha
34. Reebidda Munkarka
35. Is-xaq Dhawridda Xubnaha Bulshada
36. Badbaadinta Bulshada
37. Deeqsimada Ilaahay
38. Qofka Colaadiya Awliyada Ilaahay
39. Xaaladaha Qofka Aan Loo Qabanayn Dambiga uu Falo
40. Inaan La Isku Hilmaamin Dunida
41. Hawo Raaca
42. Khatarta Shirkiga

Seeskah Hiddada Soomaalida

Seeskah Hiddada Soomaalida

SEESKAH HIDDAHA SOOMAALIDA
The Basic Traditional Education in Somalia
Somali Version

MUUSE GALAAL

MUQDISHO
Ogost, 1969

KEY TO THE SOMALI TEXT
C –
Hh –
Kh –
Dh –
G –
J –

QAYBTA RUKUMMADA: (THE TITLES OF THE MAIN FACTORS)

i. Aqoon
ii. Xurmo waalid
iii. Xurmo culimo
iv. Dul iyo dad wad
v. Edab iyo Xishood – Xarraggo iyo Gobannimo
vi. Muslinnimada
vii. Wax-sheegnimo
viii. Dawo
ix. Garta
x. Dal iyo dad aqoon
xi. Hiyir iyo Hubsiino
xii. Feejigo
xiii. Waddaninnimo
xiv. Samir iyo Calool-adayg.

QAYBTA IYO SEESKA MURTIDA: (CATEGORICAL LITERATURES ON THOSE FACTORS)

1. AQOON

1. Ilaahay adduun ha ka baryin ee aqoon ka bari. (Hiddo)
2. Nin waliba kaskiisuu kor-tagaa. (Hiddo)
3. Aqoon yar edeb ku kaalmayso; itaal yarna asaboob. (Hiddo)
4. Waxaan ha deyine waxa ka shisheeya day. (Hiddo)
5. In dheer garato ragna waa ku yar tahay; haweenna kumaba jirto. (Hiddo)
6. Waayeel ha gurina ee wax aqoon gura. (Suldaan Diiriye Raage)
7. Nin rag ahna geel daaqsiintii baa wax loo mariyaa, doqonna qaanso kurkurkeed. (Hiddo)
8. Nin waliba kaskiisuu kor tagaa. (Hiddo)
9. Nin waliba intuu gaadhuu gooyaa. (Hiddo)
10. Rag aqoon talo-gal. (Hiddo)
11. Wale rag waa nooli
12. Nin aan waxa soo socda garani, waxa jooga ma garto. (Hiddo)
13. Dhar hu ma’ha ee aqoon baa hu ah. (Hiddo)
14. Ilaahow aqoonta ha naga habaabin; (Hiddo)
15. Nin dalleensan iyo naagahaa loo dedaa hadale; diirkaan ka garan xaajadaad, dabaqo saartaane. (Qamaan Bulxan)
16. Dushaan kala faqaa niman haddaan war u daliilayne (Salaan-Carrabey)

17. Waxaa la yiri afar nin baa walaalo ahaa. Nin wuxuu ahaa Caalin, ninna Geesi, ninna Deeqsi, ninna Abwaan. Afartii nin baa is qabatay. Waxay isku qabteen taladii reerka.
Caalinkii baa yiri, “Talada ha lay daayo, maxaa yeelay idinku caammaad tihiin. Nin caamma ihina waa nin indhoola. Aniga diintaan aqaan. Kolkaa waa inaad aniga talada ii deysaan.”
Markaasaa Geesi kacay. Wuxuu yiri, “Nimanyahow waa ogtihiinoo anigu geesi baan ahay. Nin alla ninkii soo duulana warankaygaas baan geliyaa. Haddaan aniga layga cabsanayna waa horaa laydin dhici lahaa. Kolkaas haddii aan anigu ahay ninkii idiin daafacaayey, dee waa in aniga talada lay daayaa.”
Deeqsi baa soo booday, wuxuu yiri, “Bal horta aniga deeqsi baan ahay. Waxaad ku dhaqantihiinna waa gacantayda. Iyada ayaa ragna idinka jeedisa, xirsixidhna idin ah. Maantayna rag ayaa hunguri ama il idinku dili lahaa. Kolkaa waa inaad aniga talada ii daysaan.”
Abwaankii oo u dambeeyaa kacay. Wuxuu yidhi, “War hooy bal saddexdiinuba saddex nin oo loo baahan yahay baad tihiin. Midkiinna lagama maarmo. Waxaase jira saddexdiina ninba meel gaar ah ayuunbuu wax-ka-qabashadeeda yaqaan ee reer ma wadi karo. Wadaadow adigu hanuuniyaad tahay, Geesiyow daafacaad tahay, Deeqsiyowna sooraad tahay. Aniguse dhammaantiin baan ahay. Ninka isku kiin wadaa waa aniga. Cilmi waa maxay? Dee waa caqli la ururshey. Geesina? Dee ka dirira uun maaha ee dhul badanoo kalaa iyana geesinnimo u baahan. Deeqina aqoon bay u baahan tahay. War aniga talada ii daaya.”
Afartii nin way heshiin waayeen. Markaasay aguugeen oo wax kala saara doonteen. Degmay u tageen. Waa u warrameen. “War na kala saara.” Degmadii waxay tidhi, “Bal waa tahaye Weeshu libaax affarran bay leedahay, habeen walbana qof baa loo xidhaa. Dee awel degmadaa habeenba qof u xidhijirtaye, dee caawa haddii Eebbe idin keenay horta ninkii iska soo saara.”
Sidaadii la yidhaa afartii libaax isa soo taagtay. Dadkii degmadana wayska dareeray. Hadday dhiillaabeen oo shib la yidhaa Abwaan kacoo yidhi, “War Caalin, diin inagaga akhri.” Suu ye, “Maantaruu libaaxu leeyahayoo, soo dhaaf.” Suu ye, “War geesi.” Suu ye, “Hubba ma sito.” Suu ye, “War Deeqsi!” Suu ye, “Qudheydaaba gaajaysan.” “Ma wada diiddeen? Bal hadda iga eega.”
Libaaxyadii buu ku jeestay, “War waa afarta libaax annagu nin waa idiin soo saaraynaa. Ninkase cad la yidhaa ‘Johorad’ oo cimriga dheereeya ayaa ku jira. Bal idinkuna kii calkaa cuni lahaa soo saara.”
Markaasaa gooshi soo booddoo tidhi, “Waa aniga.” Markaasaa aarkii dhirbaaxo qaadayoo dheg iyo dhaban fujiyey oo meesha ka tuuray. Say halkay isku qabsadeen. Cabbaar markay dirireen baa baranbarqadiiyarayd e dhaddigeyd tidhi, “Waa ani.” Markaasaa yarkii kale dhirbaaxo qaadoo dheg iyo dhaban jebshey. Markii afartii libaax labiyo labo isu qabsadeen buu yidhi, “War haye hadda intay qaybsanyihiin ee is haystaan idinna geesta kala gala.” Markaasay dusha kaga dhufteen oo afartiiba dhinteen. Dabadeedna degmadii baa soo baxday. Waxaa la yidhi, “War kiinnee shaqadaan fiican qaatay.” Waxay yidhaahdeen, “Abwaan.” Markaasaa la yidhi, Abwaanow lagu boqor; dunidana adigu u tali.” Halkaasaa Abwaan taliye ku noqday.

XURMO-WAALID (Respect for Parents)
1. Ilaahow wixii I dhalay ha cadaabin. (Hiddo)
2. Nimaad dhashay kuma dhalin, dhowaantaad u qabtana kuuma qabo. (Hiddo)
3. Nin waalidkiis noolyahay qosol uma bannaana. (Hiddo)
4. Waalid weedh xun laguma cesho. (Hiddo)
5. Ilaahow dadka aabbiyo hooyo. (Hiddo)
6. Aabbahaa iyo hooyadaa mid hal cadaabo afkaa ka hala haysa. (Hiddo)
7. Nin hooyadii guri kaga guuray, aayadii uma negaado. (Hiddo)
8. Habaar waa Alla maagid; oo inkastaad eray jaani iyo aweytuu qarisaan; ood ku wada dhuumataan, ninkaan waalidkii eray xun odhan, ehelu naar maaha. (Kete-fiqi)
9. Xabaalo waalid baa xoolo laga helaa. (Hiddo)
10. Nin walba habartii waw hal madheedha. (Hiddo)
11. Waalid-inkaar. (Used more commonly than its opposite, “Cuqle-waalid”)
12. Habaar waalid haankuu duudsadaa. (Hiddo)
13. Nin habaar waalid qaba hilin lagulama baqdo. (Hiddo)
14. Ishii waalid lagu deyey e tan biqin, ka lagu deyeyna hore waalidkii ugu deyey, oo kayd u yaal bay ahayd. (Hiddo)
15. Dhul waa waalid, Waalidna waa wixii la gashadaa. (Hiddo)
16. Nin dhashiisa arkow waalid ma wax loo dhirfa baa? (Hiddo)
17. Ninkii waalid quudhaa, wuxuu qoomammeeya, Markuu qoodhiyo xero ka deego ee uu labadiisa qar midna qaadan waayaa. (Hiddo)

XURMO-CULIMO (Respect for Religious Leaders)

MUSLINNIMADA

a) Weerdigiyo shahaada inaan weheshadaa weeye.
Weysada salaaddeed inaan waaxidsado weeye,
Wannahaarka soon inaan soor, wasna cunin weeye,
Waxaddayda maal inanan dago, waxar ku dayn weeye,
Wixii waajiboo idil inaan, wada gutaa weeye,
Waqfigii saxabiga inaan, waafaqsado weeye,
Wacad Eebbe iyo dhaar an maray, inan wafayn weeye,
Waalle beena abadkay inanan, welefedayn weeye,
Haddii aanan waalayn inaan, waabsanahay weeye,
Wallays iyo nin weyn inan xurmada, wada simaa weeye,
Nin i soo waciidsaday inaan, wax u lillayn weeye,
Wayi iyo wax-siin inaan Islaan, ugu wadaa weeye,
Wadaadkii kitaabboleh inaan, wan u qalaa weeye,
Welaalis inan meel dugoon ugu wadhaa weeye,
Walanqaha iyo dhayada inuu walamsadaa weeye,
Ina walabbanoo kale inaan, weger idhaa weeye,
Wax i sii hadduu yadhi inaan, waran daraa weeye,
Walbahaarka aakhiro inaan, wax u tabcaa weeye,
Waxsanoo an docniyo inaan, wax xun nacaa weeye,
Wagashnimo mafiicnaa e inaan, wabar noqdaa weeye
(Sayid Maxamad)

b) Degmo idil dad maal yaal ninkii, dux iga soo moodey,
Dug maanaa ka odhan kara bakhayl, derejo loo waaye.
(Koor-Jaan)

c) Saddex hal wayga maan dedan,
Ninka maranti doora leh,
Ee tu kale u marase tegey,
Ninka maal adduunyo leh
Ee marti Nebi kadhan dhigay.
Garta lays mocoorriyoy
Ay laba markhaati oogeen
Ee mooyi mooyi laga naqay.
(Hiddo)

d) Bakhayl nin maaha. (Maxamuud Cali Qablax)

e) Beenlow waa fallalow. (Hiddo, Cabdullaahi Qarshi)

f)

NOTE: Haddii murti kale oo ku saabsan Islaamka loo baahdo, ha la dhigto:-
1. Gabayga Salaan ee ka bilaaba, “Cabdiyow wadeeciyo adduun, way ka bixiqaaye.”
2. Gabayga Cismaan Sharmaake ee ka bilaaba, “Isinka Allaa…”
3. Gabayga Sayid Maxamad ee ka bilaaba “Nin Ilaah yaqaan oo sharciga.”

VII. WAX-SHEEGNIMO (Being an Expert)

(I) Taawisha Roobka: (Weather Forecast)
(A)
i. Dab-shid, (Dab-tuur, Nanriish , Kalaguur, Is-tun)
ii. Dab-shid ilaa dab-shid – 365 habeen
iii. (Always 1st to 4th August)
iv. Axal: og, war xaggee cirka axashiisu fadhidaa sannadka?

(B)
i. Sabbuux jimce laba ka weydaa wankaa-qaladle.
ii. Awrkaa-qalad.
iii. Diin iyo dameer-qalad.
iv. Laba maalisley.
v. Laba maylinley.

(C)
Xiddig habartii waa waabberis, Wabbay ku bilataaba,
Ama weysha qala, bay ku odhan, way tabaaq dhigaye,
Ama weelka culo bay ku odhan, iyo wac iyo aabi.

(D)
Dambasamo wacaalkiis la qaayaa cir waakaday leh.

(E)
Bilo-Dirir iyo bilo dambasame.

(F)
Dirir-Gu: (Burco system)
I) Toddob, ama Hubar Adhi
ii) Daydo, Amminla ama ceel-ka-geeye
iii) Seerma-weydo, Sammuulad ama Fushade
iv) Adhi Caseeye
v) Dirir Sagaare

II. GODAD: (Lunar stations)
Siddeed iyo labaatan godood:

Qadan
Distan
Laxo
Laax-Oor, Cadaad ama Galgaal
Agaali-Cas
Agaali-Cad
Afaggaal
Naaf-Cadde (Qambaar)
Naaf-Madoobe
Tar
Majin
Kuxdin-Awr
Naaso-Gaallo
Dirir
Garbo
Layaxow
Gudban
Lib-Cas
Khoorrey
Mareego-Dheer
Madhan
Faruur-Cirir
Jed-Kabaarre
Jed-Dhiriqle
Jed-Gaanale
Jed-Durruqle
Duugaanti ama Duugato
Farangaag
(29 iyo 30) Dulbad (laba habeen)

III. UUGTA (Planets)
Qorrax
Dayax
Dhayl-Guduud ama Dusaa
Maqal-Xidh-Xidh ama Maxaro-Xidh
Saxal
Mariikh
Cirjiidh, Gobdhawr ama Saxal-Cadde
Kurjub

IV. BILAHA MAGACYADOODA: (Somali names for the 12 months)
Sako ama Dago
Rajal-Hore ama Naal-ma-doone
Doone Rajal-Dhexe Ban-Dambe
Rajal-Dambe
Bil-Dhurro-Hore ama Safar
Bil-Dhurro-Dambe ama Mawliid
Sabbuux ama Aw-Cismaan
Waabberiis ama Aboowsan
Soon
Soon-Fur
Sidataal
Carafo ama Arrafo

V. XIDDIGAHA CAANKA AH: (The most significant stars and constellations)
Hal-Toddobaaddo, Wadama-Xooro; Jaah, Jiitin-Cirir, Awr-Cir, Ximin, Xoomir, Dirir-Dirir-Dhawr, Dambasamo, Dhex-ka-shilis (Moodiyo Sagal)

VI. XILLIYADA: Seasons
[Xilli Gu]
Gu
Xagaa

[Xilli Jiilaal]
Dayr
Jiilaal

VII. DABAYLAHA: (Winds)
Hoohad ama Foore
Xagaashin ama Khariif
Jiilaashin
Bari-ka-Dhac
Laydh
Walwal
Ufo
Leexo

VIII. KULKA: (Heat)
Kaad
Kil
Hanfar, Hanfi ama Xanfar
Hannas

IX. QABOWGA: (Cold)

Qabow
Geydh
Dheel
Haamadday

X. ROOBKA: (Rains)
Shuux
Tumay
Hogol
Jir
Mahiigaan

NOTE: All materials under this above heading are traditional.
DAWADA: (MEDICINE)
1. Dhirta dhiigga joojisa: Anti-Homorhage plants and medicine
a) Wancad, ama Sooma-gale ama Soonah: Xididkeedaa la qaniinaa ama la calashadaa.
b) Waxaro-waalis: Ubaxeeda, diirkeeda ama xididkeedaa nabarka la saaraa inta la calasho ama la tumo.
c) Gunre: Caleentiisa ama qolofta ama xabagtiisa ayaa nabarka la marshaa, amba asalkiisaanabarka lagu maydhaa.
d) Ridmo: Waa caws gaaggaaban oo dhulka ku rambaadha. Xididkiisaa la calashadaa.
e) Dareemo: Xididkeedaa qofka dhiigbaxaya afka loo geliyaa la yidhaa calasho, ama la tumaa nabarka lagu shubaa ama la marshaa.
f) Sarin: Xididkiisaa la tumaayoo nabarka dhiigbaxaya lagu shubaa ama la marshaa.
g) Kariiri: Caleenteeda oo la tumay ama la calashey dheecaankeedaa lagu tif siiyaa.
h) Gororkana: Uneexada xididkeedaa lagu dheecaanshaa.

2. SHARBADAHA: (Laxatives and Tonics)
a) Jalcelo ama salalmaki: Geedkoo dhan baa la karshaa biyihiisa inta la shaandheeyo la cabbaa.
b) Xabag: Hadi biyaa xabagta lagu qooshaa, dabadeedna inta la shaandheeyaa la cabbaa. Dabeedna calooshaa baxda kaadiduna waa badataa dabeed kalyahaa safooba.
c) Dacar-biyoodda: Nakhligeeda yar ee markaa soo baxay oo loo calaashado oo biyo lagu qooshayna biyeheedaa la cabbaa.
d) Geedkase ugu xoog weyn waxaa la yidhaa Bogox-u-jeed, badhidiisaa la cunaa , dabeedna caano dhayaa laa dhamaa.

3. QARAARIS: (Antidotes against snake bites)
Toon
Basal
Xildiid
Timir
Sonkor

4. QUFACA: (Against T.B.)
a) Badhi idaad oo la cabo.
b) Tiiraha oo la karsado.
c) Gaggaboodka oo isagana xididkiisa la tumoo la karshoo inta la shaandheeyo sida shaaha loo cabo.
d) Subagga gorayda oo la cabbo.

NOTE: All the materials given under this above heading are based on traditional, also.

GARTA: (Law cases)

DAL IYO DAD-AQOON: (Geography)

HIYIR IYO HUBSIINNO: (Carefulness)

FEEJIGO: (Caution)

WADDANINNIMO: (Patriotism)
1. Yaahuu. (Axmed Gurey)

SAMIR IYO CALOOL-ADAYG: (Being Resolute)

ANNEX (I)
Minanka Faalka – (The main stations of the future telling)

Faalku waa toddoba iyo toban min. Saddex meelod ayaanay u qaybsan yihiin. Meeli waa laba min. Meelina waa afar iyo toban. Min Meesha hadhayna waa hal min. Lixiyo toban laballabay u walaale tahay. Waa kuwane baro:

1. Jamiic
2. Dariiq

[Min Toddobaaddo]

3. Laaxiq
4. Inkiis

5. Ximre
6. Bayaad

[Min Gobaaddo]

7. Baanyaale
8. Garbo-maar

9. Cuqle
10. Istamiic/Caynsare

11. Qabqable
12. Min Subagle

[Min Shanaaddo]

13. Wadaha-Weyne
14. Guntane

15. Min Yulkhad
16. Kowshac

[Dhaar]

17. Saddex Alif

Hoggaanka Baraha

Hoggaanka Baraha

JAMHUURIYADDA DIMOQRAADIGA SOOMAALIYA
WASAARADDA WAXBARASHADA IYO BARBAARINTA
Xarunta Maamulka Waxbarashada Dadka Waaweyn
“HOGGAANKA BARAHA”
1 – Habka Waxbarista
Sida badan dadka waaweyn waxaa wax akhriska iyo wax qorista lagu baraa habka lagu magacaabo HABKA XARFAHA. Sidaas awgeed, aradaydu sida wax loo akhriyo iyo sida wax loo qoro baranaysa waxay waxbarashadooda ku billaabaan xarfaha oo ay hal hal u bartaan; iyagoo isdaba-joogga Xarfaha raacaya.
Ardaydu marka hore shaqallada bay bartaan oo ay layli ku sameeyaan, kaddibna Shibbanaasha ama isweydaarka labada tillaabo. Ugu dambaystana Shaqalladii iyo Shibbanaashii ay barteen bay ardaydu isu keenaan oo ay codad ama weero fudfudud ka sameeyaan.

Tusaale:
a e i o u
aa ee ii oo uu
b t j x y
bar bir bal caad caano
jar jiir tiir taar moos

Waxtarka uu habkanu leeyahay waa isagoo bare kastaaba si hawl yari ah ugu dhaqmi karo; kol ay ku adag tahay qaarka aan habka waxbarista xirfad fiican u lahayn.
Hase yeeshee, waxaa jira dhawr waxyeelood oo halis ah oo uu habkanu leeyahay ama ku dhaqankiisa la xiriira:
– Xiisa ay ardaydu waxbarashada u leedahay durbadiiba wuu yaraadaa; sababtuna waxay tahay iyadoo intii mudda ah summado aan micna lahayn, sida xarfaha oo kale, lagu mashquuliyo.
– Hawsha u weyn ee inta uu casharku socdo la qabtaayi waa bawsi, ama ardayda oo wax allaale wixii baraha afkiisa ka soo baxa dusha ka xafida. Taasu xiriirka iyo wax wada qabsiga fasalka iyo baraha bay turunturro ku noqotaa oo ay is hor taagtaa. Ugu dambaystana, dhibaatada halkaa ka soo unkata waxay isugu soo biyo shubataa iyadoo aysan ardaydu waxay dusha ka soo barteen mooyiyi aysan karti ay waxyaabo yaryar ku akhriyaan ama ku qoraan lahayn.
– Inta aysan ardaydu dhab ahaan u garan inay ereyadu wax sidooda u jira oo micna leh yihiin, dhibaatooyin bay isu keentooda kala kulmi, markay akhrinayaan iyo markay qorayaan labadaba.

Waxbarashadu waa qofka dabeecaddiisa ama noloshiisa oo beddel lagu sameeyo iyo iyadoo wuxuusan horey u aqoon la baro. Sideedabana waxaynu wax ku baranaa:-
– Maqalka (innagoo maqalna oo dhagta wax la inooga sheego)
– Aragga (innagoo indhaheennaa kaga dharagna wixii cusub)
– Samayn (innaggoo waxaynu baranayno gacanta ka qabta)

Sidaas awgeed, qofka wax akhriska iyo qorista yaqaanaayi, waa inuu leeyahay awood uu:-
– Ereyo micna leh ku akhriyo kuna qoro.
– Ereyadan isugu geeyo oo weero micna leh ka sameeyo.
– Weerahana isugu geeyo oo uu sheekooyin gaagaaban iyo waxyaabaha kale ee baahidiisa, jeceelkiisa iyo waxyaabaha uu ka helo la xiriira ka sameeyo.
– Xarfaha ay fartu ka kooban tahay wada qaatay oo uu yaqaan, si uu ereyo micna leh uga soo saaro.

Taasu waxay inoo oggolaanaysaa inaynu Habka Xarfaha ka kaaftoonno, oo aynu xarfaheenna is barno innagoo ereyo ay ardaydu jecel yihiin oo ay yaqaaniin kaalmaysanaya. Sida muuqatana waajib innaguma aha inaynu xarfuhu siday isu daba joogaan u baranno.

Inta aad habka ereyada ku dhaqmaysid, waa inaad tixgelisaa ood ka foojignaataan qodobbadan hoos ku qoran:-
1- Isla markiiba Looxa-boodda ereyo ha uga buuxin. Marka hore intii mudda ah ardayda la sheekayso, si aydun isu barataan.
2- Kaddibna ereyga buugga ugu horreeya looxa ugu dhig (qor). Barayaasha uusan habka ereygu ku cusbayni, ereyo bay iskood u heli karaan ama ereyo ay ardaydu u sheegeen bay ku dhaqmi karaan.
Tusaalo:- d u g s i g a
Ereyga si digtooni ah ugu dhawaaq; ardayduna ha kaa daba qaaddo; ereyga aad marba ku dhaqmaysidna ul dheer ama mastarad ku tilmaan.
3- Markay ardaydu ereyga akhriyaan, ha ku degdegin inaad qoraalkiisa billawdid, ee marka hore tus qaabka qalinka iyo buugga loogu dhaqmo. Haddiise ay dhacdo inay ardaydu ku dhaqanka qalinka iyo buugga yaqaaniin, isla markiiba tillaabada xigta baad u gudbi kartaa. Ka digtoonow inaadan waqtiga kaga lumin waxyaabahay horey u yaqaanayn.
Waxaa fiican inaad ereyga “dugsiga” sawir ugu lamaanaysid, si ay ardayda suuragal ugu noqoto inay ereyga akhriyaan iyagoo ereyga iyo sawirka isla xiriirinaya.
4- Markay ardaydu yeeshaan awood ay areyga ku akhriyaan, wixii qalab ah ee ay haystaanna (buugga, qalinka iwm) si quman ugu dhaqmi karaan, ereyga looxa si tifaftiran ugu higaadi
d u g s i g a
Xarfaha oo dhan ku dhawaaq, qoraalka ereygaas xarafka ugu fudud sida “i” baad ka billaabi kartaa. Haddaad doontid, “d” baad ka billaabi kartaa, hase-yeeshee waajib kuguma aha oo uma aad baahnid.
5- Marka hore habka qoraalka looxa-boodda ku muuji. Xariiqimaha ay ardaydu buugaggooda ku arkaan oo kalena looxa ku samee. (Taasu waxay ardayda ka gargaaraysaa inay ujeeddada xariiqimaha laga leeyahay si dhab ah u gartaan.

Kaddib markaad xariiqimaha samaysid, xarfaha si tartiib ah oo quman u qor. Dabadeetana ardayda ku dhex wareeg si aad kuwooda liita gacan u siisid. Haddaad la kulantid arday si qaab daran wax u qoraya
oo aysan gacaritiisu fadhiyin, tus sida habboon ee qalinka iyo buugga loogu dhaqmo, kana codso inuu gacantiisa layli tababar ah ku sameeyo.
6- Markaad ogaatid inay ardaydu si fiican xarfaha u qori karaan, ka codso inay xarfaha ay yaqaaniin ereyo cusub ka sameeyaan. Ereyada cusub ha qoraan hana akhriyaan iyagoo ereygii hore ee dugsi ahaa ku beddelaya.
7- Ereyada cusub sidaa ku wad, iyada oo ay ardaydu xarfihii ay horey u yaqaaniin marba erey ka dhisaya. Haddaad casharkii hore si digtoonaan ah u raacday, tillaabada labaad waad fududayn kartaa.

“DEGDEGSIINYAHA WAXBARISTU WAXAY HAD IYO GOOR KU XIDHAN TAHAY GUUSHA UU MARBA FASALKU GAADHO”

Gabagabada waxbarashadanna, waa inaad hubisaa inay ardaydu xarfaha ay fartu ka kooban tahay si quman u wada garteen; ereyo kala geddisan iyo weero gaagaabanna akhriyi karaan oo misana qori karaan. Waxaa iyana loo baahan yahay inaad layliyaal ku filan siisid, adigoo buug, wargeys, ama waxyaabe kale la kaalmaysanaya. Haddii uu waqtigu kugu filan yahayna weero gaagaaban u yeeri.

ISKU DUUB
dugsiga – tillaabada 1aad: Ereyga looxa ku qor, ardayduna ha akhriyaan.
dugsiga – tillaabada 2aad: Ardayda ayaa xarfaha akhrin oo qori, si digtoonaan ahna layli ugu samayn.
Dugsiga – tillaabada 3aad: Ereyga “dugsiga” ayay ardaydu beddeli oo ereyo cusub oo isla xarfahay barteen ka kooban bay dhisi.

DHAWR SHARCI OO HABEYNTA FASALKA KU SAABSAN
Soo saaridda iyo ku dhaqanka Qalabka wax la isku baro:
FASALKA
Ka hor intaadan casharka guda gelin, waxaa lagama maarmaan u ah oo guul lagaga gaaraa Waxbarashada Dadka Waaweyn, qodobbadan soo socda oo fiiro gaar ahaanayd loo yeesho.
1- inaad had iyo goor hubsatid inay ardaydu si habboon u fadhido. Ardayda oo idili waa inay leeyihiin awood ay lugahooda iyo gacmahoodaba siday rabaan ugu fidsadaan; labaderaadle, inay dhib yaraan looxa ku fiirin karaan iyagoon fadhigooda xumaynin.
2- inaad hubisid inuu fasalka oo idili nal ku filan leeyahay.
3- inaad fiilo gaar ahaanayd u yeelatid ardayda aragga iyo maqalka xun, adigoo mar walba tixgelinaya da’da, aragga iyo maqalka ardayda waayeelka ah, ayaa waxaa habboon inaad marka hore fasalkaaga kala shaandhaysatid, si aad u ogaatid kartida uu midkastaaba ka leeyahay aragtida fog iyo maqalka. Waxa badanaaba fiican inaad ardayda aragga iyo maqalka xun safafka hore fadhiisisid.
4- Ka hor intaadan casharka guda gelin, hubso inay kuu dhan yihiin qalabkaad wax ku dhigi lahayd (boodda, qalabka wax la isku baro iwm). Wixii kale ee ay ardaydu u baahan yihiinna sidoo kale uga digtoonow.
Taasu waxay dawo u tahay inuusan marnaba socdaalka isdabajoogga ah ee casharku kala go’in.
5- Casharka kaddib, hubso in fasalka iyo looxaba si wanaagsan loo nadiifiyo.

QALABKA WAX LA ISKU BARO IYO KAALINTA UU WAXBARASHADA KAGA JIRO
Waa maxay Qalabka wax la isku baro?
Qalabka wax la isku baro waa Hubka kala geddisan ee uu baraha wanaagsani ardaydiisa si cad oo muuqata, maskaxdoodana ku waarta wax ugu baro. Baraha wanaagsan ee firfircooni wuxuu awood u leeyahay oo suuragal u ah inuu cashar allaale casharkii uu dhigayo (xisaab, af, saynis, taariikh, iwm) u heli karo qalab waxbaristiisa u dhib yareeya.
Baraha doonaya inuu si qaab leh Qalabka wax la isku baro ugu dhaqmo, waxaa ku habboon inuu qodobbadan ka digtoonaado:-
– Dhuuxo kartida ay ardaydu garashada sawirrada iwm u leeyihiin.
– Qalabka aad wax ku baraysid ha ahaado midaad soo xulatay, ujeeddadaana dhib yaraan kuu gaarsiin kara.
– Qalabku ha ahaado mid ay samayntiisu fududdahay, si ay ardayduna hadday doonaan u sameysan karaan.

Qalabka wax la isku baro guud ahaan laba qaybood buu u kala qeexan yahay. Labadaas oo ah:-
1- Qalabka taagan (non-projected-aids) ee aan mashiinnada u baahnayn; iyo
2- Qalabka socda (projected-aids) ee mashiinnada u baahan.

Tusaalo:-
Qalabka taagan Qalabka socda
Looxa.-boodda Filimka
Looxa – bustaha Slides
Maababka Film-strips
Sawirrada Mullaaxada (Cajalad)
Wargeysyada Raadiyaha
Tabeellayaal (Boodhadh) Telefiishinka iwm

Qalabka wax la isku baro ee taagan (non-projected aids) intooda badan baraha kali ahaantii samaysan kara; ama ardaydiisa buu wadajir ula samaysan karaa. Hase-yeeshee, waxbarista oo guul laga gaaraayi waxay ku xidhan tahay “ISXILQAAMKA BARAHA” – sida uu casharkiisa u soo diyaariyo, habka uu damacsan yahay inuu casharka isaga ah ardaydiisa u baro, iyo qalabka uu marba ku dhaqmayo.
LOOXA-BOODDA
Looxa-booddu wuxuu ka tirsan yahay qalabka wax la isku baro ee taagan waana wax weligii soo taxnaa oo dugsiyadeenna lagaga dhaqmo. Inkasta oo ay looxyada dugsiyadeennu madow u badan yihiin, haddana waxaa la ogaaday inuu cagaarka-madoobi ka wanaagsan yahay madowga kaligiis.
XIRIIRKA LOOXA-BOODDA IYO FASALKA:-
– Looxa boodda waxaad dhigtaa meel sinan oo iftiin ku filan leh, ardaydana ay ka wada arki karaan,
– Casharkaaga looxa oo si wanaagsan loo tirtiray ku qor (waa inaysan marna casharkii hore wax ka soo hadhay casharkaaga cusub kaa dhex gelin). Haddii ay taasu dhacdo, ardayda bay jaha wareer ku ridi.
– Looxa sida buugga wax lagu qoro oo kale ugu dhaqan. Dhinaca sare ee bidixda ka billow wax qorista adigoo si jiifta ah wax u qoraya. Sadarrada si habboon isugu hoos qor, adigoo sadarrada looxa ku samaysan si habsan kor iyo hoos u buuxinaya.
– Looxu waa inuu qayb casharkaaga ka mid ah noqdaa. Ardaydu waa inay fartaada wada akhriyi karaan. Marka hore waxaa fiican inaad xariiqimaha buugga ku yaal oo kale looxa ugu samaysid, si ay ardaydu kuu raacdo, una gartaan faa’iidada ay xariiqimuhu leeyihiin. Ul toosan ama mastarad baad xariiqimaha ku samaysan kartaa.
– Marka aad wax qortid, ha isku gudbin oo looxa ha la sheekaysan ee barbar ugu istaag oo fasalka u soo jeedso.
LOOXA-BUSTAHA:-
Looxa-bustahu wuxuu ka tirsan yahay qalabka cusub ee wax la isku baro ee taagan. Guud ahaan hawsha looxan lagu qabto waxay u dhawdahay midda looxa-boodda; hase-yeeshe, waxay ku kala geddisan yihiin in ku dhaqanka looxa-bustahu u baahan yahay hawl casharka hortiisa uu baruhu soo qabto. Waxaa loo baahan yahay inuu baruhu ka hor inta uusan fasalka iman si habsan isugu soo dubbarido casharka uu rabo inuu maalintaa dhigo; iyo iyadoo la isku raacay inuu looxanu dadka waaweyn ee billowga ah waxbaristooda uga fiican yahay looxa-boodda. Taas waxaa looga jeedaa “looxanu wuxuu baraha siin karaa awood uu si qayaxan isdabajoogga casharkiisa ugu muujiyo.

Samaynta Looxa-bustaha:-
Looxa wuxuu ka samaysan yahay maro ama good duf leh iyo wax adag (loox) oo xagga dambe lagaga tiirsho. Waxaa fiican inay maradu ahaato wax jilicsan oo duf leh ama suuf dhegdheg leh.
Haddii ay dantu kugu kalliftana, busta duug ah baad ka samayn kartaa. Warqadaha la socdana si ay looxa ugu dhagaan, waxaa fiican oo loo baahan yahay inaad iyaga xagga dambe wax duf leh kaga dhajisid.
Looxa marba intii la doono baa lala ekeysiin karaa, waxaase fiican inuu laydi (rectangle) dhererkiisu 1 mitir iyo 20 ilaa 1 iyo 40 yahay ahaado. Haddii ay dantu kugu kalliftana looxa-boodda ama darbiga baad markaad ku dhaqmaysid ku mismaari kartaa, si loo duuduubo kaddib marka ay hawshu dhammaato.

HABKA DIYAARINTA XARFAHA, LAMBARRADA, SAWIRRADA IWM EE LOOXA-BOODDA
LA SOCDA:-
– Marka hore soo aruurso waxaad u baahan tahay.
– Sida aad u rabtid u jarjaro, adigoo tixgelinaya aragga, firfircoonaanta iyo kartida ardayda.
– Kaddib markaad jarjaratid, dhinaca dambe wax duf leh (sand-paper) kaga dheji, si ay looxa ugu dhagaan.
– Waxaa iyana lagama maarmaan ah inaad leedahay ugu yaraan laba sanduuq ood xarfaha, lambarrada, iwm ku kaysatid si ay suuragal kuugu noqoto inaad qalab diyaar kuu ah u haysatid iyo inaad casharrada dambe ugu dhaqantid.

SAWIRRADA
Ardayda ay waxbarashadu ku cusub tahay, waxay badanaaba jecelyihiin inay macnaha ereyga ama wixii kale ee ku cusub gartaan; sidaas awgeed, waxaad caadaysataa inaad had iyo goor ereygii ku cusubba sawir ugu lamaanaysid.
– Taasi garashada ereyga bay gacan weyn u gaysan kartaa.
Sawirka wanaagsani ardayda uu wax akhrisku ku cusub yahay buu garashada macnaha ereyga ka kaalmeeyaa.
Sawirka wanaagsani waa midka si fudud ulajeeddadiisa loo garto.
Sawirka wanaagsani waa midka hal ama laba waxyaalood oo si bayaan ah u muuqata ku tusa.
Flash-cards: Qalabkanu wuxuu isna ka tirsan yahay qalabka taagan ee wax la isku baro; wuxuuna ka kooban yahay warqad adag oo ay wax ku qoran yihiin iyo gal ama bushqad la dhex geliyo. Ujeeddada qalabkan laga leeyahay waa:-
– inaad ardayda dhexdeeda xamaasad ku beertid. Taas waxa looga jeedaa, fasalkaad erey, ama xisaab, iwm ay hadda ka hor la soo barey dhex dhigi, adigoo ereyga badhkii ama xisaabta qaarkeed galka ku dahaadhaya.

Tusaale:-

– Faaiidooyinka kale ee uu qalabkanu leeyahay waxaa ka mid ah isagoo suuragal kaaga dhigaya inaad hubsatid oo aad dhab ahaan u garatid inay ardaydu casharkii tagey si habsan u garteen iyo inay waxyaabo ay weli mugdi kaga jiro oo u baahan in mar labaad loogu soo celiyo.
Awoodda ardayda ee akhriska iyo garashada summadaha kala geddisan ee ay fartu ka kooban tahayna aad buu ardayda uga gargaaraa.
– Wax akhriska degdegga ahna waa lagu bartaa.
TABEELAYAASHA
1.War-isgaarsiintas:- Tabeellayaasha noocaas oo kale ah waxaa loogu dhaqmaa oo kaliya in wixii war cusub ah xubnaha fasalka ama bulshada loogu faafiyo.
Tusaale
dad la isugu yeerayo inay arrin ama qodob khaas u ah ka wada xaajoodaan; ama waxyaabaha ay aflaamtu ka mid tahay oo la is ogeysiiyo.
Tabeellayaashaas oo kale waxaa fiican in loo qoro hab aragtida u horreysa oo qudha lagu wada arko, ujeeddadiisana lagu fahmo. Sidaas awgeed, waa inay yihiin qaar si habsan loogu fara yaraystay oo ku soo jiita.
2.Waxbarasho:- Ujeeddada weyn ee tabeellayaashan laga leeyahay waa inay qofka akhrisanaya ku beeraan xamaasad uu arrin khaas ah war faahfaahis oo isaga ku saabsan ugu sii raadsado. Goobta laga heli karo warkan cusub ee xiisa lehna waa in tabeellaha si quman loogu muujiyo ama in qofka akhrisanaya war xiisa u leh loogu tabiyo.
Labada goorba, waxa lagama maarmaan ah in tabeellayaasha loo qoro hab ama xirfad ujeeddadiisa isla markiiba loo garto.

TABEELLAHA WANAAGSANI:-
– Wuu kooban yahay oo fudud yahay.
– Fikrad qudha buu wataa ama muujiyaa.
– Meel si quman looga wada arki karo baa la sudhaa ama la taagaa
– Sharax cad oo kusoo jiita buu leeyahay.
– Midabbo kala geddisan buu leeyahay si uu qodobbada danta laga leeyahay ku muujiyo.
– Xarfo waaweyn buu ku tusaa, markuu midab qudha ku qoran yahay.
WARGEYSKA:-
Si aad awoodda akhriska ee ardaydaada horey ugu dhigtid, waxaa fiican inaad wargeyska waxbaristooda ku dartid marka u horreysa ee aad is tidhaahdid weero gaagaaban bay akhriyi karaan. Waxaad ku dhaqmi kartaa wargeyska maalin walba soo baxa, adigoo marka hore arday ka codsanaya inuu qodob gaaban oo xiiso leh fasalka oo dhan kor ugu akhriyo. Kaddibna, dhawr arday baad ka codsan kartaa inay qodobbo kala geddisan iyana fasalka dhexdiisa ka akhriyaan. Waxaad awood u leedahay oo kuu furan inaad dhawr qodob oo xiiso leh wargeyska ama buug kale oo wax laga akhristo uga soo saartid, ood markaa ardayda u qaybisid, si ay guryahooda ugu soo akhristaan, maalinta labaadna iyagoo u soo tabaabushaystay fasalka hortiisa uga akhriyaan.
Ka digtoonow inaad had iyo goor isla arday uun la xiriirtid, ee waxbaristaada ha noqoto mid wareegta ah oo aad arday walba kartida uu leeyahay qof ahaan u ogaatid.

Buugga Xasuus-qorka:-
Haddii ay ardaydaadu tahay qaar horey u maray oo awood ay waxyaabo yaryar ku qoraan leh, ku dhiiri geli inay buugga Xasuus-qorka haystaan.
Taasu waxay ka kaalmaynaysaa inay awoodda yar ee ay leeyihiin wixii xiisa leh ee ay arkaan ama maqlaan ugu qortaan. Waxbarista noocaas ahi xamaasad aan la koobi karin bay ardayda ku beeri waxayna jeclaysiin inay awooddooda cusub ee ay qoraalka u yeesheen ku isticmaalaan.
Had iyo goor taariikhda iyo maalinta wax qorista ha ku billaabaan. Lafta ama suldiggana (text) waxaa fiican inay marka hore buuggooda joogtada ah ku soo diyaarsadaan, sababtuna waxay tahay iyadoo aysan ardaydu u bislayn habka ay fikraddooda isugu hagaajin lahaayeen.

Dhawr fikradood oo barista, waxbarista iyo asluubta baraha saameeya:-
– Casharkaaga ka dhig waqti xiisa leh oo lagu istareexo. Ardayda fursad ay fikraddooda ku dhiibtaan sii, una oggolow oo ku dhiiri geli inay qayb libaax isdabajoogga waxbarashada ee fasalka ka qaataan. Taas waxaa looga jeedaa inaadan casharka 1aad billowgiisaba ardayda ereyo culculus kaga argagixin, looxana aadan xarfo iyo summado kale oo aysan markaa ka hor arkin uga buuxin.
Marka hore ardayda la sheekayso, adigoo isu sheegaya una oggolaanaya inay iyana markooda is dhex galaan ooy is bartaan. U muuji niyadda wanaagsan ee aad u leedahay inaad dhibaatooyinka noloshooda
la xiriira ee maalin walba haysta ka taageertid. Wax uga taataabo ujeeddada qoraalka iyo akhriska laga leeyahay, isla markiina si cad ugu sheeg faa’iidada ay waxbarashadaasi isbeddelka noloshooda u yeelan karto, iyo horumarka degdegga ah ee ay u yeelan karto.
Had iyo goorna ardaydaada waayeelka ah si ay Jaallenimo iyo sinnaan wax wada qabsi leh u dhex gal ulana dhaqan.
Marka aad ogaatid inay ardaydu tallaabada aad joogtid garteen, ha ku celcelin casharkii hore ee u gudub casharka ku xiga; haddii kale waxaa dhici karta inay waxbarashada ka qalbi jabaan, sidaasina ay waxbarashadoodii ay markii hore niyadda u lahaayeen kaga lunto.
Haddaba si aysan arrintaa halista ahi u dhicin, waxaa habboon inaad hawsha aad fasalka ka qabanaysid marba waji cusub u samaysid.
Tusaale:-
Kaddib markaad intii 20 daqiiqadood ah casharka u macnaysid, awood ay casharka ku akhristaan ama dhexdooda uga wada falanqoodaan sii. Marka ay wada doodayaanna, u oggolow inay qortaan qodobbada u waaweyn ee ay isku af garteen. Iska ilaali oo ha caadaysan inaad isagadhex baxdid, ee adigu maalmaha hore guddoomiye ka noqo, adigoo Weydiimo gaagaaban oo warcelintooda u fududaynaya had iyo goor waddada ugu xaadhaya. Iskana ilaali inaad noqoto kaligii hadle, ee ardaydaadana sii fursad ay fikraddooda ku muujiyaan.
Ku dadaal inaad had iyo goor waaya aragga ardaydaada waaweyn ka faa’idaysatid, sida ay iyaguba aqoontaada iyo waaya aragnimadaada uga faa’idaystaan.
Habka waxbaristaadu ha noqoto mid waxay ardaydu yaqaaniin ka billaabata, kaddibna aad waxaysan aqoonin ugu gudbin kartid. Arrintaasu waxay gacan ballaaran ka geysan kartaa qalbi furnaanta iyo niyadda xoogga leh ee ay ardaydaadu waxbarashada u yeelanayso,
Ku dadaal oo caadayso inaad had iyo goor fasalka ardayda uga soo hormartid, marnabana yeysan dhicin inaad adigoo ogsoon inay ardaydu ku sugayso fasalka ka maqnaatid. Maqnaashada aad maalin casharka ka maqnaataayi, niyad xumi iyo iyagoo waxabarashada ka maangooba bay fasalka ka dhex dhalin kartaa.

HABKA WAXBARISTA IYO ABAABULKA FASALKA
Waxbarista fasalka ee caadiga ahi waa hab joogta ah oo weligii soo taxnaa, maxaa yeelay, waa hab aad u fudud oo dhib yaraan loogu dhaqmi karo. Hase yeeshee, dhibaatooyin dhawr ah oo la xiriira buu leeyahay:-
– Kartida qofku uu wax ku barto, isagoo wixii afka uun looga sheega dhagaysta ee aan kaalin buuxda wax-is-barista ka qaadan aad bay u yar tahay. (Araggu dawr weyn buu waxbarashada ka ciyaaraa).
– Ardayda wax baranaysaayi durbadiiba way daalaan, kaddibna foojignaanta ay waxbarashada u leeyihiin baa ka dhunta oo maskaxdooda baa meela kale tiigsata maadaama aysan si firfircoon wax-is-barista uga qayb qaadanayn.
– Waxaa suuragal ah oo dhici karta inay dhinaca ardayda is afgaranshawaa ka timaado. Sidaas awgeed waxaannu ku talinaynaa in mar alliyaale markay suuragal tahay hababka kale ee waxbarista dadka waaweyn habkan isaga ah kaga habboon waxbarista loogu dhaqmo, gaar ahaan kuwa ugu faa’iidada roon:-
– Kooxaha wadajirka u shaqeeya
– Ardayda oo dhexdooda wax isbara (is-taageeira)
– Hawl gooni ahaan loo qabto, iwm.

Kooxaha wadajirka u shaqeeya:-
Is dhexgalka noocaas oo kale ahi wuxuu qofka siiyaa awood uu isku kalsoonaantiisa iyo kartidiisaba ku muujiyo, waa hab ku habboon oo u qalma wadammada Soomaaliya oo kale ah ee ay ku nool yihiin Bulshad hantiwadaag iyo Demoqraadi ah.
Hawsha koox-kooxdu waxay taabbagal yeelataa mar alliyaale marka uu baruhu doonayo inuu ujeeddooyinkan gaaro:-
– Inuu tacliin cusub ardaydiisa u gudbiyo iyo marka uu doonayo inuu tababar ku siiyo xirfado cusub oo waxbarashadooda saameeya.
– Marka uu doonayo in dhibaato ama mas’alo uu ardayda soo dhex dhigay laga wada murmo, kaddibna si fiican looga baaraan dago ilaa inta uu iska odhanayo xal baa wadajir looga gaadhay.
– Marka uu doonayo inuu hawo demoqraadi ah fasalka ka dhex abuuro isagoo mar walba tixgelinaya mas’uuliyadda uu kooxda iyo qofka kaligii ahba ku leeyahay.
– Marka uu doonayo inuu hagaajiyo wax wada qabsiga iyo isku duubnaan wax loo wada dhaliyo, iyadoo maskaxda iyo ficilkaba looga wada dhan yahay.
– Marka uu doonayo inuu u tababaro, hawshoodana u fududeeyo oo ay baraha kaga madax bannaanaadaan.

Kicinta iyo horumarinta awoodda ardayda;-
Waxaa la ogyahay inay guusha waxbarashada laga gaaro ay tirada ardayda ku xidhan tahay. Taas waxa looga jeedaa inta ay tiradadoodu badan tahay guusha ay waxbarashada ka keenayaanna way yar tahay. Sidaas awgeed, waxaa la door biday inaysan marnaba ardayda waxbaranaysa ama ay hawli ka dhexayso lix ilaa siddeed ka badan.
Hase yeeshee, guusha u weyn ee waxbarashada laga gaaraayi waxay had iyo goor ku xidhan tahay abaabulka iyo isku soo dubbaridka uu baruhu casharkiisa ku soo sameeyo.
– Haddii ay suuragal kuu tahay, casharradaada iyagoo daabacan ardayda u qaybi, haddii kalena, looxa-boodda ugu qor. Casharka la is barayo waa inuu ahaado mid si quman looga soo shaqeeyay oo micna ku fadhiya (marka aad looxa ku qoraysid iyo marka ay ardaydu maskaxdooda uga fikirayaanba.)
– Alaabta ku habboon (qalimmada, buugagga ay wax ku qortaan, iyo waxyaabaha kala geddisan ee waxbarashadooda u fududaynayaba) aad bay waxtar ugu leeyihiin. Sidaas awgeed waxaa baraha laga doonayaa inuu hubiyo in qalabkoodu u wada dhan yahay.
– Haddii aysan ardaydu hawsha kooxda waaya-aragnimo u lahayn, fasalka oo dhan hawl kaliya ka dhexaysii.

Arkaanta Iimaanka

Arkaanta Iimaanka

Arkaanta iimaanka waxey ka koobantahay  rumeynta : alle iyo malaaiktiisa iyo kutubtiisa iyo rusushiisa iyo maalinta aakhiro iyo qadarka  kherkiisa iyo shartiisa.

Alle wuxuu yiri :

[arabic-font](وَلَٰكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ)[/arabic-font]

[arabic-font][سورة البقرة: الآية 177][/arabic-font]

Macneheedana waxaa waaye:”… laakiin sama falaha waa ruuxa ruumeeya alle iyo maalinta aakhiro iyo malaaikta iyo kitaabka iyo nabiyada ”

Alle wuxuu yiri :

[arabic-font]( ۚ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِّن رُّسُلِهِ)[/arabic-font]

Macnaha aayada waxaa waaye:” waa rumeeyay rasuulki wixi looga soo dejiyay xaga rabigiis , muminiintana wey rumeeyeen , mid walbana wuxuu rumeeyay alle iyo malaaiktiisa iyo kutubtiisa iyo rusushiisa , mana kalageyneyno rusushiisa…”

[arabic-font]وقال تعالى[/arabic-font]

54:49

Macnaha aayada waxaa waaye:” anagaa wax walba ku abuurnay qadar(qiyaas)  ”

[arabic-font]وقال النبي صلى الله عليه وسلم(الايمان ان تومن بالله وملائكته وكتبه ورسله واليوم الاخر وتومن بالقدر خيره وشره )رواه مسلم[/arabic-font]

 Nabiguna –naxariis iyo nabad dushiisa allaha yeelee- wuxuu yiri :”iimaanku waa in aad rumayso alle iyo malaaiktiisa iyo kutubtiisa iyo rusushiisa iyo maalinta aakhiro iyo qadarka kherkiisa iyo shartiisa “.

Marka iimaanku waxuu  kan koobanyahay hadal carabka looga dhawaaqo iyo rumen qalbiga laga rumeyo iyo fal xubnaha lagala yimaado,camalka suubanna wuu ku kordhaa,  macaasida iyo camalka xunna wuu ku nuqsaamaa

[arabic-font]وقال تعالى  :[/arabic-font]

8:2

8:3

8:4

[arabic-font][سورة الأنفال: الآية 2-4][/arabic-font]

Macnaha aayada waxaa waaye:”muminiinta waa uun kuwa marki alle la xuso ay cabsato quluubtooda, marki lagu dul akhriyo aayaatkiisana waxey u kordhisaa iimaan , rabigoodna tala saartaan, ahna kuwa oogo salaada waxaan ku irsaaqnana wax kabixiyo , kuwaas waaye kuwa muuminiinta xaqa ah   ”

[arabic-font]وقال تعالى[/arabic-font]

[arabic-font]( ۚ وَمَن يَكْفُرْ بِاللَّهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا بَعِيدًا)[/arabic-font]

[arabic-font][سورة النساء: الآية 136].[/arabic-font]

Macnaha aayada waxaa waaye:” ruuxi ku gaaloobo alle iyo malaiktiisa iyo kutubtiisa iyo rusushiisa iyo maalinta aakhiro si xaqiiqo ah ayuu u  baadiyoobay baadi fog”

Hadaba iimaanka carrabka ayaa looga dhawaaqaa,sida : dikriga alle iyo ducada iyo wanaaga oo lees faro iyo xumaanta oo leska reebo iyo quraanka oo la akhriyo iyo wixi lamid ah

Qalbigana iimaanku waa ka sugmaa sida rumeenta u kalinimada alle uu u kali yahay rabinimada iyo ilaahnimada iyo magacdiisa iyo sifaadkiisa iyo in ey waajib tahay alle kaliya in la caabudo iyo wixi lamid ah oo qalbiga laga rumeeyo.

Sidoo kale waxaa soogelayo iimaanka acmaasha qalbiga, sida : alle in la jeclaado lagana cabsado lana talasaarto iyo wixi la mid ah .

Waxaa kale oo soo gelayo iimaanka acmaasha xubnaha, sida : salaada iyo soonka iyo xajka iyo ku jihaadka jidka alle iyo cilmiga oo labarto iyo wixi lamid ah .

 

[arabic-font]وقال تعالى[/arabic-font]

8:2

[arabic-font] [سورة الأنفال: الآية 2][/arabic-font]

Macnaha aayada waa lasoo dhaafay

[arabic-font]قال تعالى[/arabic-font]

48:4

[arabic-font][سورة الفتح: الآية 4][/arabic-font]

Macnaha aayada waxaa waaye:” ale waa kan ku soo dejiyay xasiloonida quluubta muuminiinta si ay iimaan ugu kororsadaan iimaankoodi ”

Iimaankuna waa kordhaa mar walbo oy kororto cibaadada adoonka iyo falalka suuban uu alle ugu dhawaanayo .

waana nuqsaamaa markay yaraato cibaadada adoonka .

Macaasidana sidoo kale iimaanka way waxyeeleysaa oo hadey macaasidaas shirkigi weynaay tahay iimaanka dhan ayay buridaa hadii ay tahayna shirki wax kayarna iimaanka dhamestirkiisa ayay burisaa oo iimaan buuxo manoqanaayo

[arabic-font]قال تعالى[/arabic-font]

4:48

[arabic-font][سورة النساء: الآية 48][/arabic-font]

Macnaha aayada waxaa waaye:”alle ma dhaafo in lala wadaajiyo , waxowsa ka dhaafaa wixi ka soo haro ruuxuu doono”

[arabic-font]قال تعالى[/arabic-font]

[arabic-font](يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ مَا قَالُوا وَلَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَكَفَرُوا بَعْدَ إِسْلَامِهِمْ)[/arabic-font]

[arabic-font][سورة التوبة: الآية 74][/arabic-font]

Macnaha aayada waxaa waaye:” waxey ugu dhaaranayaan alle in aysan dhihin , waxasa xaqiiqa ah in ay dheheen hadalki gaalnimada , weyna gaaloobeen islaamkoodi ka dib”

[arabic-font]وقال صلى الله عليه وسلم: ( لا يزني الزاني حين يزني وهو مؤمن، ولا يسرق السارق حين يسرق وهو مؤمن،ولا يشرب الخمر حين شربها وهو مؤمن )متفق عليه.[/arabic-font]

Xadiiska macnihiisana : masinaysanayo kan sineysanayo markuu sinaysanayo asiga oo muumin ah ,mana xadayo kan wax xadayo markuu xadayo asiga oo mumin ah ,man cabayo khamrada  markuu cabayo asiga oo mumin ah .

 

Rukniga koowaad

Rumenta Alle caza wajalla

 

(1)-TAXQIIJINTIISA :

waxuu ku sugmayaa iimaanka alle waxyaabaha soo socdo :

KOOW/ Rumenta in ow konkaan leeyahay hal rabbi oo kali u ah abuuritaankiisa iyo lahaantiisa iyo daberi taankiisa iyo kala wadida umuurihiisa arsaqad hanoqoto ama awood ama noolen ama dilid, ama dheef ama dhib,  leheena koonkaan rabi kale , wuxuu doono ayuu kaligii sameynayaa wuxuu doono ayuuna xukmiyaa, qofkuu doono ayuu ciseyaa, qofkuu doonana waa duleeyaa,cirka iyo dhulkuna xukunkiisa ayay ku jiraan, asiga ayaana wax walba awoodo wax walbana og kana kaaftoon wixi asiga kasoo hara, amarka oo dhana asiga ayaa leh, kherka oo dhana gacantiisa ayuu ku jiraa ,wadaag falalkiisa la wadaagayana  majiro, ruux awoodiisa ka baxsanna  majiro , iskaba dhaaf taase abuurka oo dhan oy kamid yihiin malaaikta iyo dadka iyo jiniga adoomo ayay asiga u yihiin, kama baxayaan boqortooyadiisa iyo awoodiisa iyo rabitaankiisa,falalkiisana lama koobi karo oo tiro makoobi karto,tilmaamahaas oo dhan kaligii ayaa iskaleh ,wax la wadaagana malaha , mana istaahilo qof aan asiga eheyn mana banaano in loo tiiriyo ama loo sugo wax kamid ah falalkiisa cid aan  asiga eheyn.

[arabic-font]قال تعالى  :[/arabic-font]

[arabic-font] [سورة البقرة: الآيتان 21 ، 22].[/arabic-font]

Macnaha aayada waxaa waaye:”war dadow caabuda rabigiini idin abuuray adinka iyo kuwi idinka horreyay, waxaadna mudantihiin in aad alle ka dhowrsataan”

[arabic-font]قال تعالى :[/arabic-font]

[arabic-font] [سورة آل عمران، الآية: 26].[/arabic-font]

Macnaha aayada waxaa waaye:” waxaad dhahdaa allahayow xukunka adigaa leh , waxaad siisaa xukunka qofkaad doonto, waadna ka qaadaa xukunka  qofkaad doonato, waxaadna ciseysaa ciddaad doonto , waxaadna dulleysaa ciddaad doonto , gacantaada ayuu kherka ku jiraa, adiga ayaana wax walba awoodo ”

[arabic-font]قال تعالى :[/arabic-font]

[arabic-font] [سورة هود، الآية: 6].[/arabic-font]

Macnaha aayada waxaa waaye:” ma jirto daabad dhulka ku sugan illaa risiqeeda alle dul saaranyahay maahane , ogyahayna meesha ay ku hoyan iyo meesha ay ku dhiman , dhamaanna kitaab cad ayay ku suganyihiin ”

[arabic-font]قال تعالى :[/arabic-font]

[arabic-font][سورة الأعراف، الآية: 54].[/arabic-font]

Macnaha aayada waxaa waaye:”war hoy abuurka iyo amarka allow u sugnaaday , barakoobay oo weynaayay barabaariyaha caalamka  ”

LABO/ Rumenta in uu alle kaligii leeyahay magacda kuwa ugu wanaagsan iyo sifaadka kuwa ugu dhamestiran , kuwaas uu qaarkod ku baray adoomanka kitaabkiisa ama sunada nabigiisa ha ahaato dushiisa naxariis alle iyo nabad gelyo

[arabic-font]قال تعالى :[/arabic-font]

[arabic-font][سورة الأعراف، الآية: 180].[/arabic-font]

Macnaha aayada waxaa waaye:”alle waxaa u sugnaaday magacyo wanaag badan ee ku barya , kana taga kuwa qaloocinayo magacdiisa waxaana lagu abaal marin doonaa waxa ey camal faleen”

[arabic-font]وقال صلى الله عليه وسلم:(إن لله تسعة وتسعين اسما من أحصاها دخل الجنة وهو وتر يحب الوتر)متفق عليه[/arabic-font]

xadiisku macnahiisu waa : alle waxaa u sugnaaday sagaal iyo sagaashan magac ,qofki kooba oo ku camal falo janaduu galay,asigana waa hal oo tirada is dheer ayuu jecelyahay ”

Ictiqaadkan waxaa asal u ah labo asal oo waaweyn :

(1) – Alle wuxuu leyahay magacda wanaagsan iyo sifaatka sarreeya oo dhamestiran, manajirto cid la wadaagto alle magacdiisa iyo sifaadkiisa oo khalqigiisa ka mid ah .

magacdiisana waxa kamid ah (الحي)”noole” waxaana u sugnaaday sifada nolosha, taas oo waajib ah in loogu sugo wajiga ugu dhamestiran oo ku habon asiga, noloshaasna waa nolol dhamestiran oo joogto ah waxaana ku kulmay cilmi iyo awood iyo wax yaaba kale, nolosha allana billaw hore iyo dhamaad danbe ma laha.

[arabic-font]قال تعالى :[/arabic-font]

[arabic-font][سورة البقرة، الآية: 255].[/arabic-font]

Macnaha aayada waxaa waaye:”alle maahane ilaah akle oo xaq lagu caabudo  ma jiro waana kan nool oo u istaagsana maamulka khalqiga , maqabto lilmo iyo hurdaba ”

(2) – Alle wuu ka dahirsanyahay sifadka dhiman oo ceebta ah sidoodaba, sida: hurdo iyo awaod la aan iyo jahli iyo gardarro iyo waxa lamidka ah,allana la mid ma’ahan adomankiisa.

waxaa waajib ah marka in alle laga reebo wax walba uu naftiisa ka reebay iyo waxa uu karebay rasuulka -ha ahato naxariis alle  iyo nabadi dushiisa- rabigiis, lana rumeyo in ilaahey ku sifeysanyahay sifaadka dhamestiran lagana reebo kuwa ka horjeeda oo ah sifaadka xunxun.

[arabic-font]قال تعالى :[/arabic-font]

[arabic-font]سورة الشورى،الآية: 11].[/arabic-font]

Macnaha aayada waxaa waaye:” majiro wax isaga la mid ah  waana maqle arag badan ”

[arabic-font]قال تعالى :[/arabic-font]

[arabic-font][سورة فصلت، الآية: 46].[/arabic-font]

Macnaha aayada waxaa waaye:” ma aha raabigaada mid dulmi badan adoomanka ”

[arabic-font]قال تعالى :[/arabic-font]

[arabic-font] [سورة فاطر، الآية: 44].[/arabic-font]

Macnaha aayada waxaa waaye:”ma aheyn alle mid ay caajis geliyaan wax samooyinka iyo dhulka ku sugnaaday”

[arabic-font]قال تعالى :[/arabic-font]

[arabic-font] [سورة مريم، الآية: 64].[/arabic-font]

Macnaha aayada waxaa waaye:” me eheen rabigaa mid hilmaan badan”

Rumenta magacda alle iyo sifaadkiisa iyo ficiladiisa, waa jidka kaliya oo alle lagu garan karo laguna caabudi karo sababtuna waxa waaye: alle oo kaqariyay khalqiga inta ey nolosha aduunyo  jogaan in ay asiga  indhaha ku arkaan laakin wuxuu u furay albabkan aqoneed oo ey ku garankaraan rabigoda iyo key cabudayaan wexeyna ku cabudayaan sida ay tahay aqontaas saxiixa ah .

ruuxi alle sifaadkiisa oo dhan inkirayna wuxuu caabudayaa wax aan jirin, kan alle kumetelay adoomankiisana wuxuu caabudayaa sanam.  muslimkana wuxuu caabaudayaa allaha kaliga ah oo loo qasdo waxna la weydiisto,oo dhalin lana dhalin,mana ahaanin qof la mid ah.

Marka loo sugayo alle magacdiisa suuban waa in la ilaaliyo umuuraha soosocdo :

(1) – in loo sugo alle dhamaan magacda ku soo aroortay quraanka iyo sunada, looguna sugo siday ku soo aroortay iyadoo waxna lagu dareen waxna laga dhimeen.

[arabic-font]قال تعالى :[/arabic-font]

[arabic-font]  [سورة الحشر، الآية: 23].[/arabic-font]

Macnaha aayada waxaa waaye:”isaga waa allihi uusan jirin ilaah xaq lugu caabudo asiga maahane  ,waa boqor daahir ah nabadgeliye ah , rumeeye ah , wax walbana hesta , guuleste ah ,awood iyo kibir badan,waana kanasahanyahay waxa ey la wadaajinayaan ”

[arabic-font]وثبت في السنة أن النبي صلى الله عليه وسلم سمع رجلا يقول:اللهم إني اسالك بأن لك الحمد لا إله إلا أنت المنان، بديع السموات والارض،يا ذا الجلال والإكرام، يا الحي يا القيوم . فقال النبي صلى الله عليه وسلم تدرون بما دعا الله ؟ قالوا الله ورسوله أعلم ، قال : والذي نفسي بيده لقد دعا الله باسمه الاعظم الذي إذا دعي به أجاب وإذا سئل به أعطى )[/arabic-font]

[arabic-font]رواه أبو داود وأحمد[/arabic-font]

Waxaa ku sugnaaday sunada nabiga -naxariis alle iyo nabadgelyo dushiisa ha ahaatee- in uu  maqlay nin dhahayo : allow waxankugu weydiisanayaa in ey mahadda adiga kuu sugnaatay ilaah kale oo xaq lagu caabudana  uusan jirin adiga mooyaane,galadeysiga  badnaay,abuuray samooyinka iyo dhulka, weynaay oo sharafta lahaay noolaay oo u istaagsanaay umuraha khalqiga .

Markaas buu nabiga yiri : mataqaanaan waxa uu alle ku barayay ? markaasey dheheen saxaabadi : alle iyo rasuulkiisa ayaa og. Markaasuu yiri: waxaan ku dhaarta kii gacantiisa nafteyda kujirtaye wuxuu alle ku baryay magaciisi waynaay oo hadii lagu baryo ajibo hadii lagu waydiistana siiyo) waxaa wariyay abuu dawuud iyo axmad .

(2) – Rumenta in uu alle asiga isku magacaabay magacdaan kuna magacaabin qof khalqigiisa ka mid ah asiga ayaana naftiisa ku amaanay magacdaas,mana aha wax cusub oo la abuuray.

(3) – Rumeenta magacda alle in ay kutuseyso macno aad u dhamestiran oo naqsi ku jirin waji walba,waxaana waajiba in la rumeyo  macnaha ay kutuseyso sida ay waajib u tahay in larumeyo magacdaas .

(4) – Waxaa waajiba in la ixtiraamo macnaha magacdaas ey leedahay lana bedelin lana cadilin

(5) – Rumenta waxa ka waajib naqanaya magac walba oo magacdaas kamid ah oo axkaam ah iyo waxa kataratub mayo oo falal ah .

Si ay u cadaato shanta arrimood oo lasoo dhaafay waxaan tusaalo ahaan u soo qaadanaynaa magaca alle oo ah (السميع)”maql badne” waxaana waajib ah in aad rumeyso  waxyaabaha soo socdo:

(A)- rumenta in uu suganyahay magaca “maqle” yahayna magac kamid ah magacda alle  maxaa yeelay waxuu ku sugnaaday quraanka iyo sunada

(B) – rumenta in uu alle asiga naftisa ku magacaabay magacaas,kuna dhawaaqay, kuna soo dejiyay kitaabkiisa .

(T)- rumenta in uu magaca “maqle” kutusayo sifada “maqalka” tahayna sifo ka tirsan  sifadkiisa.

(J) – Waxaa waajiba in la ixtiraamo sifada “maqalka” oo uu ku tusayo magaca “maqle” lana bedelin macneheeda lana cadilin.

(KH) – Rumenta in uu alle maqlo wax walba maqalkiisuna waasic u naqday hadalada oo dhan iyo in la rumeyo waxa kataratub mayo arrinkaas oo ah alle oo leska ilaaliyo lagana cabsado lana yaqiinsado alle inaysan waxba kaqarsooneyn .

Waxaa kaloo wajib ah in la ilaaliyo marka lasugayo sifaadka alle waxybaaha soosocdo:-

(1)- sugida sifaadka ku soo arooray quraanka iyo sunada iyadoo waxba laga bedeleyn lana cadileyn.

(2) – In laictiqaado ictiqaad goan alle inuu ku sifeysan yahay sifaad dhamestiran , lagana nazaho sifa walba oo dhiman ama ceeb ah .

(3) – In ay sifaadka alle lamid eheyn sifaadka makhluuqa , maxaa yeelay majiraan wax alle lamid ah sifaadkiisa hanoqoto ama falalkiisa

[arabic-font]قال تعالى :[/arabic-font]

[arabic-font]  [سورة الشورى، الآية: 11].[/arabic-font]

Macnaha aayada waxaa waaye:”majiro wax isaga la mid ah waana maqalbadane arag badan”

(4) – In laga quuston in la ogaado keyfiyada ay sifadaas u taalo maxaa yeelay ma ogo sifada alle sida ay u taal cid aan asiga aheyn.

(5) – rumenta waxa kataratub mayo sifaadkaas oo axkaam ah .

Si aan u cadeyno arrimaha shanta ah oo lasoo dhaafay waxaan tusaalo ahaan u soo qaadanay- naa sifada (الاستواء)”alle in uu carshigiisaka sare- eyo” waxaana waajiba ah  sifadaan marka lasugayo in lailaaliyo arrimaha soo socdo :-

(A)- in la rumeeyo alle in uu carshigiisa ka sara maray,waxaana taas daliil u ah aayaddan:

 

[arabic-font]قال تعالى :[/arabic-font]

[arabic-font][سورة طه، الآية: 5].[/arabic-font]

Macnaha aayada waxaa waaye:”raxmaanki carshiga ayuu ka kor maray ”

(B) – In loo sugo sifada istawaha alle sida ugu dhamestiran oo alle ku habboon macnaheeduna waa : sarreynta alle uu ka sara maray carshigiisa si xaqiiqa ah oo ku habboon weyninkisa iyo ka kaaftoonkiisa .

(T) –ka kor marida alle carshiga la mis maaha ka kor marida khalqiga , maxaa yeelay alle wuu ka kaaftoomaa carshiga umana baahno,khalqigase wax walb uu ka kor maro waa u baahanyahay.

waxaana u daliila aayaddan:

[arabic-font]قال تعالى :[/arabic-font]

[arabic-font][سورة الشورى، الآية: 11].[/arabic-font]

Macnaha aayada waxaa waaye:”majiro wax isaga la mid ah,waana maqle arag badan ”

(J) – In aan laga hadlin sida ow alle ugu dulmaray carshiga maxaa yeelay waa arrin aan ogaal loo leheyn alle maahane cidkalana ma oga.

(X) – Rumenta xukunka ka taratub mayo arrinkaas oo ah in loo sugo alle weynin iyo isla weynin ku haboon asiga,iyo quluubta oo u  jeesato asiga xaga sare, siduu dhahayaba qofka sujuudsan

[arabic-font](سبحا ربي الاعلى)[/arabic-font]

waxaa nasahan oo ka hufan rabigeygi sarreyay.

SADEX /  rumenta adoonka in uu alle yahay ilaahi xaqa ahaay,oo kaligii xaq ulahaay cibaadada oo dhan kuwa muuqda iyo kuwa qarsoon.

[arabic-font]قال تعالى :[/arabic-font]

[arabic-font] [سورة النحل، الآية: 36].[/arabic-font]

Macnaha aayada waxaa waaye:”waxaan soo saarnay umad walba dhexdeeda rasuul in alle ay caabudaan daaquutkana ka fogaadaan ”

Mana jiro rasuul qoomkisa aan ku dhihin

[arabic-font]قال تعالى :[/arabic-font]

[arabic-font] [سورة الأعراف، الآية: 59].[/arabic-font]

Macnaha aayada waxaa waaye:”caabuda alle malihidina ilaah  aan asiga eheene ”

[arabic-font]قال تعالى :[/arabic-font]

[arabic-font]  [سورة البينة، الآية: 5].[/arabic-font]

Macnaha aayada waxaa waaye:” lama farin in ay caabudaan alle mooyaane,ayaga oo kali yeelaayo diinta , toosanna ”

[arabic-font]وفي الصحيحين أن النبي صلى الله عليه وسلم قال لمعاذ 🙁 أتدري ما حق الله على العباد وما حق العباد على الله ؟. قلت : الله ورسوله اعلم .قال : حق الله على العباد ان يعبدوه ولا يشركوا به شيئا ، وحق العباد على الله ألا يعذب من لا يشرك به شيئا)[/arabic-font]

Waxaa ku soo arooray saxiixenka in uu nabiga ku yiri mucaad : mataqaan xaqa alle kuleyahay adoomanka iyo xaqa ay adoomanka ku leeyihiin alle ?waxan iri : alle iyo  rasuulkiisa ayaa og. Markaa buu nabiga yiri : xaqa alle uu adomanka ku leeyahay waa in ay caabudaan waxna lawadaajin,xaqa adoomanka ay alle kuleeyihiina waa  inuusan cadaabin ruux aan waxba la wadaajin ).

allaha xaqa ahna waa : kan ay quluubtu caabudo kana buuxiso jeceelkiisa jeceelkla asiga waxa kasoo haray,kagana kaaftoonto rajentiisa rajada cid kale, kagana deeqtoonto weydiintiisa iyo kaalmadiisa iyo cabsidiisa asiga cid aan eheyn.

[arabic-font]قال تعالى :[/arabic-font]

[arabic-font][سورة الحج، الآية: 62].[/arabic-font]

Macnaha aayada waxaa waaye:”kaasi waxaa ugu wacan in alle asiga xaq yahay , waxa ay caabudayaan sokodiisna  baadil yahay , allana asigaa sareeye weyn ah ”

Kaasna waa u kaliyeelka alle falalka adoomanka .

  Ahamiyada towxiidka :-

Waxaa kuu cadeynayo ahamiyada towxiidka waxyaabaha soo socdo:-

(1) – Towxiidka waa waxa ugu horreeyo diinta uguna danbeeyo ahna diinta  dusheeda iyo gudeheeda,waana waxey u  yeereen rusushi alle uu soo diray -nabad gelyo dushooda ha ahaatee-.

(2) – Towxiidkaan dartiis ayuualle khalqiga u uumay rusushana u soo diray kutubtana u soo dejiyay , asiga dartiis ayay dadkana isku khilaafeen oy u qeebsameen kuwa rumeeyay iyo gaalo,kuwa liibaanay iyo kuwo halaagmay.

(3) – Waa waxa ugu horreyo oo waajib ku ah mukalafka(waa ruuxa qaangaarka ah cudur daarna leheyn sida waalli iyo wixi la mid ah) waana waxa ugu horreyo uu kugelaayo adoon- ka islaamka iyo waxa ugu danbeeyo uu uga baxayo aduunka .

Taxqiijinta Towxiidka :-

taxqiijinta towxiidka waa: in laga saaro oo laga sifeeyo shirkiga oo dhan iyo bidaca iyo macaasida,taxqiijintaanna waa labo qeybood, mid waajiba iyo mid manduuba(waa wixi samentoodana ajir laga helaayo kategidoodana danbi aan laga qaadeyn)

Kan waajibka ah waxaa laga rabaa in laga  helo seax arrimood :-

(A) -In laga sifeeyo shirkiga burinayana towxiidka asalkiisa .

(B) – In laga saaro wixi bidaco ah oo burinayo dhamestirka towxiidka,ama burinayo asalkiisa haday bidcadu tahay bidcado gaaleyneyso qofka.

(T) – In laga saaro macaasida iyo danbiyada dhimayo ajirka laga heli lahaa towxiidka, dhibna u geysaneyso.

Kan manduubka ahna waa kan la amray amar aan waajib eheyn waxaana tusaalo u ah waxa soo socdo:-

(A) – sugida dhamestirka darajada ixsaanka.(oo ah in aad u caabuid alle adigoo arkaya oo kale, hadaadan arkeynna asigaa ku arkaya)

(B)-sugida dhamestirka dharajada yaqiinka(waana in aad si shaki la’ana u ogaato rabinimada iyo ilaahnimada alle kaliya).

(T) – sugida dhamestirka sabarka qurxoon oo ah in aadan u ashtakoon alle cid aan eheyn.

(J) –sugida  dhamestirka ku kaaftoonka  weydiinta alle,cid aan isaga eheynna waxba aadan weydiin.

(X)- Taxqiijinta darajada talasarashada oo ah kategida waxyaabaha qar oo banana sida : istirqaga iyo isgubida ugana tegtid talasarasho aad alle talo saaraneysid.

(KH)–dhamestirka darajada “المحبة التعبدية”jeceelka cibaadada oo ah in alle loogu dhawaado cibaadada naafilada ah oo waajibka aan eheyn.

Qofki u  suga towxiidka sida la soosheegay kana nabadgalo shirkiga weyn waxuu kanabad geli in uu ku waaro naar, ruuxise kana badgalo shirkiga weyn iyo kan yar, kana fogaado danbiyada waaweyn iyo macaasida waxuu lee yahay nabadgelyo buuxdo aduun iyo aakhiro .

[arabic-font]قال تعالى :[/arabic-font]

[arabic-font] [سورة النساء، الآية: 48].[/arabic-font]

Macnaha aayada waxaa waaye: alle ma dhaafo in lala wadaajiyo cibaadada waxuusa ka dhaafaa wixi ka soo haro ruuxow doono  ”

[arabic-font]قال تعالى :[/arabic-font]

[arabic-font] [سورة الأنعام، الآية:82].[/arabic-font]

Macnaha aayada waxaa waaye:”kuwii rumeeyay oon ku dheehin iimaankooda dulmi (shirki) kuwaas ayay nabadgelyo u sugantahay ayagaana hanuunsana ”

Towxiidka waxaa kahorjeedo shirkiga,waana sadex qeebood :-

(A)-Shirki weyn oo burinaayo asalka towxidka.

illaheyna madhaafo in looga towba keeno maahane , qofka  dhinto isagoon katowba keenin naarta ayuu ku waaraa , waxaa waayane in ow adoonka alle u yeelo kuwa kula mid ah cibaadada , una baryayo sida uu alle u baryayo una qasdayo,talo saaranayo , rajeynayo ama jeclaado ugana cabsado sida uu alle u jecelyahay ugana cabsado .

[arabic-font]قال تعالى :[/arabic-font]

[arabic-font][سورة المائدة، الآية:72].[/arabic-font]

Macnaha aayada waxaa waaye:” ruuxi alle u sharig yeela wuxuu ka xarrimay jannada , hoygiisana waa naarta , daalimiintana uma sugnaanin gargaarayaal ”

(B)- shirki yar oo diidayo dhamestirnaanta towxiidka , waana wax walbo oo jid u ah shirkiga weyn , sida in lagu dhaarto alle waxaan  eheyn , iyo wax yar oo istustus ah oo alle dartiis loo sameynin .

(T)- shirkiga qarsoon  , waana kan ku xariirsan niyadaha iyo maqaasida , waxowna naqankaraa shirki weyn ama mid yar sida la soo dhaafay.

[arabic-font]عن محمود بن لبيد رضي الله عنه أن رسول الله صلى الله عليه وسلم قال 🙁 إن أخوف ما أخاف عليكم الشرك الاصغر ، قالوا : وما الشرك الاضغر ؟ قال : الرياء) رواه الإمام أحمد[/arabic-font]

Saxaabiga layiraahdo maxamud bin labiid waxuu nabiga ka wariayay In uu yiri: waxaan ugu cabsi badanahay oo aan idinkaga cabsanayo waa:shirkiga yar markaa bey wexey dheheen waa maxay shirkiga yar? Waxuu yiri : waa istuska .imaam axmad baa weriyay.

 

 

 

( 2) – CADEENTA CIBAADADA

Cibaadadu waa magac kulmiyo wax walbo uu alle jecelyahay raalina kayahay oo caqiidaa ama falalka qalbiga ama falalka xubnaha ama wax walba oo alle loogu dhawaanayo oo wax lafalayo ah ama wax laga reebtoomayo .

Waxaana soo hoos gelayo magaca cibaadada wax walba uu ku sharciyeeyay alle kitaabkiisa iyo sunnada rasuulkiisa muxamad waana cibaadooyin kala duwan , waxaa kamida qaar qalbiga la xariiro , sida arkaanta iimaanka oo lixda ah iyo cabsida iyo rajada iyo tala saarshada iyo rabida iyo wixi lamid ah , waxaa kale oo kamid ah cibaado muuqato sida : salaada iyo sakada iyo soonka iyo xajka .

Cibaadadana ma ansaxeyso hadii aan lagu salen laba arimood :-

(1)-In loo gaar yeelo cibadada alle  cidnana lala wadaajin, kan macnihiisana waa qiritaanka alle maahane alle kale oo xaq algu caabudo in uusan jirin .

قال تعالى :

[سورة الزمر، الآية:3].

 

Macnaha aayada waxaa waaye:”war hoy alle ayuu u sugnaaday diinka khaaliska ah , kuwa kayeeshay sokadiisana owliyada dhahayana : uma caabudeyno in ay noo dhaweeyaan alle moyane dhawasho , allaana kala xukmin dadka waxey isku khilaafeen , allana ma hanuuniyo qof ah beenlow gaalnimo badan”

قال تعالى :

[سورة البينة، الآية:5].

Macnaha aayada waa hor mary.

(2)-in la raaco waxa ow layimid rasuulka muxamad-naxariis alle iyo nabad dushiisa ha ahaatee- , oo ah in ow sameeyo adoonka waxa ow sameyay nabiga iyo wajiga ow u sameyay isagoon waxba ku daren waxna ka dhimeen , kana waa macnaha qiritaanka in ow muxamad rasuulki alle yahay .

قال تعالى :

[سورة آل عمران، الآية:31].

Macnaha aayada waxaa waaye:”waxad ku dhahdaa hadaad jeceshihiin alle isoo raaca alleydin jeclaanayee , idiina dhaafaya dunuubtiinna ”

قال تعالى :

[سورة الحشر، الآية:7].

Macnaha aayada waxaa waaye:” wuxuu idiinla yimid rasuulka qaata waxa uu idinka reebayna ka dhamaada ”

قال تعالى:

[سورة النساء، الآية:65].

Macnaha aayada waxaa waaye:” rabigaa baan ku dhaarane ma rumeynayaan intey kaaga dhigaan xukun waxa dhex maro,ayna ka helaan naftooda dhib waxad xakuntay , ey hogaansanmaan hogaan ”

Adoonnimada dhamestiranna waxey ku sugnaaneysaa laba arrimood :-

(KOOW)-jeceel alle oo dhameestiran,iyo jeceelka waxa uu jecelyahay,kaasoo laga hormarinayo jeceelka wax walba oo ka soo haray

(LABO)-si dhamestiran in leeskugu dulleeyo alle looguna jajabnaado,oo la fuliyo amarkiisa lagana fogaado waxuu reebay0.

Marka cibaadada waxey kulmisay jeceel dhamestiran iyo is jajabnaan iyo rajo iyo cabsi , sidaas ayayna ku sugnaaneysaa adoonimada uu u yahay adoonka rabigiis iyo uumihiisa , haduu adoonka layimaado adoonimadaas waxow gaarayaa jeceelka alle iyo raalinimadiisa, allena waxuu jecelyahay inuu adoonka ugu soo dhawaado waxa uu ku waajib yeelay oo faraaid ah, mar walbo uu adoonka badiyo cibaadada aan waajibka eheynna alle ayuu usii  dhawaadaa  kor ayayna u kacdaa darajadiisa.

arinkaasna waxow kamid yahay sababaha lagu galo jannada fadli iyo naxariis alle .

 

قال تعالى :

[سورة الأعراف، الآية:55].

Macnaha aayada waxaa waaye:”u barya rabigiin si khushuuc ah iyo qarsoodi , asiga majeclo kuwa xad gudbay”

( 3 ) – adillada kalinimada aalle

Waxyaabaha marg u ah kalinimada alle  wey badanyihiin, ruuxi u fiirsada oo maskaxdiisa ka  shaqeysiiyana wuxuu si huban u ogaanayaa kalinimada raibiga,iyo u kalinimadiisa  falalkiisa iyo magacdiisa iyo sifaadkiisa iyo ilaahnimadiisa .

Adiladaas iyo xujooyinkaas waxaa kamid ah tusaalo ahaan kuwa soo socda :-

(A)-weyninka koonkaan iyo wanaaga samentiisa iyo kala duwanaashaha uumkiisa , iyo nidaamka aadka u sugan ow ku socdo , ruux walba oo arinkaa u fiirsadana waxow ugaadaa kalinamada alle , kan u fiirsanaya abuuritaanka samooyinka iyo dhulka iyo abuurka qoraxda iyo dayaxa iyo abuurka dadka iyo xayawaanka iyo abuurka dhirta iyo jamaadka  waxow ogaanayaa si huban in uunkaan ow leeyahay mid abuuray oo u dhamestiran magacdiisa iyo sifaadkiisa iyo ilaahnimadiisa taasna wexey ku tusee in uu kaligii cibaadada mudanyahay .

قال تعالى :

[سورة الأنبياء، الآيات:31-33].

Macnaha aayada waxaa waaye:”waxaan kayeelnay dhulka sugayaal inayna la liican dadka,waxaana kayeelnay dhexdeeda(buuraha) wadooyin,waxeyna mudan yihiin in ay ku toosaan,waxaan kayeelnay samada saqaf (dabool)ilaalsan ayagna calaamooyinkeeda ayay ka jeesanayan, alle waa kan aburay habeenka iyo maalinta iyo qorraxda iyo dayaxa , mid kastana falag(wareeg) ayuu dhex dabaashaa  ”

قال تعالى :

[سورة الروم، الآية:22].

Macnaha aayada waxaa waaye:” aayadahisa waxaa kamid ah abuurka samooyinka iyo dhulka iyo kala duwanaashaha carabyadiina iyo medebbadiina  , taasina calaamad ayaa ugu sugan kuwa cilmiga leh”

(B)-Waxow alle kusoo saaray rususha oo ah sharciyada iyo waxa ow ku xoojiyay oo ah aayado iyo calaamaad iyo mucjisooyin iyo xujooyin kuwaas oo kutusayo kalinimada alle iyo in uu cibaadada kali u yahay , waxa allena u sharciyeeyay khalqigiisa oo axkaan ah waxa waye daliil cad oo ku tusayo in uusan arrinkaas sameykarin mid aan rabbi eheyn, aadna u xeeldheer,cilmi badanna u leh khalqigiisa iyo waxa u wanaagsan .

 

قال تعالى “:

[سورة الحديد، الآية:25]

Macnaha aayada waxaa waaye:” waxaan dhab ahaan ku dirny rususheyna aayado cad cad , waxaana lasoo dejinay kitaabka iyo miisaanka  si dadka ugu toosaan cadaalad  ”

قال تعالى :

[سورة الإسراء، الآية:88].

Macnaha aayada waxaa waaye:” ku dheh haday u kulmaan insiga iyo jinniga in ay layimaadaan mid la mid ah quraankaan , lama imaanayaan mid la mid ah , haday ahaadaan qaarkod kuwa u gargaara qaarka kale ”

(T)- waxaa kale oo daliil ah fidrada uu alle ku abuuray qalbiyada adoomanka,taasoo ah qiritaanka kalinimada alle , waana amar kusugan nafta , hadii uu insaanku dareemo dhib wuxuu helaa arinkaas iyo fidradaas alle ayuuna u soo noqdaa , hadow  insaanku kabadbaado shubuhaadka iyo shahawaadaka bedelaysa fidradiisa kama heleen gudaha naftiisa in ow qiro ogolaadana u kalinimada alle ilaahnimada iyo magacdiisa iyo sifaadkisa iyo falalkiisa iyo in ow ogolaado iskuna dhiibo sharcigiisa ow ku soo saaray rusushiisa    -naxariis iyo nabadgelyo alle dushooda ha yeelee- arrinkaas mooyaane wax kale kama heleen gudaha naftiisa .

قال تعالى :

 

[سورة الروم، الآيتان:30 ، 31].

Macnaha aayada waxaa waaye:”u jeedi wejigaada diinta adiga oo toosan,diintu waa fidradi alle ku dul abuuray dadka , lama bedeli karo uumida alle , kaasina waa diinka toosan, laakiin badida dadka ma ogo,ayagoo usoo noqonayo alle kana dhorsada , oogana salaadda , hana kamid naqanina gaalada  ”

[arabic-font]وقال صلى الله عليه وسلم : ( كل مولود يولد على الفطرة فأبواه يهودانه أو ينصرانه أويمجسانه ، كما تنتج البهيمة بهيمة جمعاء هل تحسون فيها من جدعاء ، ثم قرأ ” فطرت الله     التي فطر الناس عليها ” رواه البخاري.[/arabic-font]

Macnaha xadiiskana waxa waaye :ruux walbo oo la dhalo waxaa lagu dhalaa fidrada (islaamka),labadiisa waalid ayaana yahuudi kadhigayo ama nasraani ama majuus, sida ow neefkuba u dhalo neef kale oo dhamestiran maka dareemeysaan dhinac(sida gees iyo dheg) ka  goan , markaa buu kadib akhriyay:

[arabic-font]”فطرت الله التي فطر الناس عليها”[/arabic-font]

Bukhaari ayaana weriayay.

 

 

 

 

Rukniga labaad

Rumenta malaikTa

 

 

(KOW) CADEENTIISA:

rumeenta malaaikta waa : in la ictiqaado si goan in ow alle leeyahay malaaik ow ka abuuray iftiin,waxaana loo abuuray cibaadada alle,mana caasiyaan waxa uu amray , wayna sameeyaan waxa la faray, ilaahay bey nasahaan habeen iyo maailn kamana daalaan ,  tiradoodana magaraneyso alle maahane cid kale , waxuuna ku kalifay alle falal iyo shaqoyin kala duduwan .

قال تعالى :

[سورة البقرة، الآية:177].

Macnaha aayada waa soo shegnay.

قال تعالى :

[سورة البقرة، الآية:285].

Macnaha aayada waan soo sheegnay.

[arabic-font]وفي حديث جبريل المشهور لما سأل رسول الله صلى الله عليه وسلم عن الإسلام والإيمان والإحسان . قال –أي جبريل – : فأخبرني عن الإيمان .  قال- أي رسول الله صلى الله عليه وسلم – أن نتؤمن بالله وملائكته وكتبه ورسله واليوم الأخر وأن تؤمن بالقدر خيره وشره.[/arabic-font]

Xadiithki jibriil oo caanka ahaay waxaa ku sugnaaday markuuu jibriil weydiiyaya nabiga –naxariis alle iyo nabad dushiisa ha ahaatee- : iimaanka, wuxuu yiri nabiga : waa in aad rumeysid alle ,malaaiktiisa ,kutubtiisa ,rasuuladiisa,maalinta danbe ,iy in aad rumeysid qadarka kheyrkisa iyo shartiisa .

darajada ay rumenta malaikta diinyta ku leedahay iyo xukunkeeda :

Rumenta malaaikta waa rukniga labaad ee arkaanta iimaanka oo lixda ah , iimaanka adoonkana ma ansaxmayo lamina aqbalayo ruknigaa la aantiis.

  Xukunkiisa:

Waxay isku raaceen muslimiinta in rumeenta malaaikta waajib tahay, ruuxi inkira jiritaankooda, ama kuwa kamid ah kuwa uu alle sheegay  waa gaaloobay,  waxowna khilaafay kitaabka iyo sunnada .

قال تعالى :

[سورة النساء، الآية:136].

Macnaha aayadana waan soo sheegnay

  (LABO)-keyfiyada(sida)loo rumeynayo malaaikta :

Rumenta malaikta waxay u kalaqeybsantaa mid kooban iyo mid faahfaahsan:

(1)-rumeynta sida kooban ah waxaa soo hoosgelayo arrimaha soosocdo:

a- in laqiro jiritaankooda , yihiinna abuur kamid ah abuurka alle , waxuuna alle u abuuray cibaadadiisa , jiritaankoodana waa mid dhab ah , inaan arkeyninna kuma tuseyso in aysan jirin , waxaana cadeynayo arinkaas waxa yar yar oo ka buuxo koonkaan hadana aanan arkeynin.

waxaana xaqiiqa ah nabiga inuu arkay jibril asigoo sidi loo abuuray ah lba mar , asxaabta qaarkoodna waxey arkeen malaaikta qaarkeed ayagoo dad isku ekeysiiyay .

[arabic-font]فقد روى الإمام أحمد في المسند عن عبد الله بن مسعود رضي الله عنه قال: رأى رسول الله صلى الله عليه وسلم جبريل في صورته وله ستمائة جناح ، وكل جناح منها ق سد الأفق ))[/arabic-font]

[arabic-font]وقد ثبت في الحديث جبريل المشهور والذي رواه مسلم أن جبريل عليه السلام جاء بصورة رجل  شديد بياض الثياب شديد سواد الشعر لا يرى عليه اثر السفر ولا يعرفه أحد من الصحابة[/arabic-font]

Waxow ku wariayay immu axmad musnadkisa in ow cabdulaahi ibnu mascuud yiri : waxow arkay rasuulka jibriil asigoo sidi alle u uumay ah lehna lix boqol oo baal , baal walba oo kamid ahna cirka deday

Waxaa kale oo kusugnaaday xadiithki jibriil oo caanka ahaay oo muslim wariyay in ow jibriil kuyimid(isku ekeysiiyay) sawirka nin aad u dhar cad aadna u tima madow dushiisana ayna ka muuqanin raad safar sida boor iyo wax lamid ah,garaneyna ruux saxaabada ka mida .

(2)-in la siiyo darajadi uu alle siiyay, oo ah in ay yihiin adoomo alle, oo la amran , karaameyay , maqaamkoodana kor u qaaday u dhaweeyayna xagiisa , waxaana kamid ah qaar rusushi alle waxyiga u soo dhiibay ah iyo qaar kale , mana awoodaan waxa ow ale awoodsiiyay maahane, iyaga oo saas ah hadana uma awoodaan naftooda iyo qeerkoodba  wan- aag iyo dhib ilaahey sokadiis , sidaas darted ma bannaano in la caabudo habayaraato cibaadadaase , iskaba dhaaf in lagu tilmaamo tilmaamo rabbinimo siday  ku  andacootay oo kale  nasaaradi nabi ciise -nabad gelyo dushiisa ha ahaatee-.

قال تعالى :

[سورة الأنبياء، الآيتان:26 ، 27].

Macnaha aayada waxaa waaye:”wexey dheheen wuxuu yeeshay raxmaanki ilmo , waa ka nasahanyahay , waase adooman  la sharfay ”

[سورة التحريم، الآية:6].

Macnaha aayada waxaa waaye:” macaasi nayaan waxa uu alle amray , waxeyna sameynayaan wixi la faray ”

intaan yar oo iimankaa waxay waajib ku tahay ruux walba oo muslim ah, waxaana waajib ah rumeentiisa,barashadiisa,loogumana cudur daari maayo qofna garasho la’aanteeda.

Imaanka mufasalka ah (faah faahsan ) waxaa  sooo hoos gelayo arrimaha soo socoda:-

(1)-Maadada laga abuuray malaaikta:

alle waxuu ka abuuray malaaikta iftiin sida uu uga abuuray jiniga dab, bini aadankana dhoob , abuuruitaanka malaaiktana waxow ahaay kahor inta aan la aburin aadan-nabad gelyo dushisa ha ahaatee-.

[arabic-font]وقد جاء في الحديث ” خلقت الملائكة من نور ، وخلق الجان من مارج من نار ، وخلق آدم مما وصف لكم ” رواه مسلم .[/arabic-font]

Waxaa ku yimid xadiithka:waxaa laga abuuray malaikta iftiin , jinnigana oloka naarta , aadana waxa laga abuuray waxa leydiin tilmaamay”.

(2)-tirada malaaikta :

malaaikta waa uun owna koobi Karin tiradooda alle maahane ruux kale, samadana kuma taal meel afar farood u dhiganto illaa uu dul yahay malak sujud san ama istaagsan maahane, sidoo kale guriga lyiraahdo baytl macmuur(gurigi camiran) oo ku yaal samada todobaad waxaa galo maalin walba todobo kun oo malak , kuna soo naqamaayo mar danbe tiro darteed,maalinta qiyaamana waxaa lakeenaa naarta iyadoo leh todoba kun oo hogaan , hogaan walbana waxaa jidayo todobaatan kun oo malak .

قال تعالى :

[سورة المدثر، الآية:31].

Macnaha aayada waxaa waaye:” ma ogo askarta rabigaa asiga maahane cid kale  ”

[arabic-font]وجاء في الجديث أنه صلى الله عليه وسلم قال : (( أطَت السماء وحق لها أن تئط ، ما فيها موضع قدم إلا وفيه ملك ساجد وراكع))[/arabic-font]

Waxaa xadiis ku soo arooray in ow nabiga yiri : ( samadin ayaa hadashay(buuxid ay buuxdo darteed) xaq ayay u eedahay in ay qeylido , meel lug la dhigo kuma taal illaa mahane ow malak sujuud sanyahay ama rukuc sanyahay .

[arabic-font]وقال صلى الله عليه وسلم عن البيت المعمور 🙁  يدخله في كل يوم سبعون الف ملك لا يعودون إليه ) رواه البخاري ومسلم[/arabic-font]

Nabigana wuxuu yiri asiga oo ka waramaya beytulmacmuurka:waxaa gelayo maalin walbatodobaatan kun oo malak dibna ugu soo noqon maayaan .bukhaari iyo muslim ayaa weriayay .

[arabic-font]وقال صلى الله عليه وسلم: ( يؤتى بجهنم يومئذ لها سبعون الف زمام ، مع كل زمام سبعون ألف ملك ) رواه مسلم[/arabic-font]

Waxaa kale uu sheegay nabiga : in  lakeeni dono jahannamo maalinta qiyaamo iyadoo leh todobaatan kun oo hogaan , hogaan walbana ay todobaatan kun oo malak lajoogto .

Halkaanna waxaa nooga cadaday badida malaaikta,kuwaaas aan soo dhaafnay-tusaalo ahaan- waxey gaarayaan afarkun iyo sagaal boqoloo malyan oo malyan.

waxaana nazahan oo ka hufan ceeb walba allihi uumay koobayna tiradooda .

(3)- magacda malaaikta :

waxaa waajib ah rumenta kuwa ow alle noogu magacaabay quraanka, ama ow nogu magacaabay rasuulkiisa sunnada oo malaikta ah , kuwa ugu waweyna waa sedax:

(koow)-jibriil, ama jabraaiil , waana ruuxul quduska ku soo dejiyo rasuulada alle  waxyiga ah nolosha qalbiga.

(Labo)- miikaaiil , ama miikaal , ahna kan loo wakiishay roobka ah nolosha dhulka waxuuna u hogaamiyaa halki alle amro .

(Sadex)- israfiil , waxuuna wakiil kayahay afuufka boonka isagoo ogeysiinayo in ay dhamaatay noloshi aduunyo bilaabatayna noloshi aakhiro ……

(4)- tilmaanta malaaikta :

malaaiktu waa abuur jiro oo xaqiiqa ah , wexey leeyihiin jirar xaqiiqa ah , iyo sifooyin akhlaaqda ah  iyo sida loo abuuray, waxaana ka mid ah sifaadkaas :

(A)-Weyninka abuurkooda , iyo weyninka jirkooda :

alle waxuu abuuray malaaikta ayagoo jirar  waa weyn oo adag leh , oo ku haboon falalka waa weyn uu alle uga wakiishay samooyinka iyo dhulka .

(B)Wexey leeyihiin baalal : waxuu u abuuray alle malaaikt baalal labo labo iyo sadex sadex iyo afar afar,iyo kabadan, sida uu u arkayba  rasuulka jibriil asigoo sidi loo abuuray ah oo leh lix boqol oo baal , oo cirka dhan xiray .

 

قال تعالى :

[سورة فاطر، الآية:1].

Macnaha aayada waxaa waaye:” waxaa mahad  leh allihi uumay samooyinka iyo dhulka kayeelayna malaaikta rusul leh baalal labo labo iyo sadex sadex iyo afar afar , wuuna ku siyaadiyaa khalqiga wuxuu doono wax walbana alle wa awoodaa  ”

(T)- malaaikta uma baahno cunno iyo cabitaan oo allaa abuuray aygoo u baaheyn cunno iyo cabitaan mana guursadaan mana bataan.

(j)-malaaiktu caqli bey leeyihiin iyo qalbi, ilaahey bey lahadleen allena wuu la hadalyay, aadaam bey lahadleen iyo anbiyada kale .

(x)- waxey awoodaan in ay isku ekeysiiyaan sawir an koodi dhabta eheyn: alle waxow siiyay malaaikta awood ay isugu ekeysiin karaan kuwa labka ah oo dadka ka tirsan, arinkaanna waxuu burinayaa waxa ey wathaniyiinta ku andacoodeen oo ah in ey malaaiktu tahay gabdhihi alle .

mana ogin sida ay isugu ekeensiinayaan malaaiktu dadka laakiin waxaa jirta in ay si aad ugu eg isugu ekeysiiyaan, oo lakala saari kareen iyaga iyo dadka ay isku ekeysiinayaan.

(d)-dhimashada malaaikta : malaaikta wey dhimanayaan dhamaantood maalinta qiyaamo xataa malaga dhimashada, kadib baa hadana lasoo saarayaa si ay u qabtaan falalki alle u wakiishay .

(r)- cibaadada malaaikta : malaaiktu waxey ku caabudaan alle, cibadooyin ey kamid tahay : salaad , duco , tasbiixsi, rukuuc , sujuud , cabsi , jeceel , iyo kuwa kale .

tilmaanta ay cibaadadooda leedahay waxaa ka mid ah :

(1)-joogto aan daal leheen .

(2)-u kali yelid alle .

(3)-daacad alle oo joogto ah, iyo macsida oo laga fogado,alle ayaana ka ilaaliyay danbiyada

(4)- cibaado badan iyo alle oo lesku dulleeyo

قال تعالى :

[سورة الأنباء، الآية:20].

Macnaha aayada waxaa waaye:”waxey tasbiixsanayaan hlinta , ma daalayaan ”

( 5 )-acmaasha malaaikta ay qabato :

waxey qabtaan malaaikta acmaal waaweyn oo ilaahey u wakiishay , waxaana kamid ah acmaashaas:

(1)-xinbaarida carshiga .

(2)-malaga loo wakiishay ku soo dejinta waxyiga rususha .

(3)-  ilaalinta jannada iyo naarta .

(4)-kuwa lo wakiishay daruurta iyo roobka iyo dhirta .

(5)- kuwa loo wakiishay buuraha .

(6)- malaga loo wakiishay afuufida boonka .

(7)- kuwa loo wakiishay qorida acmaasha bani adanka .

(8)- kuwa loo wakiishay ilaalinta bani adanka , hadii alle amar qadarana waxuu qadaro baa dhaco.

(9)- kuwa loo wakiishay inay lajoogaan bani aadanka kheyrkana ugu yeeraan.

(10)- kuwa loo wakiishay biyaha gelayo raximka,iyo in ay insaanka ku afuufaan ruuxda, iyo qoritaanka risiqiisa iyo camalkiisa iyo in ow yahay mid hoogayo ama mid liibaanayo.

(11)- kuwa loo wakiishay in ay nafta kaqaadaan bani adanka markuu dhimanayo.

(12)- kuwa loo wakiishay in ay ku weydiiyaan dadka qubuurta dhexdeeda,iyo iyo waxa ka  taratubmayo oo ah nicmo ama cadaab.

(13)- kuwa loo wakiishay in ay gaarsiiyaan nabiga salaanta umadiisa.

Sidaas darteedna uma baahno ruuxa muslimka ah in uu safar u  galo si uu u salaamo nabiga     -naxariis alle iyo nabad dushiisa ha ahaatee- , waxaana arinkaa uga filan in uu uga weydiiyo alle meel walba uu joogo naxariis iyo nabad, malaaikta ayaana soo qaadeyso salantiisa gaarsiinna nabiga, waxaa uun loosoo safar tagaa masaajidka nabiga si loogu dukado.

Malaaiktana falal kale oo badan ayay leeyihiin  kuwa aan sheegnay ayaa ugu caansan , waxaana daliil u ah arinkaas :-

 

 

قال تعالى :

[سورة غافر، الآية:7].

Macnaha aayada waxaa waaye:”kuwa xinbaarsan carshiga iyo waxa hareerihiisa ah, waxey ku nasahayaan mahada rabigood,weyna rumeynayaan,waxeyna u danbi dhaafayaan kuwa rumeeyay  ”

قال تعالى :

[سورة البقرة، الآية:97].

Macnaha aayada waxaa waaye:”ku dheh qofki ahaa cadawga jibriil asiga ayaa qalbigaada ku soo dejiyay waxyiga idan alle”

قال تعالى :

[سورة الأنعام، الآية:93].

Macnaha aayada waxaa waaye:” hadaad arki leheed waqti ay dalimiinta ku suganyihiin sakaraatka dhimasha , malaaiktuna taageyso gacmaheeda : soo saara naftiina  ”

( 6 ) -xuquuqda ey malaikta ku leeyihiin bani adanka :

(a)- rumentooda .

(b)-jecelkooda iyo weynoontooda , iyo xusida fadligooda .

(t)-reebida caydooda, ama wax ceeb ah loo tiiriyo ama lagu jeesjeeso.

(j)- in laga fogaado waxa ey necebyihiin,nabiguna wuxuu sheegay in ay ka dhibtonayaan waxa bani aadanka ka dhibtoonayo.

Miraha laga helayo rumenta malaaikta :

(1)-taxqiijinta imaanka , oo iimaanka ma ansaxayo illaa ayaga laga rumeeyo .

(2)-in la ogaado weyninka allihi abuuray iyo awoodiisa iyo xukunkiisa,weyninka abuurkana wexuu kutusayaa weyninka abuuraha ..

(3)-iimaanka ku kordhayo qalbiga muslimka markuu ogaado tilmaamaha malaaikta iyo axwashooda iyo shaqadooda .

(4)-nabad iyo xasillooni ay helayan mumininta markuu alle kusugayo malaaikta .

(5)- malaaikta oo la jeclaado wexey sameeyeen darteed oo cibaadaad ah,iyo danbi dhaafka ay u u weydiiyaan muminiinta.

(6)-naceebka falalka xun iyo macaasida .

(7)- alle in loogu mahdiyo daryeelka uu daryeelay adoomankiisa , kan yeelay malaaikta qaarked kuwa ilaaliyo adoomanka qorana acmaashooda , iyo waxyaaba kale oo danahooda ah .

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Rukniga sedaxaad

Rumeenta kutubta

 

Rumeenta kutubta alle kusoodejiyay rusushiisa -naxariis iyo nabad dushoda ha ahaatee- waa rukniga sadexaad ee arkaanta iimaanka.

allena rusul ayuu ku soo diray aayada cad cad kutubna waa kusoo dejiyay,naxaris uu u naxariisanayo khalqiga hanuun owgeed, si ay u helaan libaan aduunyo iyo mid aakhiro , una ahaato jid ay ku socdaan, iyo si ow u noqdo mid u kala xakmiyo dadka waxa ay isku khilaafaan .

قال تعالى :

[سورة الحديد، الآية:25].

Macnaha aayadana waa lasoo maray.

قال تعالى :

[سورة البقرة، الآية:213].

Macnaha aayada waxaa waaye:” dadka wexey ahaayeen umad kaliya allaana soo saaray nabiyo bishaareeyo digana, wuxuuna la soo dejiyay kitaabka xaq ahaan, si uu u kala xukmiyo dadka dhexdoda wexey isku khilaafaan”

 (1)- xaqiiqada rumeenta kutubta :

rumenta ktubta waa: in aad si goan u rumayso in alle ow leeyahay kutub uu ku soo dejiyay rusushiisa , waana hadalkisi oo dhab ah , waana nuur iyo hanuun , waxey ka koobantahayna waa xaq iyo run iyo cadaalad waajib ah in laraaco laguna camalfalo , mana garanayo cadadkooda alle moyaane ruux kale .

قال تعالى :

[سورة النساء، الآية:164].

Macnaha aayada waxaa waaye:” waxuu la hadlay alle muuse la hadal”

قال تعالى :

[سورة التوبة، الآية:6].

Macnaha aayada waxaa waaye:”hadii ruux mushrikiinta ka tirsn uu ku megan galyo weydiisto,megangelyeey si uu u maqlo hadalka alle ”

 (2)- Xukunka rumeenta kutubta :

Waxaa waajib ah rumeenta dhamaan kutubta alle rusushiisa ku soo dejiyay,allena-barakoobay  oo sareeyee- asiga ayaa si dhab ah   ugu hadlay , waana lasoo dejiyay ee lama abuurin , qofki inkirana asiga oo og ama inkira qaar ka mid ah waa gaaloobay .

قال تعالى :

[سورة النساء، الآية:136].

Macnaha aayada waxaa waaye:” kuwi rumeeyow rumeeya alle iyo rasuulkisa iyo kitaabka uu ku  soo dejiyay rasuulkiisa iyo kitaabki uu soo dejiyay ka hor , ruuxi ku gaaloobo alle iyo malaaiktiisa iyo kutubtiisa iyo rusushiisa iyo maalinta aakhiro waa baadiyobay baadi fog”

قال تعالى :

[سورة الأنعام، الآية:155].

Macnaha aayada waxaa waaye:” kani waa kitaab aan soo dejinay barakeysan ee raaca baqana waxaad mudantihiin in leydiin naxariisto”

(3)- baahida ay u qabaan dadka soo dejinta kutubta iyo xikmada ku jirta soo dejinteeda

(koow)- si ow u noqdo kitaabka lagu soo dejiyay rasuulka kii ay u noqon leheed ummada  si ay u ogaadaan diintooda.

(labo)- si uu u noqdo kitaabka lagu soo dejiyay rasuulka caadilka u kal  xakumi umadiisa  waxa ey isku khilaafaan.

(Sadex)- si uu u noqdo kitaabka la soo dejiyay kan ilaaliyo diinta dhimashada  nabiga ka dib meel walba iyo waqti walba sida uu xaalka dacwada nabigeena yahayba.

(Affar) – si ay u noqoto kutubtaan xujadi alle oo khalqigiisa kor ahaatay , ma khilaafi karaan mana kabixi karaan .

قال تعالى :

[سورة البقرة، الآية:213].

Macnaha aayada waa la soo maray.

(4)- sida loo rumeynayo kutubta :

Rumenta kutubta waa mid si guud ahaana  iyo mid  faahfaahsan:

tan guud waa :  rumeenta in alle kutub ku soo dejiyay rusushiisa naxariis iyo nabad dushooda allaha yeelee.

Mida faahfaahsanna waa in aad rumeysid kutubta uu alle ku magacaabay quraankisa , waxaana ka ogaanay kuwaas : quraanka , towraat , zabuur , injiil , suxufti ibrahiin iyo muuse,iyo in aad rumeysid in ow alle leeyahay kutub kale ow ku soo dejiyaya anbiyadiisa , mana yaqaano magacdooda iyo turadoodaba allihi soo dejiyay  maahane ruux kale.

Kutubtaas oo dhanna waxaa loo soo dejiyay si ay u xaqiijiso u kali yeelida alle cibaadada iyo camalka wanaagsan iyo in la reebo shirkiga iyo fasaadida dhulka,dacwada nabiyada asalkeedu waa hal kaliya haba isku khilaafaane shareecada iyo axkaanta .

rumeenta kutubti hore waa qirdda  in lagu soodejiyay rusushi hore , rumenta qraankuna waa qiridiisa iyo raacida waxa dhexdiisa ahaaday.

قال تعالى :

[سورة البقرة، الآية:285].

Macnaha aayada waan soo sheegnay.

قال تعالى:

[سورة الأعراف، الآية:3].

Macnaha aayada waxaa waaye:” raaca waxa leydiinkaga soo dejiyay xaga rabigiin , hana raacinina sokadiis owliyo ”

Quraankuna wuxuu kaga duwanyahay kutubti hore waxyaabaha soo socdo:-

(a)-wuxuu mucjiso ku yahay eraygiisa iyo macnihiisa iyo waxa ku sugnaaday oo ku saabsan koonka iyo cilmiga.

(b)-waa kii ugu danbeeyay kutubti lagasoo dejiyay samada, waxaana lagu khatimay kutubti sida loogu khatimay nabigeena nabiyada ..

(t)-alle ayaa kafaala qaaday ka ilaalintiisa in la leexiyo ama wax laga bedelo,taasna wuxuu uga duwanyahay kutubti hore oo leexid iyo bedelba ku dhacay .

(j)- waa mid rumeeyay wixi ka horeeyay oo kutub ah,xaakimna dushooda ku ah iyo marqaati .

(x)-waana mid nasakhay(tirtiray)kutubti ka horeysay oo dhan.

قال تعالى :

[سورة يوسف، الآية:111].

Macnaha aayada waxaa waaye:”ma eheyn sheeko been abuur ah laakiin waa rumen wixi ka horeeyay , iyo cadenta wax kasta , iyo hanuun iyo naxariis qoomki rumeeyay”

( 5 ) –  aqbalida akhbaarta kutubti hare :

waxaan ognahay si dhab ah in ay yihin wixi akhbaara oo ku yimid kutubti hore ahna waxyi alle u waxyooday rusushiisa in ay yihiin xaq oo shaki ku jirin.

arintaasna ma aha macnihiisu in aan aqbalno waxa ku yaal kutubta hada ahlu kitaabka haayaan,maxaa yeelay waa la leexiyay waana labedelay,baaqina kuma ahaanin siduu alle  kusoo dejiyay.

Waxaan ka ogaanay kutubti horana waxaa kamid ah waxa uu alle noogu sheegay quraanka oo ah in ay nafu denbi nafkale qaadeyn,insaankuna malaha wax uu u camalfalay  maahane wax kale , camalkiisana waa la arki doonaa , kadibna waxaa loga abaal mari doonaa si buuxdo .

قال تعالى :

[سورة النجم، الآيات:36-41].

Macnaha aayada waxaa waaye:” miyaan looga waraminin wixii suxufti muuse ku yiilay , iyo kuwi ibraahim kii oofiyay , in aysan naïf danbi nafkale qadeyn , ruuxna wuxuusan camalfalin uusan leheyn, camalkiisana la arki doono , kadibna looga abaal marin doono si buuxda ”

قال تعالى:

[سورة الأعلى، الآيات:16-19].

Macnaha aayada waxaa waaye:”iskaba dhaafe waxaad dooraneysaan noloshi sokeysay, aakhiro ayaana kher badan baaqina ah, arintaaasna wexey ku sugantahay suxufti hare , suxufti ibraahin iyo muuse”

Xukunka wixi axkaamahaay oo ku soo arooray kutubti hore :

Waxa kusugan quraanka waxaa waajib ah in aan ku cibaadeysano kuna camal falno, kutubti horase waxa kusoo arooray waan eegeynaa  hadey khilaafsanyihiin shareecadeena kuma camalfaleyno, sababtuna ma ahan inuu  baadil yahay,ee waxaa lagu bedelay shareecadeena, hadii uu waafaqo shareecadeenana waa xaq oo shareecadeena ayaa natusi inuu sax yahay.

( 6 )–kutubta samaawiga ah oo ku soo aroortay quraanka iyo sunnada , waa :-

(1)- quraanka kariimka ah :

waana hadalki alle uu kusoo dejiyay muxamed –naxariis alle iyo nabad dushiisa ha ahaatee- khaatamki(ugu danbeeyay) rususha iyo anbiyada,waana kii ugu danbeeyay kutubta lasoo dejiyay , ilaahey ayaana kafaala qaday ka ilaalintiisa bedelid iyo leexid,waxuuna kadhigay mid nasakho kutubti horo .

قال تعالى :

[سورة الحجر، الآية:9].

Macnaha aayada waxaa waaye:”anaga ayaa soo dejinay dikriga (quraanka) anaga ayaana ilaaliyayaal u ah ”

قال تعالى:

[سورة المائدة، الآية:48].

Macnaha aayada waxaa waaye:”waxaan kuugu soo dejinay kitaabka xaq , rumeynayana wixi hortiisa ahaay oo kutub ah, ilaaliyana u ah , ku xakun dhexdooda waxa  alle kuu soo dejiyay”

(2)- towraat :

waa kiaabki alle kusoo dejiyay muuse – dushiisa ha ahaato nabade – waxuuna kayeelay hanuun iyo nuur uu ku xakumayo anbiyada reer banii israaiil iyo culimadooda .

towraatka waajibka ah in larumeeyo waa kii alle ku soodejiyay nabi muuse,ee ma aha towraatka bedelan oy ahlu kitaabka manta heestaan .

قال تعالى :

[سورة المائدة، الآية:44].

Macnaha aayada waxaa waaye:”anaga ayaa towraat soo dejinay dhexdeedana waxaa ahaaday hanuun iyo nuur ey ku xakumayaan nabiyadi islaamay kuwa yahuudoobay, rabaaniyiinta(kuwa kulmiyay cilmi iyo cibaado badan ama culimada ku tarbiyaynayo cilmiga kiisa fudud ka hor kaiisa adag) iyo culimadooda(waxey ayagana ku xakumayaan) wixi la ilaashaday oo kitaabki alle ka mid ah ”

(3)-  injiil :

waa kitaabki alle ku soo dejiyay ciise -nabadi dushiisa ha ahaatee- si xaq ah rumeeynayana wixi kahorreyay oo kutub ah .

injiilka waajibka ah in la rumeeyana waa kii alle uu ku so dejiyay ciise asalkiisana sax yahay ee ma aha kan hadda yaal.

قال تعالى :

[سورة المائدة، الآية:46].

Macnaha aayada waxaa waaye:”waxaan raacsiinay raadki ciise asigoo rumeynayo wixi labadiisa gacmood hor ahaaday oo towraat ah, waxaana siinay injiil oo dhexdiisa ah hanuun iyo nuur iyo rumen wixi kahoreeyay oo towrat ah iyo hanuun iyo waano u sugnaatay kuwa dhorsaday”

Wax yaabaha ku yimid towraat iyo injiil waxa kamid ah ku bishhrenta risaalada nabigeena muxamad-naxariis alle iyo nabadi dushisa ha ahatee-

قال تعالى :

[سورة الأعراف، الآية:157].

Macnaha aayada waxaa waaye:” kuwa raacaya rasuulka nabiga ah ee umigaa oo ey kahelayaan qoraalkiisa aktooda towraat dhexdeeda iyo injiil, wuxuu amrayaa wanaag wuxuuna ka reebayaa xumaan , waxuuna u baneynayaa wixi wanaagsan waxuuna ka xarrimayaa wixi xun waxuuna kadhigayaa culeskii iyo xarigyadii dushooda  ahaa ”

(4)- zabuur :

waa kitaabki uu alle ku soo dejiyay nabi dawuud -dushiisa ha ahato nabade- , zabuurka waajibka ah in la rumeeyana wa kan ilaahey ku soo dejiyay dawuud ee ma aha waxa ey yahuuda bedeshay .

قال تعالى :

[سورة النساء، الآية:163].

Macnaha aayada waxaa waaye:” waxaan siinay dawuud zabuur”

(5)- suxufti ibraahiin iyo muuse :

waana suxufti uu iaahey siiyay ibraahiin iyo muuse , suxuftaana lamahaayo waxna lagama yaqaano waxa quraanka iyo sunada noo sheegeen maahane .

قال تعالى :

[سورة النجم، الآيات:36-41].

Macnaha aayada wala soo dhaafay.

[arabic-font]قال تعالى : قد أفلح من تزكى وذكر اسم ربه فصلى[/arabic-font]

[سورة الأعلى، الآيات:16-19].

Macnaha aayada waxaa waaye:”xaqiiqee waxaa liibaanay qofkii daahir noqda xusana rabigiis dukadana , …”

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Rukniga afaraad

Rumeenta rususha

 

(1)- Rumeenta rususha nabadgelo dushooda ha ahaatee:

waa mid kamid ah arkaanta iimanka mana sugmayo iimaanka adoonka asiga la aantiis.

Rumeenta rusushuna waa ictqaad goan in alle rusul u doortay gaarsiinta risaalooyinkiisa,qof- ki raacana wuu hanuunay, qofki caasiyana wuu baadiyoobay , rusushuna wey gaarsiiyeen wixi alle ku soo dejiyay gaarsiin cad, amaanad- ina wey guteen ummadana wey u naseexadeey- een , allena wey ku jihaadeen jihaad dhab ah , xujadina wey ogeen ,  ma bedelin  man  qarin wax kamid ah risaaladi loo soo dhiibay,waxana rumeyneynaa kuwi alle noo magacaabay iyo kuwa uusan noo magacaabin , rasuul walbana waxuu ku bishaareeyaa kan kadanbeeyo , kan danbana kuwa kahorreeyo ayuu rumeeyaa .

قال تعالى :

[سورة البقرة، الآية:136].

Macnaha aayada waxaa waaye:” dhaha waxaan rumeynay alle iyo wixi naloo soo dejiyay iyo wixi loo soo dejiyay ibraahim iyo ismaaciil  iyo isxaaq iyo yacquub iyo carurtoodii,iyo wixi la siiyay muuse iyo ciise iyo wixi lagasiiyay nabiyada xaga rabigood ma kalageyneyno dhe- xdooda anagana asiga ayaan u hogaansanay”

Qofki beeniya rasuul wuxuu beeniyay kii rumeeyay , qofki caasiyana wuxuu caasiyay kii amray in la adeeco .

قال تعالى :

[سورة النساء، الآيتان:150، 151].

Macnaha aayada waxaa waaye:” kuwa ku gaal- oobay alla iyo rusushiisa doonayana in ay kala geeyaaan alle iyo rusushiisa , dhahayana wax- aan rumeyneyna qaar gaaleyneynana qaar , doonayana in ay kadhigtaan kaas dhexdiisa jid , kuwaas waaye gaalada runta ah , waxaana u diyaarinay gaalada cadaab duleya ”

(2) – xaqiiqada nabinimada :

nabinimada waa waasida(dhex) u dhexey- so alle iyo abuurkiisa si uu u gaarsiiyo sharcig- iisa, waxuuna ku galadestaa alle cidduu doono oo adomankiisa ah , wuxuuna u doortaa ciduu doono oo khalqigiisa ah , umana ahaanin doorashadaasi cid aan alle aheyn.

قال تعالى :

[سورة الحج، الآية:75].

Macnaha aayada waxaa waaye:” alle waxuu ka dooranyaa malaaikta rusul iyo dadka , allena waa maqle arag badan ”

Nabinimaduna waa hibo ee kasab ma ahan , lagumana gaaro daaco iyo cibaado badni , mana kutimaado doorasho nabi iyo dalabkiisa , wax kalena ma ahane waa doorasho alle .

قال تعالى :

[سورة الشورى، الآية:13].

Macnaha aayada waxaa waaye:” alle wuxuu u doortaa xagiisa cidi uu doono , wuxuna u hanuuniyaa xagiisa cidi soo noqoto ”

(3) – xikmada laga leeyahay dirida rususha :

(a) – adoomanka oo laga saaro cibaadada ado- omanka loona saaro xornimada cibaadada alle.

قال تعالى :

[سورة الأنبياء، الآية:107].

Macnaha aayada waxaa waaye:”kuuma dirin in aad raxmad u tahay caalamiinta mooyaane”

(b) – In la ogaado alle wuxuu u abuuray khalqiga oo ah cibaadadiisa iyo kaliyeentiisa, taasna lama ogaan karo rususha uu alle kasoo doortay khalqigiisa  la aantood.

قال تعالى :

[سورة النحل، الآية:36].

Macnaha aayada wa hor maray.

(t) – in dadka xujada lagu oogo .

قال تعالى :

[سورة النساء، الآية:165].

Macnaha aayada waxaa waaye:” rusul bishaar- eeyo digana si ayna ugu yeelan dadka xujo alle  rususha ka dib , allena waa awood badne xikmad badan”

(j) – in la cadeyo qeybka(waxa maqan) qaark- iis oo aan lagu ogaankarin caqli , sida magacda alle , iyo sifaadkiisa , iyo malaaikta iyo maalinta aakhiro …..

(x) – rusuhsa oo ah ku dayasho wanaagsan oo alle ku dhameestiray akhlaaq sarreysa , kana ilaaliyay wixi shubuhaat ah iyo wixi shahawaat ah ,

قال تعالى :

[سورة الأنعام، الآية:90].

Macnaha aayada waxaa waaye:” kuwaas waa kuwii alle hanuuniyaya ee hanuunkooda ku dayso ”

قال تعالى :

[سورة الممتحنة، الآية:6].

Macnaha aayada waxaa waaye:” waxaa idinkugu  ahaday rasuulka alle dayasho wanaagsan”

(kh) – wanaajinta nafta iyo daahirinteeda iyo uga digitaankeeda wax walba oo halligaya .

قال تعالى :

[سورة الجمعة، الآية:2].

Macnaha aayada waxaa waaye:” alle waa kii  ka soo saaray umuiyiinta rasuul ka mid ah , ku akhrinaya dushooda aayaatkiisa , daahirinayana , barayaa kitaabka iyo sunada”

[arabic-font]وقال صلى الله عليه وسلم : ” إنما بعثت لاتمم مكارم الأخلاق ” رواه أحمد والحاكم.[/arabic-font]

Nabiga waxow yiri :”waxaa uun ley soo saaray si aan u dhameestiro akhlaaqda wanaagsan ”

(4) – shaqooyinka rususha :

rususha ale howlo waa weyn ayay qabteen waxana ka mid ah :

(A)– gaarsiinta shareecada iyo dadka oo loogu yeero cibadada alle oo kaliya,iyo in latuuro cibaadada waxa alle kasooharay.

قال تعالى :

[سورة الأحزاب، الآية:39].

Macnaha aayada waxaa waaye:” kuwa gaarsiinaya risaalooyinka alle , kana cabsanaya , kana cabsaneynin cidna alle maahane , alle wuu ku filanyahay xisaabiye ”

(B) – caddenta wixi lasoo dejiyay oo diin ah .

قال تعالى :

[سورة النحل، الآية:44].

Macnaha aayada waxaa waaye:” waxaan kuu soo dejinay quraanka , si aad ugu caddeydo da- dka waxa loo soo dejiyay,waxeyna mudanyihi- in in ay fikiraan ”

(T) – in ay tusaan ummada kheyrka, ugana dig- aan sharta,ugu bishaareeyaan abaalmarin ugan- a digaan ciqaab.

قال تعالى :

[سورة النساء، الآية:165].

Macnaha aayada wan soo sheegnay.

(J) – in lagu wanaajiyo dadka dayashao wanaa- gsan iyo raacid suuban hadal iyo falba .

(X) – in lagu oogo sharcigi alle adoomanka dhexdooda laguna camal falo .

(KH)–iny ku marqaati kacaan umadahooda maalinta qiyaamo, gaarsiiyeenna gaarsiin cad.

قال تعالى :

[سورة النساء، الآية:41].

Macnaha aayada waxaa waaye:” sidey ahaan markaan ka keeno ummad walba marag , aan kuu keeno adigana (rasuulka ) marag kuwaas dushooda ”

( 5 ) – islaamka waa diinka rususha dhan.

قال تعالى :

[سورة آل عمران، الآية:19].

Macnaha aayada waxaa waaye:” diintu akta alle waa islaamka”

Rusushuna kulligood waxey u yeerayaan cibaadada alle kaliya iyo in la tuuro cibaadada wixa kasoo haro.

Shareecada rususha wey is khilaafsantahay laakiin waxey isku raacsanyihiin asalka ah towxiidka .

[arabic-font]قال صلى الله عليه وسلم: (( الأنبياء إخوة لعلات )) رواه البخاري .[/arabic-font]

Nabiguna wuxuu yiri :” anbiyadu waa walaalo kala hooyo ah”.

( 6 ) – rusushu waa bashar  mana oga qebka(waxa maqan) :

qeybku waa wax gaar u ah ilaahnimada mana ahan sifaadka anbiyada , maxaa yeelay ayagu waa dad lamida dadka, wey cunaan , cabaan guursadaan,seexdaan, xanuunsadaan daalaanna .

قال تعالى:

[سورة الفرقان، الآية:20].

Macnaha aayada waxaa waaye:” ma dirin hortaa rusul illaa ay ahaayeen kuwa cuna cuntada , dhex socdana suuqyada ”

قال تعالى :

¼ ŸWÍVÖWè†WTÞ<ÕWª¤VK…¾„SªS¤ÝYQÚðÐYՉWTΆWTÞ<ÕWÅW–WèóØSäVֆ_–.Wè¦KV…_&àWQTÿQY¤S¢Wè »  [سورة الرعد، الآية:38].

Macnaha aayada waxaa waaye:” waxa dhab ah in aan dirnay rusul hortaa , waxaana u yeelnay xaasas iyo ilmo”

Rusushana waxaa kudhaco waxa dadka kudha- co oo: murug, farax, dadaal, firfircooni ah, wax aklena ma ahane alle ayaa wuxuu u doortay in  ay gaarsiiyaan diintiisa , mana oga qebka wuxuu alle ogeysiiyo maahane .

قال تعالى :

¼SØYÕHTWÆgˆ~WçÅ&lt;Ö@…ð„TWTÊS£XäpÀ¹SÿøVÕWÆ,-YãY‰T~Wçƅ[ŸWšVK…(26)‚PVMX…XÝWÚuøWµWTpŽ¤@…ÝYÚxÓéSªWQ¤ISãPVßXM†WTÊñÐRÕp©Wÿ?ÝYÚXÜkTWŠYãTÿWŸWÿóÝYÚWè-YãYÉ<ÕWž…_ŸW²W¤(27) »  [سورة الجن، الآيتان 26 ، 27].

Macnaha aayada waxaa waaye:” alle waa kii qeybka ogaay , mana daalicinayo qebkiisa ruux , cida uu karaali noqdo mooyaane oo rasuul ah , asigoo dhigayo hortiisa iyo gadaashiisa ilaal”

( 7 ) – dhoorsanaanta rususha :

ille wuxuu u doortay gaarsiinta risaalooy- inkiisa kuwa ugu wanaagsan khalqigiisa,uguna dhameestiran abuur iyo akhlaaq,wuxuuna kadh owray danbiyada waa weyn, kana beri yeelay ceeb walba si ay u gaarsiiyaan umadahooda waxyiga alle, umaduna waxey isku raacday in ay ka dhowrsanyihiin in ay wax ku daraan ama ka dhimaan waxa ay alle ka gaarsiinayaan.

قال تعالى :

¼†WäQSTÿKV†H;TTWTÿSÓéSªQW£Ö@…<çÄTPYÕWTŠ:†WÚWÓX¥ßKR…ðÐ~VÖMX…ÝYÚð$ÐYQTŠQW¤ÜMX…WèyPVÖÔWÅpTÉWTŽ†WÙWTÊðŒpTTçÅPVÕWTŠI&amp;SãWTVֆWªY¤SJðJðS/@…WèðÐSÙY±ÅWTÿWÝYÚ%X§†PVÞÖ@… »  [سورة المائدة، الآية:67].

Macnaha aayada waxaa waaye:” rasuulki allow gaarsii wixi lagaaga soo dejiyay xaga rabigaa , hadaan sameynna magaarsiin risaaladiisi,allana kaa dhowrayo dadka ”

قال تعالى :

¼fÛTÿY¡PVÖ@…WÜéSçÅPYÕWT‰STÿgŒHTVÕHTWªX¤JðY/@…ISãWTßóéTW­mïmðžWè‚WWèWÜóéTW­mïmðž…[ŸWšVK…‚PVMX…JðW%/@……»  [سورة الأحزاب، الآية:39].

Macnaha aayada waa hormaray.

قال تعالى :

¼ðyVÕÅWT~YPÖÜKV…ŸTWTÎN…éSçÅVÕTŠVK…gŒHTVÕHTWªY¤ØXäQYTŠW¤ð·†WšVK…Wè†WÙYŠØXäTÿWŸVÖuøW±`šVK…WèQWÔRÒ]òpøW®…W= WŸWÆ(28) »  [سورة الجن، الآية:28].

Macnaha aayada waxaa waaye:” si uu u ogaado in ay gaarsiiyeen risaaladihii rabigood , wuxuna ku koobay ogaal waxa hotroda ahaday , wuxuuna ku koobay wax walba tiro”

Hadii ay kasoo baxdo  mid ka mid ah ayaga danbiyo  yar yar aan xiriir laleheyn gaarsiinta risaalada waa loo cadeynayaa , dgdeg ayayna alle ugu towba keenaan uguna soo noqdaan, waxeyna ku helayaan alle u noqoshadaas dara- jo kasareysa darajadoodi hore , sababtuna waxaa waaye alle oo u gaaryeelay anbiyadiisa akhlaaq dhameestiran iyo sifooyinka kheyrka , kana nazahay wax walba oo ka dhimayo sharaftooda iyo darajadooda .

( 8 ) – Tirada anbiyada iyo rususha iyo kuwa ugu fadli badan:

waxaa sugnaaday tiradarususha in ay tahay sadex boqol iyo dhoor ya toban ,

لقوله صلى الله عليه وسلم  لما سئل عن عدد الرسل :” ثلاثمائة وخمس عشرة جما وغفيرا ” رواه الحاكم .

Waxaa daliil u ah arrintaas xadiithka  nabiga uu ku leeyahay marki la weydiiyay tirada nabiyada :”sadex boqol iyo shan iyo toban kulansan oo badan” xaakim baa weriyay.

Nabiyadana intaa way ka badan yihiin, waxana ka mid ah qaar alle nooga sheekeeyay kitaabki- isa , iyo qaar uusan nooga sheekeen , waxuuna kitaabkiisa ku magacaabay shan iyo labaatan nabi iyo rasuul

قال تعالى :

¼¾„SªS¤WèŸWTÎØSäHTWTÞp±W±WTÎðÐ~VÕWÆÝYÚSԉWTξ„SªS¤WèØPVÖØSäp±S±pTÍWTß&ðÐ`~VÕWÆ…»  [سورة النساء، الآية:164].

 

Macnaha aayada waxaa waaye:” iyo rusul aan kaaga sheekeynay iyo rusul aan kaaga sheekeynin ”

قال تعالى :

¼ðÐ<ÕYTŽWè:†WÞTTSQW•Sš:†WäHTTWTÞ~WTŽ…ƒòðy~TYå.W£TŠXM…uøVÕWÆ-&YãYÚóéTWTÎSÄTWTÊó£TWTßxŒHTW–W¤W ÝQWÚS%ò:†TW­PVTßQWÜMX…ðÐPVŠW¤}y~YÑWšcy~YÕWTÆ(83)†WÞTT‰TWåWèWè,ISãTVÖWÌHTTW™ªXM…&ð‡éSÍÅWTÿWèJZ„S{†&amp;TWTÞTÿWŸWå†[TšéSTßWè†TWTÞTÿWŸWåÝYÚS$ԉTWTÎÝYÚWè-YãYTQWTÿQX¤S¢W ISè…W WÝHTWÙ~VÕTSªWèð‡éQSTÿVK…WèðÈSªéSTÿWèuøWªéSÚWè&amp;WÜèS£HTWåWèðÐYÖ.V¡W{Wè÷X¥•WTßWÜkYÞY©™SÙ&lt;Ö@…(84)†QWTÿX£W{W¦WèuøW~p™WTÿWèuøW©~YÆWè$ð§†W~T&lt;ÖXM…WèQbÔRÒWÝYQÚfûkY™YÕHTUfTT±Ö@…(85)WÔ~YÅHTWTÙªXM…WèWÄW©W~<Ö@…Wèð¨SßéWTÿWè&†_TTºéRÖWè^n„S{Wè†WÞ<ÕJðµWTÊøVÕWÆWÜkYÙVÕHTWÅ<Ö@…(86)óÝYÚWèyXäMXú:†WTŠ…ƒòóØXäYHTQWTÿQX¤S¢Wè$óØXäYß.WéžXM…WèóØSäHTWTÞ~W‰WT–@…WèySäHTWTÞTTÿWŸWåWèuøVÖXM…x·.W£g²xy~YÍWTT`©QSÚ(87) »  [سورة الأنعام، الآيات:83-87].

Macnaha aayada waxaa waaye:” taasi waa xujadayni aan kusiinay braahiim qoomkiisa dushooda , waxaan kor u qaadeynaa darjaad qofkaan doono , rabigaana waa xikmad iyo cilmi badanyahay, waxaan u hibeynay isxaaq iyo yacquub , mid walibana waan hanuuninay , nuuxna waan hanuuninay ka hor , caruurtiisina waxaa kamid ah dawuud iyo suleemaan iyo ayuub iyo yuusuf iyo muuse iyo haaruun, sidaa soo kale ayaana u abaal marinaa kuwa wanaa- jiyo , iyo zakariye iyo yaxye iyo ciise iyo ilyaas mid walibana kuwa suuban ayuu katirsanyahay, iyo ismaaciil iyo yasac iyo yonis iyo luudh mid walibana waxaan ka fadilnay caalamka , iyo aabayaalkod iyo faracoodi iyo walaalahood , waan dooranay waana ku hanuuninay jidka toosan ”

Allena wuu kal fadilay nabiyada .

قال تعالى :

¼ …ŸTWÍVÖWè†WTÞ&lt;ÕJðµWTÊð´ÅWTŠWÝGJgTT~Y‰PVÞÖ@…uøVÕWÆw$´`ÅWŠ…»  [سورة الإسراء، الآية:55].

Macnaha aayada waxaa waaye:” waxaa dhab ah in aan ka fadilnay nabiyada qaarkood qarka akle”

Rusushana sidoo kale alle waa kala fadilay.

قال تعالى :

¼ðÐ<ÕYŽñÔSªQS£Ö@…†WÞ<ÕJðTµWTÊóØSäWµÅWTŠuøVÕWÆ'w´ÅWTŠ…»  [سورة البقرة، الآية:253].

Macnaha aayada waxaa waaye:” taasi waa rusushi waanka fadilnay qaarkood qaarka kale ”

Waxaana u fadli badan kuwa saaxibka u ahaa sugnaanta waana : nuux , ibraahiin , muuse , ciise , iyo nabigena muxamad dushooda nabad ha ahaatee.

قال تعالى :

¼¤Yip²@†WTʆWÙVÒW¤WiTW²N…éRÖOèRK…Yz¥WÅ<Ö@…WÝYÚXÔSªQS£Ö@……»  [سورة الأحقاف، الآية:35].

Macnaha aayada waxaa waaye:” u sabar sida ay u sabreen kuwii la siiyay go aanka lahaa ee rususha ka tirsanaa”

قال تعالى :

¼<¢MX…Wè†WTßp¡TWžKV…WÝYÚWÝGJgTT~Y‰PVÞÖ@…óØSäWÍHTWT‘~YÚðÐÞYÚWèÝYÚWèw—éPRßWØ~Yå.W£TŠMX…WèuøWªéSÚWèøW©~YÆWèXÝTŠ@…W$ØWTÿó£TWچWTpß¡WžVK…WèØSä`ÞYچ[TÍHTWT‘~QYچ_TTÀ¹~YÕWçÆ(7) »  [سورة الأحزاب، الآية:7].

Macnaha aayada waxaa waaye:” waxaad xustaa waqti aan ka qaadnay nabiyada balan iyo adiga iyo nuux iyo ibraahim iyo muuse iyo ciise inanki maryam , waana ka qaadnay ayaga balan adag”

Muxamad-naxariis alle iyo nabadi dushiisa ha ahaatee- ayaana ugu fadli badan rususha , khaatamki nabiyadana ah , iyo imaamka dadka dhowrsadaya , iyo sayidka ubadka aadan iyo imaamki anbiyada hadey kulmaan , iyo khad- iibkoodi hadey wafdi u baxaan ,iyo saaxibki maqaamki(istaaga aakhiro) mahadsanaa oy ku xasdayaan dadka oo dhan kuwi horo iyo kuwa danbe, waana saaxibki  calanka mahadda iyo darki laimaanayay aakhiro, iyo kii u shafaaca qaadayay khalqiga maalinta qiyaamo, iyo saax- iibki wasilada(waa darajada ugu sareydo jana- da) iyo fadliga, aalaana ku  soo saaray sharee- ico tii  ugu fadli badned, kana yeelay umadiisa tan ugu kheyr badan ummad la soo saaray, una kulmiyay asiga iyo umadiisa dheeraad iyo wanaag dhaafiyay kuwii ka horreeyay ayagoo dadka ugu danbeyo abuurid ahna kuwa loo soo horsaari doono.

قال صلى الله عليه وسلم :” فضلت على الأنبياء بست ” رواه مسلم

Nabiga wuxuu yiri : waxaa laygaga fadilay anbiyada lix

وقال صلى الله عليه وسلم : ” أنا سيد ولد آدم يوم القيامة وبيدي لواء الحمد ولا فخر ، وما من نبي يومئذ آدم فمن سواه إلا تحت لوائي يوم القيامة ” رواه أحمد والترمذي

Macnihiisana: aniga ayaa sayidka ilmiha aadan ah maalinna qiyaamo, gacanteyduuna ku jiraa calanka mahada faan la’aan,mana jiro nabi aad- an  iyo kuwa kandanbeeyaba illaa uu hoos imaanayo calankeyga maakinta qiyaamo”.

Kan ku xigo rasuulka xaga fadliga waa : nabi ibraahim khaliilki raxmaanka(kii alle jeclaay) , labada khaliil ayaa ugu fadli badan shanta nabi oo goaanka lasiiyay oo la fadilay kadibna sade- xda kale ayaa ku xigta

( 9 ) – mucjisaadka nabiyadaq :

alle wuxuu ku adkeeyay rusushiisa aayado waaweyn iyo mucjisooyin cad cad si ay ugu noqoto xujo sida : quraanka , dilaaci dayaxa , isku rogidi usha abeeso, shinbirta oo dhoobo laga abuuro, iyo kuwa kale .

mucjisada khilaafsan caadada waxey daliil u tahay nabinimada runta ah, karaamadana(waa amarka khilaafsan caadada lana soconin nabin- imo sheekaso) waxey daliil u tahay marqaati kaca runta ah oo loo marqaati kaco nabinimada.

قال تعالى :

¼ŸTWÍVֆWTÞ&lt;ÕWª¤VK…†WTÞVÕSªS¤gŒHTWTÞQX~W‰<Ö@†YŠ…»  [سورة الحديد، الآية:25].

Macnaha aayada waan soo sheegnay.

وقال صلى الله عليه وسلم: (( ما من نبي من الأنبياء إلا وقد أوتي من الأيات ما آمن  على مثله البشر وإنما كان الذي أوتيته وحيا أوحاه إلي فأرجوا أن أكون أكثر هم تابعا يوم القيامة )) متفق عليه .

Nabiga wuxuu yiri : majiro nabi nabiyada kamid ah illaa la siiyay calaamado ayagoo kale ay ku rumeeyaan dadka, kuwa leysiiyayna waa  waxyi lay waxyooday waxana rajeynayaa in aan noqdo kan loogu raac badan maalinta qiy- aamo.

( 10 ) – Rumeenta nabinimada nabigeena muxamad naxariis alle iyo nabad gelyo dushiisa ha ahaatee:

rumenta nabinimadiisa waa:asal weyn oo iim- aanka katirsan, mana sugmayo iimaanka adoo- nka la aantiis .

قال تعالى :

¼ÝWÚWèyPVÖ?ÝYÚëSTÿYJð/@†YŠ-YãYTÖéSªW¤Wè:†PVTßXM†WTʆWTߟTWTÆVK…WÝÿX£YÉHTVÑ<ÕYօ_¤kYÅWª(13) »  [سورة الفتح، الآية:13].

Macnaha aayada waxaa waaye:” cidi aan rumen alle iyo rasuulkiisa , anagu waxaan u diyaarinay gaalada naarta ololeyso ”

وقال صلى الله عليه وسلم :” أمرت أن أقاتل الناس حتى يشهدوا أن لا إله إلا الله وأني رسول الله ” رواه مسلم

Waxuu yiri nabiga: waxaa ley amray dadka in aan la dagaalo inta ay kaqiraan inuusan jirin ilaah xaq lagu caabudo allaah mooyaane  anigana rasuulki alle inaan ahay .

Rumeenta nabigana -naxariis alle iyo nabadi dushiisa ha ahaatee- ma dhamestirmeydo arrm- aha soo socda la aantood :

(1)- barashada nabigeena, waana : muxamad bin cabdillaahi bin cabdil mudalib bin hashim .

haashimna waa qureesh , qureeshna waa carab , carabna waa ubadki ismaaciil ina ibraahiim alkahalil , da diisuna waxey eheyd lixdan iyo sadex , afartan nabinimada ka hor ayay eheyd , labaatan iyo sedaxna nabi iyo rasuul ayuu ahaay .

(2) – rumeenta waxa uu sheegay, iyo adeecida waxa uu amray , kafogaanshaha wax uu reebay , allana aan lagu caabudin wax uu asiga sharciyeeyay maahane wax kale .

(3) – Rumeenta in uu yahay kii loo soo diray jina iyo insiga , umana bannaano insi iyo jinni raacidiisa maahane wax kale .

 

قال تعالى :

¼ÔSTΆWäQSTÿKV†H;TTWTÿñ§†PVÞÖ@…øYPßMX…SÓéSªW¤JðY/@…ØS|`~VÖMX…†[TÅ~YÙW–…»  [سورة الأعراف، الآية:158].

Macnaha aayada waxaa waaye:” ku dheh dadyahow anigu rasuulki alle idiin soo diry baan ahay dhamaantiin”

(4) – rumeenta risaaladiisa , iyo in uu yahay nabiyada kan ugu fadli badan uguna danbeeyay .

قال تعالى :

¼ …ÝYÑHTVÖWèðÓéSªWQ¤JðY/@…ðyWTŽ†WžWèW%ÝGJgTT~Y‰PVÞÖ@……»  [سورة الأحزاب، الآية:40].

Macnaha aayada waxaa waaye : “…laakiin muxamad waa rasuulkii alle iyo kii lagu khati- may nabiyada ”

Iyo in uu yahay khaliil raxmaanka , sayidki ubadka aadan, saaxiibki shafaacada weyneyd iy wasiilada (darajada u sareysa janada), iyo  saaxibka darka loo aroorayo, ummadiisana ayada ayaaa ugu kher badan umadaha .

قال تعالى :

¼óØSÞRÒW¤`kTWž]àTTPVÚRK…pŒW–X£pTTžRK…X§†PVÞYÕÖ…»  [سورة آل عمران، الآية:110].

Macnaha aayada waxaa waaye:” waxaad eheedeen kuwa ugu kher badan umad dadka loo soo saaro ”

Ayaga ayaana janada ugu badan, risaaladiisana waxey tirtirtay risaaladihi ka horreyay oo dhan.

(5) – alle wuxuu ku xoojiyay mucjisadi ugu weyneed iyo aayadi ugu cadeyd,waana quraan- nka alle ka ilaaliyay bedelid .

قال تعالى :

¼ÔSTÎXÝMXùPVÖgŒWÅWÙWT–@…ñ¨ß‚XMô@…QSÝY•&lt;Ö@…WèuvøVÕWÆÜKV…N…éSTŽ&lt;K†WTÿXÔpTT‘YÙYŠ…W¡HTWåg܅ƒòó£TSÍ&lt;Ö@…‚WWÜéSTŽK&lt;†Wÿ-YãYpՑYÙYŠóéTVÖWèfû†VÒóØSäñµÅWTŠw´`ÅW‰Yօ_¤kXäVÀº(88) »  [سورة الإسراء، الآية:88].

Macnaha aayada waxaa waaye :” ku dheh haday kulmaan insiga iyo jiniga si ay ula yimaadaan mid la mid ah quraankaan lama imaanayaan la midkiis, haduu ahaado qaarkood qaarka kale kuwa u gargaaro”

قال تعالى :

¼†PVTßXM…SݙW߆WTÞ&lt;ÖQW¥WTßW£T{PY¡Ö@…†PVTßMX…WèISãWTÖWÜéRÀ¹YÉHTTW™VÖ(9) »  [سورة الحجر، الآية:9].

Macnaha aayada waa hor maray.

(6) – in la rumeeyo rasuulka in uu gaarsiiyay risaaladi , amaanadina gutay , umadana u nase- exadeyay,kheyr umadiisa uusna tusinna majiro , shar uuna uga digina majirto .

قال تعالى :

¼ŸWÍVÖóØS{ƒò:†W–cÓéSªW¤óÝYQÚóØS|Y©SÉßKV…e¥ÿX¥WÆYã~VÕWÆyPRYÞWƆWÚ}°ÿX£WšØS|~VÕWÆfûkYÞYÚ`ëSÙ<Ö@†YŠcÇèSòW¤cy~YšQW¤(128) »  [سورة التوبة، الآية:128].

Macnaha aayada waxaa waaye:” waxaa idin yimid rasuul idinka tirsan , ku adagtahayna waxad dhibsataan , iadin ilaalin badan , muuminiintana u naxariis badan ”

وقال صلى الله عليه وسلم :” ما من نبي بعثه الله في أمة قبلي إلا كان حقا عليه أن يدل أمته على خير ما يعلمه لهم ويحذر أمته من شر ما يعلمه لهم ” رواه مسلم .

Macnihiisuna waa:majiro nabi alle usoo saaray hortey illaa xaq ay ku eheyd in uu tuso kheyr-ka uu ogyahay ugana digo sharta uu ogyahay”.

(7) – jeclaantiisa nax.. jeceelkiisana laga hormariyo jeceelka nafta iyo khalqiga oo dhan , iyo weyneentiisa iyo ixtiraamkiisa iyo adeeciddiisa, taasina waa xuquqda alle u waajib yeelay nabigiisa, jeceylkiisa iyo adeeci- diisana waa jeceyl iyo adeecid alle.

قال تعالى :

¼ÔSTÎÜMX…ySÞRÒWÜéQS‰Y™STŽJðW/@…øYTßéSÅY‰PVTŽ@†WTÊSØRщY‰™STÿJðS/@…ó£YÉpTTçÅWTÿWè`yRÑVÖp%yRÑWŠéSTßS¢SJðJðS/@…Wèc¤éSÉWTçÆcy~YšQW¤(31)»  [سورة آل عمران، الآية:31].

Macnaha aayada waa soo marnay.

وقوله صلى الله عليه وسلم :” لا يؤمن أحدكم حتى أكون أحب إليه من ولده ووالده والناس أجمعين” متفق عليه

Macnaha xadiiska :   ma rumeynayo ruuxiin inta aanka ahaado kan uu kajecelyahay wiilk- iisa iyo waalidkiis iyo dadka oo dhan .

(8) – in lagu salliyo oo naxir iyo nabad alle loo weydiyo, lana badiyo , bakhiilkuna waa kan  aktiisa nabiga lagu sheego oon ku sallinin , .

قال تعالى :

¼QWÜMX…JðW/@…ISãWTW|Mù;HTVTÕWÚWèWÜéRPÕTW±STÿøVÕWÆJg&øY‰PVÞÖ@…†WäQSTÿKV†H;TTWTÿWÝÿY¡PVÖ@…N…éSÞTWڅƒòN…éPRÕW²YãT~VÕWÆN…éSÙPYÕWªWè†[Ù~YÕT©WTŽ(56)»  [سورة الأحزاب، الآية:56].

Macnaha aayada waxaa waaye:” alle iyo mala- aiktiisa wexey ku salinayaan (amaan) nabiga,  war kuwii rumeeyow ku saliya (nax- ariis) dushiisa nabad gelyeeyana nabd gelyo ”

قال صلى الله عليه وسلم :” من صلى عليّ صلاة واحدة صلى الله عليه بها عشرا ” رواه مسلم .

Macnahiisa waa : Ruuxه igu salliyo hal salli alle baa ku slliyo toban mar .

Wuxuuna sii fiican yahay saligu meelaha qaar sida : ataxyaatka salaada , qunuutka , salaada janaasada , khudbada jimcaha , marka masajid- ka lagalayo iyo marka lagabaxayo , marka la duceysanayo , marka la sheego nabiga nax…iyo meelo kale .

(9) – nabiga iyo nabiyada oo dhan alle aktiisa ayay ku nool yihiin nolol u dhexeyso nolosha aduunyo iyo tan aakhiro , kana wanaagsan tan shuhadada , laakiin ma ahan tii ay ku noolayeen aduunka , waa nolol sida ay u taal aanan ogeyn magaca dhimashadana kama reebeyso .

 

قال صلى الله عليه وسلم :” إن الله حرم على الأرض أن تاكل أجساد

الأنبياء ” رواه أبو داود والنسائي .

Macnihiisana : alle wuu ka xarrimay dhuklka inuu cuno jirarka anbiyada.

وقال صلى الله عليه وسلم :” ما من مسلم يسلم عليّ إلا رد الله عليّ روحي كي أرد عليه السلام ” رواه أبو داود : muslim nabiga wuxuu yiri : majiro muslim isalaamayo ilaa maahane alle ruuxdeyda igu soo celinayo si aan aan uga celiyo salaanta

(10) – ixtiraamka nabiga waxaa ka mid ah in aan hadalka kor loogu qaadin agtiisa markuu noolaay iyo qabrigiisa marki la salaamayo

قال تعالى :

¼†WäQSTÿKV†H;TTWÿWÝÿY¡PVÖ@…N…éSÞWڅƒò‚WN…;éSÅWTÊó£WTŽØRÑWTŽ.Wé²VK…ðËéWTÊg‹éW²JgøY‰PVÞÖ@…‚WWèN…èS£Wäímð–ISãVÖXÓéWÍ<Ö@†YŠX£äW•VÒØS|YµÅWTŠ´ÅW‰YÖÜKV…ð¸W‰ímðšØRÑRÕHTWÙÆVK…ySßKV…Wè‚WWÜèS£SÅpT­WTŽ  (2)»  [سورة الحجرات، الآية:2].

Macnaha aayada waxaa waaye:” war kuwii rumeeyow ha uqadina codkiina ka kor codka nabiga  , hana ugu qaadina hadalka sida uu ugu qaadayo qaarkiin qaarka kale , si uuna cam- alkiina u burin adinkoo dareemeen ”

Nabiga xurmadiisa markuui dhintay kadib waxey la mid tahay xurmadi uu lahaay markuu noolaaay ,waxaana waajib ah in loo ixtiraamo sida ay u ixtiraami jireen saxaabadi-allaha ka raali noqde-, wexey ahaayeen dadka ugu raacid badan nabiga, ugauna fog khilaafidiisa iyo in lagu daro diinta alle wax aan kamid eheyn .

(11)–in la jeclaado asxaabtiisa iyo ehelkiisa iyo xaasaskiisa, iyo in loo gargaaro dhamaantood lagana digtoonaado in lacaayo ama wax laga dhimo ama la duro,alle baa raali ka una doort- ay in ay naqdaan asaxaabti nabigiisa, wuxuuna ku waajib yeelay umaddaan u gargaarkooda iyo jeceelkooda.

قال تعالى :

¼fûéSTÍY‰HTJð©Ö@…WèWÜéRÖPVèKKV‚ô@…WÝYÚWÝÿX£Y•HTWäSÙ<Ö@…Y¤†W±ßKKV‚ô@…WèWÝÿY¡PVÖ@…WèØSåéSÅWT‰PVTŽ@…wÝHTW©šMX†YŠƒøY¶PV¤JðS/@…óØSäÞWÆN…éS¶W¤WèSãTT`ÞWÆ…»  [سورة التوبة، الآية:100].

Macnaha aayada waxaa waaye:” kuwi horeeyay oo koowaad oo muhaajiriinta ka tirsanaa iyo ansaarat iyo kuwi ku raacay wanaag , allaa ka raali noqday weyna ka raali noqdeen ”

وقال صلى الله عليه وسلم:” لا تسبوا أصحابي فو الذي نفسي بيده لوأنفق أحدكم مثل أحد ذهبا مابلغ مد أحدهم ولا نصيفه ” رواه البخاري

Nabigana wuxuu yiri : ha caynina asxaabteyda waxaan ku dhaartay alihi nafteyda gacantiisa ku jirtaye haduu baxiyo midkiin buurta uxud oo kale oo dahaba ma gaarayo sacabada midk- ood oo fidsan waxa ku jira iyo barkodba”

Waxuuna ugu yeeray kuwi gadaashood yimid in ay danbi dhaaf alle u weydiiyaan saxaabada, ayagana weydiistaan alle inuu quluubtooda u gelinin xiqdi iyo xasad.

قال تعالى :

¼fÛTÿY¡PVÖ@…WèèSò:†W–=ÝYÚóØYåYŸÅWTŠfûéRÖéSÍWTÿ†WTÞQWTŠW¤ó£TYÉ&lt;çÆ@…†fTTTÞVֆWÞYTßWHéTž‚MXgWèfÛTÿY¡PVÖ@…†WTßéSÍW‰WªXÝHTWÙÿ‚XMô@†YŠ‚WWèÔWÅðím–Á†WÞYTŠéSTÕSTÎ^n„YçÆWÝÿY¡PVÕPYÖN…éSÞWڅƒò:†WÞQWTŠW¤ðÐPVßMX…cÇèSòW¤eØ~YšQW¤(10) »  [سورة الحشر، الآية:10].

Macnaha aayada waxaa waaye:” kuwi yimid gadaashood waxey leeyihiin : rabigeynow noo denbi dhaaf , iyo walaalaheni nooga horeeyeen rumeenta , hana uga yeelin quluubteena xasad kuwi rumeeyay,  rabigeenow adiga naxariis badane baa tahaye.”

(12) – in laga fogaado in ladhaafiyo nabiga meeshuu alle dhigay, kaasna waa dhib weyn oo nebiga loo geysahaa , nabigana waa uga digay umadiisa in ay kabadiyaan weyneyn, dhigaana meel uusan alle dhigin siiyaanna waxuu alle gaar u leeyahay .

قال صلى الله عليه وسلم :” إنما أنا عبد فقولوا عبد الله ورسوله ، لا أحب أن ترفعوني فوق منزلتي ”

Nabiga wuxuu yiri: waxaa uun ahay aniga adoon ,ee dhaha adoonki alle iyo rasuulkiisi , ma jecli in aad ii qaadaan ka kor darajadeyda ”

وقال صلى الله عليه وسلم :” لا تطروني كما أطرت النصارى ابن مريم ”

Waxaa kale uu yiri nabiga: ha iga badinina amaanta sida ay nasaarada ugu badisay inanki maryan (nabi ciise ) ”

Mana banaano in nabiga la baryo ama kaalmo la weydiisto , iyo in lagu dawaafo qabrigiisa ama asiga loo nadriyo, ama lo gowraco , waxaa soo dhanna waa shirki , Allana waa reebay in la caabudo asaga cidaan eheyn .

kaasna waxaa ka horjeedo in nabiga aan la ixtiraamin , oo hoos loo dhigo ama la fudude- esto , ama lagu jeesjeeso , waxaasoo dhanna waa islaam ka noqosho iyo gaalnimo .

قال تعالى :

¼ … ÔSTÎYãPVÕÖ@†YŠKV…-YãYHWTTÿ…ƒòWè-YãYTÖéSªW¤WèySÞRÒfûèSòX¥äWT©WTŽ(65)‚WN…èS¤Y¡WpTÅWTŽŸWTÎØSŽp£TWÉVÒWŸÅWTŠ&`yRÑYÞHTWÙÿXM…… »  [سورة التوبة، الآية: 66 ، 67].

Macnaha aayada waxaa waaye:” ku dheh : ma alle iyo aayaadkisa iyo rasuulkiisa ayaad ku jees jeeseyseen , ha cudurdaaranina waad gaalowdeen kadib rumentiini”

Jeclaanta nabiga ee runta ahna waa tan keento in lagu daysado hanuunkiisa lana raaco sunna- diisa lagana tago wax walba oo jidkiisa khilaafaa .

قال تعالى :

¼ÔSTÎÜMX…ySÞRÒWÜéQS‰Y™STŽJðW/@…øYTßéSÅY‰PVTŽ@†WTÊSØRщY‰™STÿJðS/@…ó£YÉpTTçÅWTÿWè`yRÑVÖp%yRÑWŠéSTßS¢SJðJðS/@…Wèc¤éSÉWTçÆcy~YšQW¤(31)»  [سورة آل عمران، الآية:31].

Macnaha aayada waan soo sheegnay.

Waxaa waajiba marka nabiga inaan la dhaafs- iin meeshuu alle dhigay oon lasiin sifaad ilaah- nimo, xaqiisana laga dhimin oo la ixtiraamin ama la raacin hanuunkiisa iyo jidjisa.

(13) – rumeenta nabiga waxba ma tareyso iyada oo lagu camakfalin waxa uu layimid , adeeciisana waa adec alle , caasintiisana waa caasiyeyn alle,rumeynta nabiga iyo raacidiisa ayay ku sugmeysaa raacida alle.H HHgfghghghghghghghghgcffjfjfjjأأااتلقنمتيلفق

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Rukniga shanaad

Rumeenta maalinta aakhiro

 

( 1 )-Rumeynta maalinta aakhiro waa: in la ictiqaado in ay  nolosha aduunyo dhamaaneyso lana gelayo ka dib daarti aakhiro,wexeyna ku bilaabaneysaa dhimashada iyo nolosha bar- sakhiga ah(qabriga dhexdiisa) wexeyna sii mareysaa istaaga saacada kadibna soo saaridi iyo kulminti iyo abaal marinti ilaa ay ka galaan dadka janada ama naarta .

Rumeenta aakhirana waa rukni ka mid ah arkaanta iimaanka mana dhamestirmayo iimaanka adoonka ruknigaan la aantiis qofki inkiraana waa gaal .

قال تعالى:

¼ … QWÝYÑHTVÖWèQW¤Yi<Ö@…óÝWÚWÝWڅƒòYJð/@†YŠYzóéTW~<Ö@…WèX£Yž›‚@… …»  [سورة البقرة، الآية:177].

Macnaha aayada waa hor maray.

وجاء في حديث جبريل:فأخبرني عن الإيمان؟ قال:أن تؤمن بالله، وملائكته وكتبه ، ورسله واليوم الآخر ، وتؤمن بالقدر خيره وشره) رواه مسلم .

Macnaha xadiisaka : jibriil baa nabiga ku yiri : iiga waran iimaanka ? markaa buu naibiga yiri : waa inaad rumeysid alle,malaaiktiisa, kutubtiisa,rusushiisa, maalinta aakhiro, iyo qadarka kheyrkiisa iyo shartiisa ” muslim ayaa weriyaya.

Waxaan waajiba in la rumeeyo waxyaabaha horu dhaca u ah maalinta aakhiro, ahna kuwa uu nabiga sheegay oo ah calaamadihi saacada .

Wexeyna u kala qeybiyeen culimada calaa- maadkaan labo qeyb:

(A)-calaamado yar yar : waana kuwa ku tusayo in ay dhawdahay saacadi , aad ayayna u badan yihiin , wax badan oo ka midana wey dheceen hadeysan badankoodba dhicin .

waxaana kamid ah:soo saarida nabiga, layaca amaanada,qurxinta masaajida iyo ku faanideda , xoolo jir guryo dhaadheer isugu faano , yahudoo lala dagaalo,waqtiga oo isku dhawaado , camalkoo yaraado , fitankoo bato , dhimashadoo badato, zinada iyo xumaanta oo bdato .

قال تعالى :

¼YŒWTŠW£WTpTÎ@…SàWƆJð©Ö@…VPÌW­ß@…WèS£WÙWÍ<Ö@…(1)»  [سورة القمر، الآية:1].

Macnaha aayada waxaa waaye:”wey dhowaatay saacaddi , waa dilaacay dayaxi ”

(B)-calaamado waa weyn:waana kuwa imaan- ayo saacada horteed, kuna digayo bilawga dhicitaanka saacada, waana toban calaamad-ood , waxna kama so bixin .

waxaana kamid ah: mahdi oo soobaxa, iyo  dajaal , iyo ciise oo ka soo dega samada isagoo xaakim caadila ah jebinayana saliibka dilayana dajaal iyo doofaarka, iyo yajuuj wama juju oo soobaxa,nabi ciise ayaana inkaari markaa bey dhimanayaan, iyo sadex qorax madow oo midi kaddhici doono bari , midina galbeed , midina jasiirada carabta, iyo qiiq weyn oo samada ka soo bixi dadkana dabooli indhana tiri,iyo quraanka oo lagaqaado dhulka lona qaado samada, iyo qoraxda oo ka soobaxdo galbeed, iyo soobixida daabbada(bahal),iyo naar weyn oo ka soo bixi doonto cadan una hogaamin doonto dadk dhulka shaam , ayada ayaana u danbeyso calaamdaha waa weyn .

روى مسلم عن حذيفة بن أسيد الغفاري رضي الله عنه قال : أطلع النبي صلى الله عليه وسلم ونحن نتذاكر،فقال:”ما تذكرون ؟ قالوا نذكر الساعة . قال:إنها لن تقوم حتى تروا قبلها عشر أيات، فذكر : الدخان،والدجال ، والدابة ، وطلوع الشمس  من مغربها ، ونزول عيسى ابن مريم ، ويأجوج ، وثلاثة خسوف : خسف بالمشرق ، وخسف بالمغرب ، وخسف بجزيرة العرب ، وآخر ذلك نار تخرج من اليمن تطرد الناس إلى محشرهم ” .                                                                       Macnihiisana : wuxuu ka  wariyay  muslim xudeefa ibn useyd al qafaariy saxaabiga layira- ahdo raali allaha kanaqdee in uu yiri : nabiga ayaa nagu soobaxay anaga oo is xusuusinayna , markaa buu yiri maxaad  xuseydaan ? markaa bey dheheen: waxan xuseynaa saacada. markaa bu yiri: ma istaageyso saacada intaad ka aragt -aan horteed toban calaamadood,wuxuuna shee- gay: qiiqa , dajaal,daabada , qoraxda oo kasoo- baxda galbeed , soo degida ciise , yajuuj, sadex qorax madow:mid bari kadhacaya iyo mid galbeed ah iyo mid jasiirada carabta ka dhaca- ya , tan ugu danbeysa calaamadahana waa: dab ka so baxaya yaman oo dadka u eryaya meesha lagu kulminayo .

وقال صلى  الله عليه وسلم :” يخرج في آخر أمتي المهدي يسقيه الله الغيث ، وتخرج الأرض نباتها ، ويعطي المال صحاحا ، وتكثر الماشية ، وتعظم الأمة ، يعيش سبعا أو ثمانيا ، يعني حججا “رواه الحاكم في المستدرك.

Macnaha xadiiska waxa waaye : umadayda danbe waxaa kasoo baxaya mahdi , allaana  ku waraabinayo roob, dhulkana dhirtiisa ayuu  soo saari, hantidana si badan ayuu u bixi doonaa , xooluhuna wey badan,uumaduna wey weynaan ,wuxuu noolaanayaa mahdi todobo ama sided sano” .xaakim aya mustadraka ku weriyay.

Waxaana soo arooray  calamadahan in ay iska soo daba bixi doonaan sida ay isga daba daadato kuul xariga laga gooyay, hadii ay mid kamid ah soo baxdo kuwa kale ayaa racayo , marka ay calamadahan dhamaadaanna saacadi ayaa istaagi doonto.

Saacadana waxaa loola jeedaa : maalinta ay dadka uga soo bixi doonaan qubuurtooda amrka alle , si loo xissabo ,oo loogu nicmeeyo kii wanaagsanaay , lona cadaabo kii xumaay ,

قال تعالى :

¼W×éWÿWÜéS–S£mïmðžWÝYÚY…WŸ–KKV‚ô@…†_TƅW£gªØSäTPVTßVK†VÒuøVÖXM…xˆS±STßWÜéSµYTÊéSÿ(43) »  [سورة المعارج، الآية:43].

Macnaha aayada waxaa waaye:” maalinta ay ka baxayaan qubuurtooda si deg deg ah ayagood moodo in calaamado loo taagay ay deg degayaan ”

Maalitanna quraanka wuxuu kusheegay magacyo badan , wxaana ka mid ah :

(1)-  maalita qiyaamo

قال تعالى :

¼:‚WSØY©pTTTÎKR…YzóéTW~YŠYàWÙHTW~YÍ<Ö@…(1) »  [سورة القيامة، الآية:1].

Macnaha aayada waxaa waaye:” waxaan ku  dharanayaa maalinta qiyaamo ”

(2)- Qaarica

قال تعالى :

¼SàWÆY¤†fTTTTÍ<Ö@…(1)  †WÚSàWÆY¤†WÍ<Ö@…(2) »  [سورة القارعة، الآيتان:1، 2].

Macnaha aayada waxaa waaye:” tan qalbiga garaaceyso waa maxay tan qalbiga garaceyso ”

(3)- maalinta xisaabta

قال تعالى :

¼ …QWÜMX…WÝÿY¡PVÖ@…fûéPRÕYµWTÿÝWÆXÔ~X‰fTTªJðY/@…óØTSäVÖt‡…W¡WÆ=SŸÿYŸfTT®†WÙYŠN…éS©WTTßW×óéTWÿg‡†W©Y™<Ö@…(26)»  [سورة ص، الآية:26].

Macnaha aayada waxaa waaye:” kuwa ka baadiyeynayo jidka alle waxay leeyihiin cadaab daran hilmaankey hilmaameen maalinta abaal marinta darteed ”

(4)- maalinta abaal marinta

قال تعالى :

¼ QWÜMX…WèW¤†PV•SÉ<Ö@…øYÉVÖxy~Y™W–(14)  †WäWTßóéTVÕp±WÿW×`éWÿXÝÿPYŸÖ@…(15)  »  [سورة الانفطار، الآيتان:13 ، 14].

Macnaha aayada waxaa waaye:”faajiriinta naarta jaxiimo ayay ku jiraan , waxey gelayaan maalinta abaal marinta ”

(5)- dhaama (musiibo kor ka imaanayso)

قال تعالى :

¼…V¢MX†WTÊg‹ƒò:†W–SàQWÚ:†Jð¹Ö@…uüW¤`iRÑ<Ö@…(34) »  [سورة النازعات، الآية:34].

Macnaha aayadana waaye:”hadii ay timaado musiibadii weyned ”

(6)- waaqica

قال تعالى :

¼…V¢XM…YYŒWÅWTÎWèSàWÅY΅Wé<Ö@…(1)»  [سورة الواقعة، الآية:1].

Macnaha aayada waxaa waaye:” hadey dhacdo dhacdadi ”

((7)- xaaqa (tii sugneed)

قال تعالى :

¼SàPVTÎ:†W™<Ö@…(1)†WÚSàPVTÎ:†W™<Ö@…(2) »  [سورة الحاقة، الآيتان:1، 2].

(8)- Macnaha aayada waxaa waaye:” tan sugan waa maxay tan sugan ”

(9)-asaakhah (qeylo daran),

قال تعالى :

¼…W¢MX†WTÊY‹ƒò:†W–SàPVž:†Jð±Ö@…(33) »  [سورة عبس، الآية:33].

Macnaha aayada waxaa waaye:”hadii ay timaado qeyladii”

(10)- qaashiyah (daboosho)

قال تعالى:

¼`ÔWåðÐHùWTŽKV…ñÿYŸWšYàW~Y­HTWçÅ<Ö@…(1)»  [سورة الغاشية، الآية:1].

Macnaha aayada waxaa waaye:” ma kuu yimid sheekadi  dabooshada eheyd”

(  2 ) – sida loo rumeynayo maalinta aakhiro :

(A)-In loo rumeeyo si guud oo kooban ,taasoo ah inaan rumeyno in uu jiro maalin uu alle ku kulmi doono dadka oo dhan kuwi horo iyo kuwi danbe kuna abaal marin doono mid walbo camalkiisa qolana jana geli doonto qola naar.

قال تعالى:

¼ÔSTÎUfûMX…WÜkYÖPVèVK‚ô@…WÝÿX£Yž›‚@…Wè(49)WÜéSÆéSٕWÙVÖuøVÖXM…gŒHTWÍ~YÚw×éWÿw×éSTÕÅWQÚ(50) »  [سورة الواقعة، الآيتان:49، 50].

Macnaha aayada waxaa waaye:” ku dheh kuwii horo iyo kuwi danbo waa la kulmindoonaa waqti maalin la og yahay ”

(B) – in loo rumeeyo si faahfaahsan : waxaana waaye inaad rumeysid wax walba oo dhacaya dhimashada ka dib,waxaana akamid ah arrimaha so socda :

(koow) – fitnada qabriga :

waxaana  waaye su’aasha laga weydiinayo ruuxa dhintay rabigiisa iyo diintiisa iyo nabigiisa muxamad,allana waxuu ku sugayaa kuwa rumeeyay hadalka sugan , sida ay kusoo aroortay xadiisaka marka la weydiiyo wuxuu leeyahay : rabigeyga waa alle diinteydana waa islaam, nabigeygana waa muxamad “.

waxaana waajiba in la rumeeyo waxa ey sheegtay axadithta oo ah suaasha labada malak iyo sida ay tahay arintaas , iyo waxa uu ku jawaabayo ruuxa muminka ah , iyo waxa uu ku jawaabayo munaafaqa .

(labo)- cadaabka qabriga iyo nicmadiisa :

waxaa waajib ah in la rumeeyo caddabka qabriga iyo naciimkiisa , qabrigana waa god godadka naarta ka mid ah ama beer beeraha janad ah, qabrigana waa arrimaha aakhiro kan ugu horreeyo,qofka ka badbaadana waxa kadnbeeyo waa u fududyihiin,qofkaan ka badbaadina waxa ka danbeeyo ayaa uga daran,qofki dhintana qiyaamadiisa waa istaagtay .

naciimka iyo caaabka wexey ku dhacayaan ruuxda iyo jirka qofka dhintay labadaba , in ay ruuxda kaligeed ku dhacdana waa lagayaabaa , caddabka qabrigana waxaa leh daalimiinta , naciimkiisana waxaa leh muuminiinta rumeeyay.

Ruuxa dhintayna waa la cadaabayaa ama waa loo niciimeynayaa hala duugo ama yaa la duugin , ha la gubo ama biyo ha liqeen ama bahalo ha cuneen ama shinbiro, in la cadaabo ama loo nicmeeyo qofka dhintay waa lama huraan.

 

قال تعالى

¼S¤†PVÞÖ@…fûéS¶W£ÅSTÿ†Wä~VÕWƅQ^èSŸSçÆ$†Q^T~Y­WÆWèW×óéWTÿWèS×éSÍWTŽSàWƆJð©Ö@…Nv…éSTÕYž VK…WӅƒòfûéWÆó£YÊJðŸTW®KV…g‡…W¡WÅ<Ö@…(46)»  [سورة غافر، الآية:46].

Macnaha aayada waxaa waaye:” naarta waxaa loo soo ban dhigayaa aroor iyo fiid, maalinta ay istaagi doonto saacadda:(waxaa la leeyahay) geliya aali fircoon kan ugu daran cadaabka ”

وقال صلى الله عليه وسلم :” فلولا أن لا تدافنوا لدعوت الله أن يسمعكم من عذاب القبر ” رواه مسلم .

Macnahiisa waa: hadii aadan is duugi leheyn waxaan alle ka baryi lahaa in uu idin maqashiiyo cadaabka qabriga .

(Sadex)- afuufida boonka :

Boonka waa gees uu afuufayo Malaga la yiraahdo “israafiil”-nabadi dushiisa ha ahaatee- , afuufka hore markuu afuufo abuurka oo dhan wey dhimanayaan ruuxuu alle doono maahane , kadib ayuu hadana tii labaad afuufayaa markaa bey khalaaiqda dhan soo baxayaan kuwi la abuuray marki aduunka la aburay illaa ay saacada kaistaageyso.

قال تعالى :

¼WœYÉSTßWèÁX¤éJñ±Ö@…WÌYÅW±WTÊÝWÚÁg‹.WéHTWÙQW©Ö@…ÝWÚWèÁX³¤KKV‚ô@…‚PVMX…ÝWڃò:†W®$JðS/@…QWØR’WœYÉSTßYã~YÊuüW£žKR……W¢MX†WTÊ`ØSåc׆W~YÎWÜèS£ñÀ¹ÞWTÿ(68) »  [سورة الزمر، الآية:68].

Macnaha aayada waxaa waaye:” waxaa la afuufay boonki weyna suuxeen wixi ahaa samooyinka iyo wixii ahaa dhulka qofkuu alle doono mooyaane , kadib baa hadana la afuufay mid kale waaba ayagoo istaagasan oo ku fiiranayo ”

وقال صلى الله عليه وسلم :” ثم ينفخ في الصور فلا يسمع أحد إلا أصغى ليتا ورفع ليتا ، ثم لايبقى احد إلا صعق ، ثم نزل الله مطرا كأنه الطلل ، فتنبت منه أجساد الناس ، ثم ينفخ فيه أخرى فإذا هم قيام ينظرون” رواه مسلم .

Nabiga wuxuu yiri: “…kedib waxaa la afuufyaa boonka ,  mana maqalayo ruux illaa uu daanna ku dhegeestay daanna kor u qaaday , dabadeedna ma haryo ruux aanan suuxin , kadibna alle baa roob soo dejinayo khafiif ah , jirka dadka ayaana ka soo dhalanayo , kedib baa hadana afuufki labaad la afuufayaa, waaba ayagoo istaagsan oo ku soo eegayo.

(Afar) –  soosaridda:

soosaaridu waa nooleynta alle uu nooleynayo meetka marki la afuufo boonka afuufka labaad , oy dadkana u istaagaan rabiga caalamiinta , kana baxayaan qubuurtooda iyaga oo u deg degaya halki la istaagi lahaa,iyagoo kaba l’a ,qaawan , baajo qab ah , waxba cadeyn kareen , waxna wadan.

Istaaguna waa dheeraanayaa qoraxdana way soo dhawaan,kuleelkana waa kordhayaa, dhidid ayaana liqi doono adka, dadka qaar qoobka ayuu u gaari, qaarna jilbaha , qaarna dhexda , qaarna naasaha, qaarna garbaha,qaarna wuu qarin doonaa , qof walbana camalkiisa ayay ku xirantahay.

Soo saariduna waa xaq ku sugan, daliilna waxaa u ah: sharciga iyo dareenka iyo caqliga :

(1)-sharciga : aayada badan iyo axaadiith saxiix ah ayaa sheegaya in uu sugan yahay .

قال تعالى :

¼ … ÔSTÎuøVÕWTŠøQYTŠW¤WèQWÝST‘WʼnTSVÖ… »  [سورة التغابن، الآية:7].

Macnaha aayada waxaa waaye:” ku dheh waaba sidaase waxaan ku dhaaratay rabigeeye waa leydin soo saari ”

قال تعالى :

¼†WÙVÒ:†WTßK<…WŸWTŠðÓQWèKV…wÌ<ÕWžI&SâSŸ~YÅPRTß…»  [سورة الأنبياء، الآية:104].

Macnaha aayada waxaa waaye:” sidaan u billawnay kii ugu horeeyay abuurka ayaan u soo celineynaa ”

وقال صلى الله عليه وسلم:”ثم ينفخ في الصور فلا يسمع أحد إلا أصغى ليتا ورفع ليتا،ثم لايبقى احد إلا صعق،ثم نزل الله مطرا كأنه الطلل، فتنبت منه أجساد الناس،ثم ينفخ فيه أخرى فإذا هم قيام ينظرون”رواه مسلم .

قال تعالى :

¼ …WӆWTÎÝWÚgø™STÿWØHTðÀ¹YÅ&lt;Ö@…ƒøYåWècy~YÚW¤(78)ÔSTΆWä~Y~`mïmñšv÷Y¡PVÖ@…:†WåVK†W­ßVK…ðÓPVèKV…$xáQW£WÚWéSåWèPXÔRÑYTŠÌ<ÕWž}y~YÕWÆ(79)»  [سورة يس، الآيتان:78، 79].

Allena wuxuu yiri isagoo noo sheegayogaaladi waxa ay dheheen:” waxuu yiri kee nooleyneyo lafaha iyagoo dhamaaday? , ku dheh waxaa nooleyhaa kii abuuray marki ugu horreeyday, asigaana abuur walba ogaal badan u leh ”

( 2-)dareenka: waxaa xaqiiqa ah inuu alle ku tusay adoomankiisa aduunka nooleynta metka, surada al baqarana shan tusalo ayuu allekusheegay wexeyna kala yihiin:qomki muuse uu alle nooleeyay kadib markuu dhinsiiyay,ninki rer banii israail ay dileen kadibna alle noolaysiiyay,kuwii ka bexeen guryahooda carar ey ka cararayaan dhimasho ee alle yiri dhinta kadibna nooleeyay, kii maray toolada oo yiri siduu alle u nooleynaya ee alle dhinsiiyay kadibna nooleeyay,iyo shinbirti nabi ibraahin ee alle dilay kadibna nooleeyay.

( 3)-caqligana,laba dhinac ayuu daliil uga yahay:

(a)- alle waa kii abuuray samooyinka iyo dhulka , iyo waxa dhexdooda ah , bilawba , kan awoodo bilawga abuurkana ma awoodi waayo soo celinteeda .

(b)- waxaan aragnaa dhulka oo nolol leheyn markuu alle ku soo dejinyo roobna wuu cagaaran soona saari noc walba oo quruxsan , allihi awooday inuu  nooleeyo marka ay dhimatay ka dib wuu awoodaa inuu nooleeyo metka .

(shan)- kulmiga iyo xisaabta iyo abaalmarinta ;

waxaan rumeeneynaa in lasoo kulmi doono dadka lana weydiin doono , laguna kala xakumi cadaalad , lagana abaal marin doono acmaashodi .

قال تعالى :

¼ …óØSäHTWTßó£W­WšWèóØVÕWTʤY †WçÅSTßóØSäÞYڅ_ŸWšVK…(47)»  [سورة الكهف، الآية:48].

Macnaha aayada waxaa waaye:” waan kulminay kamana tegin ruux ayaga ka mid ah”

قال تعالى :

¼†QWÚVK†WTÊóÝWڃøYTŽèRK…ISãW‰HTWTYÒ-YãYÞ~YÙW~YŠSÓéSÍW~WTÊS×Sê:†WåN…èSòW£<Î@…ãW~Y‰HTWTYÒ(19)øYPTßMX…ñŒÞWTÞVÀºøTPYTßVK…ÌðHTTÕSÚãW~YŠ†W©Yš(20)WéSäWTÊÁxàW­~YÆxàW~Y¶…WQ¤(21) »  [سورة الحاقة، الآيات:19-21].

Macnaha aayada waxaa waaye:” ruuxii kitaabkiisa midigta laga siiyay waxow leeyahay waakane akhriya kitaabkeyga , aniga waxaan u maleeyaya inaan la kulamayo xisabteyda , asiga nolol raal geliso ayuu ku noolaan ”

 

قال تعالى :

¼†QWÚKV…WèóÝWڃøYTŽèRK…ISãW‰HTWTYÒ-YãYֆWÙY­YŠSÓéSÍW~WTÊøYÞWTT~VÕHTTWÿyVÖð‹èRK…ãW~Y‰HTWTYÒ(25)yVÖWèX¤ VK…†WÚãW~YŠ†W©Yš(26) »  [سورة الحاقة، الآيتان:25 ، 26].

Macnaha aayada waxaa waaye:”kiise kitaabkiisa laga siiyo bidixda wuxuu leeyahay shalaytadeydey leyma siin kitaabkeyga , mana ogaanin xissabteyda ”

Xashrigana waa: dadka oo loo soo wado istaagi lagu xisaabi lahaay .

Farqiga u dhexeeya soo saarida iyo kulmintana waxa waaye : soo sarida waa nafta oo loosoo celiyo jirka, kulmintana waa dadka lasoo saaray.

Xisabta iyo abaal marintana waxa waaye : in uu istaajiyo alle adoomanka hortiisa , una sheego acmaashi ay sameeyeen , xissabinta muminiintana waa in alle u soo bandhigo acmaashoodi si ay u ogaadaan naxariista alle ee dushooda ahaatay ahna asturka aduunka iyo danbi dhaafika aakhiro .

Waxaana loo kulminayaa sida uu iimaankooda yahay , malaaik ayaana qaabileyso uguna bishaareyneyso janada , wexeyna ka megan gelineysaa cabsi, iyo musiibada maalinkaan , wajiyada kuwa rumeeyay wey ifi , nuuri , qosli , bishaareysan.

Kuwa beeniyay oo jeestayna waxaa lagu xisaabihaa xisaab adag iyo wax walba oy sameeyeen yar iyo weyn, waxana lagu jiidayaa wajiga maalinta qiyaamo dulen laduleynayo iyo abaal marin looga abaal marinayo waxey gacmahooda hormariyeen iyo waxey benijireen

Dadka ugu horreyo oo la xisaabinayo maalinta qiyaamo waa ummada nabi muxamad-naxariis alle iyo nabadi dushiisa ha ahaatee- , waxaana ka mid ah todobaatan kun oo gelayo janada xisab la’aan iyo cadaab la,aan towxiidkooda oo dhameestiran owgiis , waana kuwa uu ku tilmaamay nabiga xadiithka soo socda :

“لا يسترقون ولا يكتوون ولا يتطيرون وعلى ربهم يتكلون ” ومنهم الصحابي الجليل عكاشة بن محصن رضي الله عنه

Waa kuwa aan tufid dalbeyn ,is gubeen ,baaseysaneyn,rabigoodna tala saaranayo. waxaana kamid ah saxaabiga weyn cukaashah bin muxsin raali allaha kanaqdee.

Waxa ugu horreeyo oo laga weydiinayo adoomka xuquuqda alle waa salaada, waxa ugu harreyo oo laga weydiinayo xuquuqda adoomankana waa  dhiiga .

(Lix )-  darka

Waxaan rumeyneynaa darka nabiga -naxariis alle iyo nabadi dushisa ha ahhtee-waana dar weyn iyo dhaan deeqsi ah , biyahana wexy uga yimaadaan webiga “kowthar” layihaado oo janada kuyaal,waxaan u soo aroorayo mumin- iinta umada nabi muxamad .

Tilmaamihiisana waxaa ka mid ah : waa mid  ka cad caanaha , ka qabow brafka , ka mac malabka , ka udgoon miski (cadar aad u udgoon),aad ayuuna u balaranyahay,  balla- ciisa iyo dhirirkiisana waa isla egyahay, dhinac walba oo dhinacyadiisa ka mid ahna inti bil  loo socdo ayuu jiraa, laba masharaaf oo janada uga keenaya ayuu leeyahay , weelashiiisana wey kabadan yihiin xidigaha cirka , qofki hal kabasho ka cabana weligii ma oomayo .

قال النبي صلى الله عليه وسلم : ( حوضي مسيرة شهر ،  ماؤه أبيض من اللبن ، وريحه اطيب من المسك ، وكيزانه كنجوم السماء ، من شرب منه فلا يظمأ أبدا ) رواه البخاري .

Nabiga wuxuu yiri : darkeygu waa inti bil lo socdo , byihiisan wey ka cadyihiin caanaha ,  weyna ka udgoonyihiin miski, weelashiisunaxidigaha ayay la mid yihiin , ruuxi ka cabo ma oomayo waligii ” bukhaari baa weriyay.

(Todobo) -shafaacada :

Markuu mowqifku(istaagu) dheeraado beladuna adkaato, waxey dadku socanayaan shafeeco qaad loo weydiinayo rabigood si uu ukala xisaabiyo,markaa bey cudur daaranayaan kuwi goaanka lasiiyay oo ugu fadliga badnaa rusuulada, illaa ay u yimaadaan nabi muxamad -naxariis alle iyo nabdi dushiisa ha ahaatee- markaa buu istaagayaa istaag ay ku mahdinayaan kuwi hore iyo kuwi danbe , waxana cadaaneyso darajada weyn uu leeyahay , markaa buu sujuudayaa carshiga hoostiisa ,allaana ku hanuuninayo mahad uu ku  mahadinayo alle kuna weyneynayo, markaa buu u idmayaa in uu u shafaaco qaado khalqiga si lookala xakumo kadib markuu ku dheeraaday istaaga dhib iyo murug eeyan awoodina ku dhacday.

قال صلى الله عليه وسلم : إن الشمس تدنو يوم القيامة حتى  يبلغ العرق نصف الأذن فبينما هم كذلك ، استغاثوا بآدم ثم بابراهيم ثم بموسى ثم بعيسى ثم بمحمد صلى الله عليه وسلم ، فيشفع ليقضي بين الخلق فيمشي حتى يأخذ بحلقة الباب ، فيومئذ يبعثه الله مقاما محمودا يحمده أهل الجمع كلهم ) رواه البخاري .

nabiga wuxuu yiri :” qoraxda ayaa soo dhawaaneyso maalinta qiyamo , inti uu ka garo dhididka dhegta barkeed , iyagoo sidaa ah ayay wexey gargaar weydiisanayan aadan kadibna ibraahiin kadibna muuse ka dibna ciise kaibna muxamad naxariis alle iyo nabadi dushiisa ha ahaatee- markaa buu u shafaaca qaadayaa si look ala xukumo khalqiga,wuuna socan ilaa duleelka albaabka uu kagaaro,maalintaas buuna alle ku soo sarayaa maqamki lamahdiyay oy ku mahdinayeen dadka kulanka joogo oo dhan”.bukhari baa weriyay .

Shafaacadaan waaye tan la dhaho shafaacada weyn ow rasuulka gaar u yeeshay , waxana u sugnaaday shafaacooyin kale , waxaana kamid ah :

(1)-shafaaca qaadka uu u shafaaca qaadayo ahlu janada in ey galaan janada , daliilkeedana waa hadalki nabiga :

قال صلى الله عليه وسلم:” أتي باب الجنة يوم القيامة فاستفتح، فيقول الخازن من أنت؟ قال:فأقول : محمد ، فيقول : بك أمرت، لا أفتح لأحد قبلك ” رواه مسلم .

Nabiga wuxuu yiri: waxaan imaanayaa albabka janada maalinta qiyaamo, markaa baan in layga furo dalbayaa? markaabuu ilaliyihi dhihi: wa kuma adiga. markaa ban leeyahay : waa muxamad , markaa buu leeyahay: adiga inaan kuu furo ayaa ley amray , umana furayo ruux hortaa ” muslim ayaa weriyay.

(2)-u shafaaca qaadkiisa qoom uu is la ekaaday wanaagooda iyo xumaantooda, in ey janada galaan , sidaanna waxaa qabo culimada qaar ka mid ah , xadiith saxiix ah oo kusoo aroorayna ma jiro.

(3)-u shafaaca qaad qoom muteen in ey naarta galaan in aysan gelin , shafaacadaanna waxey soo hos gelaysaa xadiithkaan soo socda:

قال صلى الله عليه وسلم :” شفاعتي لأهل الكبائر من أمتي”

Macnihiisunayahay : shafaacadeyda waxaa leh dadka danbiyada waaweyn geestay oo umadeyda ka tirsan “.abu dawud ayaa weriyay.

(4)- shafaacada uu u qaadayo ahli janada inn darajadooda kor loo qaado , waxaana u daliila :

قوله صلى الله عليه وسلم :””اللهم اغفر لأبي سلمة وارفع درجته في المهديين” رواه مسلم

macnihiisana yahay:allow abii slama danbigiisa dhaaf, darajadisana mahdiyiinta kor ugu qaaad .muslin baa wariyay.

(5)-shafaaca qaadka uu u shafaaca qaadayo qoom gelayo janada xisaab la aan iyo cadaab la aan , waxaana daliil u ah xadiithka cukaasha ibn muxsin uu nabiga ku sheegay todobaatanka kun oo janada xisaab la aan iyo cadab la aan , gelayo .markaa buu weydistay cukaasha inuu  nabiga alle u weydiiyo inuu kamid noqdo markaa buu nabiga yiri :

“اللهم اجعله منهم ”

“allow ka mid yeel ayaga ” saxiix .

(6)-shafaaca qaadka uu u shafaaca qaadayo kuwa danbiyada waa weyn la yimaadeen oo umadiisa ka tirsan oo naarta galeen in ay kasoo baxan , waxaana u daliila xadiithki lasoo dhaafay oo ahaa:

 

شفاعتي لأهل الكبائر من أمتي ” ”

Iyo xadiithkaan :

وقوله صلى الله عليه وسلم :” يخرج قوم من النار بشفاعة محمد صلى الله

عليه وسلم فيدخلون الجنة يسمون الجهنميين ” رواه البخاري .

Uu macnihiisu yahay:waxaaa uga baxayo naarta qoom shafaacada muxamad –naxariis alle iyo nabadi dushiisa ha ahaatee- waxeyna gelayaan janada,waxaa lagu magacaaba jahanamiyin” bukhari baa weriyay .

(7)shafaaca uu u qaadayo kuwa naarta galay in laga khafiifiyo cadaabka, sida adeerkiis abuu daalib , waxaana u daliil ah :

قوله صلى الله عليه وسلم :” لعله تنفعه شفلعتي يوم القيامة فيجعل في ضحضاح من الناريبلغ كعبيه يغلي منه دماغه “متفق عليه.

Macnihiisana yahay: waxaa lagayaabaa in ay anfacdo shafaacadeyda maalinta qiyaamo , ee la geliyo meel aan god dheer aheyn oo naarta ka tirsan, wexey gaareysaa qoobabkiisa , maskaxdiisa ayaana la burineyso ” waa lesku raacay .

shafaacadana alle aktiisa lagama aqbalayo laba shardi la’aantood:

(A)-alle inuu raali kayahay kan shafaaca qadayo iyo kan loo shafeeco qaadayo .

(B)- alle inuu u idmo kan shafaaco qaadayo inuu shafaaco qaado .

waxaana daliil u ah labadaa arimood aayadaha soo socda:

قال تعالى :

¼‚WWèfûéSÅWÉpT­WTÿ‚PVMX…XÝWÙYÖuøWµWTŽ`¤@……»  [سورة الأنبياء، الآية:28].

Macnaha aayada waxaa waaye: “uma shafeeco qaadayaan ruxow alle raali kayahay mooyaane qof kale ”

قال تعالى :

¼ …ÝWڅV¢÷Y¡PVÖ@…SÄWÉpT­WTÿ,ISâWŸÞYƂPVMX…-&YãTYß<¢MX†YŠ…»  [سورة البقرة، الآية:255].

Macnaha aayada waxaa waaye:” kee baa ka shafeeceynayo agtiisa qof uu u idmo mooyane”

(Sided)-  miizaanka :

Miisaanka waa xaq waajiba in la rumeeyo , waana waxa uu alle u taagi doono maalinta qiyaamo si loo miizaano acmaasha adoomanka , loogana abaal mariyo, waana miisaan la dareemayo labo kafad iyo carab leh, waxana lagu miisaanayaa acmaasha, ama suxufti acmaasha ku qorred, ama ruuxa laftigiisa , kulligood waa la miisaanayaa, laakiin culeeska iyo fudeedka la doonayo waa kan camalka , ee ma aha kan camalka sameyay a ama suxufta .

قال تعالى :

¼SÄWµWßWèWÝÿX¦.WéWÙ<Ö@…ð¸©YÍ&lt;Ö@…YzéW~YÖYàWÙHTW~YÍ<Ö@…ð„TWTÊSØVTÕ<À¹STŽc¨pTÉWTß$†T_LTT~W®ÜMX…WèW܆W{WӆfTTT͑YÚxàTUfTTT‰WšóÝYQÚ]ÓW ó£Wž†WTÞ`~WTŽVK…%†WäYŠuøWÉW{Wè†WÞYŠfûkY‰Y©HTWš(47) »  [سورة الأنبياء، الآية:47].

Macnaha aayada waxaa waaye:” waxaan u dhigeynaa miizanadi cadaalada maalinta qiyaamo , lama dulminayo naf waxba , haba ahado wax ku miisaana xabad khardala(waxa u yar) waan keenay, waana ku filannahay xisaabiya yaal ”

قال تعالى :

¼SܦWé&lt;Ö@…Wè]¡MXùWÚéWÿ&SQÌW™<Ö@…ÝWÙWTÊpŒVÕSÍV’ISãTSÞÿX¦.WéWÚðÐTMXùT;HTðTÖOèKR†WTÊSØSåWÜéS™YpÕÉSÙ<Ö@…(8)óÝWÚWèpŒPVÉWžISãTSÞÿX¦.WéWÚðÐTMXùT;HTðTÖOèKR†WTÊWÝÿY¡PVÖ@…Nv…èS£Y©WžØSäW©SÉßKV…†WÙYŠN…éST߆V҆WÞYHTWTÿ†LWTTYŠWÜéSÙYÕ<À¹Wÿ(9) »  [سورة الأعراف، الآيتان:8 ، 9].

Macnaha aayada waxaa waaye:”ruuxi uu cuslaado miisankiisa  kuwaas ayaga waaye kuwa liibaanay, ruuxow fududaado miisaankiisa kuwaas waaye kuwa qasaaaray naftooda, wexey ahaayeen kuwa aayadaheena dulmiya darted ”

وقال صلى الله عليه وسلم :” الطهور شطر الإيمان ، والحمد لله تملأ الميزان

Wuxuu yiri nabiga: Dahuurka waa iimaanka barkiis , alla ku mahdina miisaanka ayay buuxisaa” muslim ayaa weriyay.

وقال صلى الله عليه وسلم :” يوضع الميزان يوم القيامة فلو وزن فيه السموات والأرض لوسعت ” رواه الحاكم .

Macnihiisana: miisaanka ayaa ladhigayaa maalinta qiyaamo,hadii lagu miisaano samooyinka iyo dhulkana waa qaadi lahaa. ” xaakim ayaa weriyay.

(Sagaal) – siraadka :

Waxaan rumeynay siraadaka oo ah jisri ama buundo la dulsaaray jahanamo , waana jid aaad u cabsi badan, waxaa loo  mrayaan janada , dadka qaar il biriqsi ayay ku marayaan , qofna sida biriq, qofna sida dabeel ,qofna sida shinbir , qofna sida fardo orod badan, qofna sida rar jiid, isagoo rucleynayo, kan ugu danbeeyo kuwa marayo waa lajidayaa jiiditaan , wexeyna ku marayaan acmaashoooda inta ey aa egtahay illaa uu ka maro kan uu nuurkiisa la egyahay suulka lugtiisa, qaarna waa la dafaya oo lagu tuuri naarta , qofki dul maro siraadkana janada ayuu gelayaa .

Qofka u horreeyo oo marayana waa nabigena muxamad-naxariis alle iyo nabadi dushiisa ha ahaatee- ka dibna umadiisa , mana hadlayo maalintaa rususha mooyaane ruux kale , rususha ducadoodana maalintaa waa: allow nabadgeli allow nabadgeli , jahamana wexaa dhex ahaaday mudacyo galoolan oo ku yaalo siraadka labadiisa dhinac –alle kaliya ayaa tiradooda garanayo –wexey dafeysaa qofkuu doono alle oo khalqigiisa ka tirsan .

Tilmaantiisana waxaa kamid ah : seef waa ka af badanyahay , tintana waa kayar yar yahay , waa sibibax aan cagtu ku istaageen (qofkuu alle ku istaajiyo mooyaane) , meel mugdiya ayuuna ka taaganyahay , waxana la dirayaa amaanada iyo qarabada, wexeyna  istaagayaan siradka labadiisa dhinac si ay ugu marqaati kacaan qofki ilaaliyay ama kii dayacay.

قال تعالى :

¼ÜMX…WèyRÑÞYQڂPVMX…&amp;†WåS Y¤…WèW܆VÒuøVÕWÆðÐQYTTŠW¤†_TٍWš†^QT~YµpTÍTQWÚ(71)QWØST’øYQ•WTÞSTßWÝÿY¡PVÖ@…N…éWTÍPVTŽ@…S¤W¡WTßQWèfûkYÙYÕHTJðÀ¹Ö@…†Wä~Yʆ^QT~Y‘Y–(72)   »  [سورة مريم، الآيتان:71، 72].

Macnaha aayada waxaa waaye:” ma jiro ruux idinka mid ah illaa uu u soo aroorayo (jahanamo ) waxow ahaaday(aroorkaas) alle dushiis wax waajib ku ah la dhameeyayna , ka dibna waxaan badbaadineynaa kuwa dhoors- ady (alle ka baqay) , daalimiinta waxaan uga tegeynaa dhexdeeda ayagoo jilbaha u fadha ”

وقال صلى اله عليه وسلم :” ويضرب الصراط بين ظهراني جهنم فاكون أنا وأمتي أول من يجيزه ” رواه مسلم . :

nabigana wuxuu yiri : waxa la dhigi doonaa siraadka jahanamo dusheeda,waxaana ahaana- yaa aniga iyo umadayda kuwa ugu horeyo ee ka gudbo.” Muslim ayaa weriyay..

Waxaa kale uu yiri :
ويضرب جسر جهنم .. فأكون أول من يجيز ودعاء الرسل يومئذ اللهم سلم سلم” متفق عليه “

Macnahana : waxaa la dhigi doonaa jisriga jahanamo,waxaana ahaanayaa kan ugu horeeyo ee ka gudbo , ducada rusushana maalinkaas waa: allow nabadgeli allow nabadgeli”

abu saciid al khudri waxuu yiri :” waxaa isoo gaaray in buundada ay ka yar yar yartahay tinta , kana af badan tahay seefta ” muslim baa weriyay.

 

Nabigana wuxuu yiri.

قال صلى الله عليه وسلم:” وترسل الأمانة والرحم فتقوم على جنبي الصراط يمينا وشمالا ، فيمر أولكم كالبرق ….ثم كمر الريح ، ثم كمر الطير وشد الرحال ، تجزى بهم أعمالهم ، ونبيكم قائم على الصراط ، يقول : رب سلم سلم ، حتى تعجز أعمال العباد ، حتى يجيء الرجل فلا يستطيع السير إلا زحفا قال وعلى حافتي الصراط كلاليب معلقة مأمورة بأخذ من أمرت به فمخدوش ناج ومكدوس في النار ” رواه مسلم .

Macnihiisana : “… waxaa la dirayaa amaanada iyo qaraabada ,waxey istaageysaa siraadka labadiisa dhinac midig iyo bidix , wuxuuna u marayaa kina ugu horreeyo sida biriq … kadib- na sida socodka dabeesha,kedibna sida socodk- a  shinbirta , kedibna sida jiididararka, waxaa lagu marinayaa acmaashooda, nabigiinana sira- adka ayuu istaagsanyahay wuxuuna  leeyahay : allow nabad deli allow nabad geli , inta ay ka  caajisto  acmaasha  adoomanka,uu  ka yimaado ninka awoodina waayo socod inuu doboda ku riigto  maahane , labada dhinac  ee siraadkana waxaa ah kalaaliib taagan oo amran in ay qaado qofki loo amro ,  mid asoo dhaawacan badbaado iyo mid lagu tuuro naarta ” muslim baa weriyay.

 

(Toban) – qandarada (buundo)

Waxaan rumeyneynaa muminiinta marka ay dhaafan siraadka in la istaaji doono buundo , u dhexeyso janada iyo naarta, si loogu kala qisaaso inta aynan janada gelin , marki la saafi yeelo ayaa loo idmayaa gelida janada .

قال صلى الله عليه وسلم :” يخلص المؤمنون من النار فيحبسون على قنطرة بين الجنة والنار ، فيقتص لبعضهم من بعض مظالم كانت بينهم في الدنيا حتى إذا هذبوا ونقوا أذن لهم في دخول الجنة ، فو الذي نفس محمد بيده لأحدهم أهدى بمنزله في الجنة منه بمنزله كان في الدنيا ” رواه البخاري .

Nabiga wuxuu yiri:”waxaa laga badbaadinayaa  muminiinta naarta , waxaana la istaajinayaa buundo u dhexeyso janada iyo naarta, markaa baa looga kala aarayaa dulmiyo dhexdooda eheyd Markey aduunka joogen ,marki la siffee- yana waxaa loo idmaa gelida janada , waxaan ku dhaartay kii nafta muxamad gacantisa ay ku jirtaye midkood waa kayaqan guriga uu janada ku leyahay kan uu ku lahaa aduunka ” bukhari baa weriyay.

(Kow iyo toban) –  janada iyo naarta :

Waxaan rumeyneynaa janda in ay xaq tahay , naartana xaq tahay , jiraanna, dhamaaneynna , daaimna yihiin , naciimka ahlu janadana ma dhamaanayo mana suulayo , cadaabka ahlu naarka uu alle ku xukmiyay in ay ku waaraannaweligii ma goayo, muwaxidiintana(alle kali yeelay) waxaa looga saarayaa naarta haday galaan shafeeco qaaad , ama naxariista kan ugu naxariis badan kuwa naxariisto.

Janadana waa daarti karaamada ee alle u diyaariayay , waxaa dhexdeeda ahaaday wabiyo socdo iyo qolol sareeyo , iyo naago wanaagsan , waxaana dhexdeeda ahaaday wax walba oy nafta jeceshahay , ishana macaansato ,ilna eyan arag,dheguna maqlin, qalbi basharna kusoo dhicin , ma dhamaanayo mana  go ayo, iyagoo waarayo gudaheeda, in u dhiganto karbash oo ayada ka mid ah ayaa ka kheyr badan dunida iyo waxa dhexdeeda ahaaday , udgoonkeedana wuxuu gaarayaa meel afartan sano loo socdo,naciimkeeda kan u weynna waa aragtida ay miminiinta indhahooda ka  arkayaan rabigood .

Gaaladuna aragtida rbigood waa laga qariyay , qofki diiday oo inkiray aragtida muminiinta rbigood waxow kala mid dhigay gaalada loo diiday .

Janadana waa toban darajo , darajad walba iyo tan xigto waxaa u  dhexeeyo inta u dhexeyso samada iyo dhulka oo kale , janada u sareysana waa fardowso , carshiga alle ayaana saqaf u ah , waxeyna leedahay sided albaab , albaab walbana labadiisa dhinac waxey isku jiraan inta ay isku jiraan maka iyo hajar , waxaana imaandoonto maalin uu cariiri la buuxo , ahlu janada kuwa ugu darajo hooseeyo waxey leeyihiin aduunka oo kale iyo tobankiis .

قال الله تعالى عن الجنة :

¼p‹PVŸYÆRK…WÜkYÍPVSÙ<ÕYÖ(133)   »  [سورة آل عمران، الآية:133].

Macnaha aayada waxaa waaye:” waxaa loo diyaariyay kuw alle ka cabsaday”

وقال تعالى عن خلود أهل الجنة وأنها لا تفنى :

¼ØSåSê:…W¥TW–WŸÞYÆóØXäQYTŠW¤ñŒHTTPVÞTW–xܟWÆ÷X£•WTŽÝYچWäYpT™WTŽS£HTWäTßKKV‚ô@…WÝÿYŸYÕHTWTž:†Wä~YÊ$…_ŸTWTŠKV…ƒøY¶QW¤JðS/@…óØSäÞTWÆN…éS¶W¤Wè&amp;SãTTÞTWÆWÐYÖ.W¢óÝWÙYփøTTY­WžISãTQWTŠW¤(8)»  [سورة البينة، الآية:8].

Macnaha aayada waaa :” abaal marintooda alle aktiisa waa jannooyinka cadni, waxaa socdo hoosteeda wabiyada ayagoo ku waaraya waligood, allaa ka raali noqday , iyaguna wey ka raali noqdeen , kaasna wuxuu u sugnaaday kuwa ka cabsaday rabigood ”

Naartana waa darti cadaabka , uu alle u diyaa- riayay gaalada , iyo kuwa caasiyay , waxaa dhexdeeda ahaaday cadaab kan ugu daran iyo ciqaabyo kala duduwan , ilaaladeedana waa malaaik aad u adadag una daran , gaaladana way ku waarayaan , cuntadoodu waa zaquum (geed) cabitankoodana wa biyo kulul , naarta aduunka waa qebka mid ah todobaatan marki loo qeybiyo kulelka jahanamo , wexeyna dheertahay lixdan iyo sagaal qeeb oo lamid ah ama ka kulul kana daran .

nartaanna kama daaleyso qofki la dhexdhigo oo lagu turo salkeeda , iskabadhaafe wexey leedahay siyaaado majirtaa? , todobo albaab beyna leedahay , irid kastana wexey leedahay qadar qeybsan.

قال تعالى عن النار:

¼p‹PVŸYÆRK…WÝÿX£YÉHTVÑ<ÕYÖ(131) »  [سورة آل عمران، الآية:131].

Macnaha aayada waxaa waaye:” waxaa loo diyaariyay gaalada ”

 

وقال تعالى عن خلود أهل النار وأنها لا تفنى :

¼QWÜMX…JðW/@…WÝWÅVÖWÝÿX£YÉHTVÑ<Ö@…JðŸTWÆVK…WèóØSäVօ[¤kYÅWª(64)WÝÿYŸYÕHTWTž:†TWä~YÊ$…_ŸWTŠKV……»  [سورة الأحزاب، الآيتان:64 ،65].

Macnaha aayada waxaa waaye : ” alle waa lacnaday gaalada wuxuuna u diyaariyay saciiro ayagoo ku waaraya waligood ”

( 3 ) – miraha laga helayo rumenta maalinta aakhiro :

Rumenta maalinta aakhiro waxey leedahay miro waa wyn  waxaana kamid ah :

(1)-rabida falka daacaadka iyo ku dadalkeeda , ajir alle laga rabo dartiis .

(2)- ka baqaida ficilka macsidaa iyo in raali laga noqdo , cabsi laga cabsanayo cadaabka maalinkaas dartii .

(3)- niyad dhisa muuminka,uu ku ogaanayo waxa ku dhaafayo  aduunka inuusan waxba aheyn , alle wuxuu ka rajeynayana aakhiro ey ka weyn yihiin kana wanaagsanyihiin.

(4)-Rumenta soo saarida waxey asal u tahay sacaadada ruuxa iyo ummada, maxaa yeelay insaanka haduu  rumeeyo alle inuu soo sarayo  khalqiga Markey dhintan kadib,kuna  xisaabinayo, abaal marinayana acmaashoda , ugana aarayo  kan la dulmiyay dulmilowga, xataa xayawanka , ruuxi arinkaa rumeeyo wuxuu ku toosayaav daacadda alle, sharta raadkeedna way go’aysaa, kherkana umadoo dhan buu wada gaarayaa, wanaag iyo xasiloonidana caam bey noqoneysaa.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Rukniga lixaad

Rumeenta dhacdada

(1) – Cadeenta qadarka iyo ahamiyada ay rumeentiisa leedahay :

Qadarka waa : qadarinta alle waxayaabaha jooga koonka , kuna qadariyay sida cilmigiisu ahaay , xikmadiisuna yeeshay , qadarkuna wuxuu u noqonayaa awooda alle , iyo in uu asiga wax walba awoodo samaynayana wuxuu doono .

Rumeenta qadarkana waxey ka tirsantahay rumenta rabinimada alle , waana mid kamid ah arkaanta iimaanka , mana dhameestimayo iimaanka adoonka asiga la’aantii.

قال تعالى :

¼†PVTßXM…QWÔRÒ]òpøW®SãHTWTÞpTÍVÕWžx¤WŸWÍYŠ(49) »  [سورة القمر، الآية:49].

Macnaha aayada waxaa waaye:” anagaa wax walba ku abuurnay qadar iyo qiyaas ”

وقال صلى الله عليه وسلم :” كل شيء بقدر حتى العجز والكيس و أو الكيس والعجز” رواه مسلم

Nabigana wuxuu yiri : wax walba waa  qadar xataa awood la aanta iyo caqli badnida , ama caqli badnida iyo awood la aanta ” muslim baa weriyy.

(2) – darajooyinka qadarka :

Rumenta qadarka ma dhamestirmeyso hadii aan la xaqiijin  afar martabo , oo kala ah :

(1)-Rumeenta cilmiga alle oo waligii jiray oo koobayna wax walba .

قال تعالى :

¼yVÖKV…óØVÕÅWTŽUfûKV…WJð/@…SØVÕÅWTÿ†WÚÁYò:†WÙUfTT©Ö@…X%³¤KKV‚ô@…WèQWÜMX…ðÐYÖ.V¢Á]&ˆHTWTYÒQWÜMX…ðÐYÖ.V¢øVÕWÆJðY/@…c¤kY©WTÿ(70) »  [سورة الحج، الآية:70].

Macnaha aayada waxaa waaye:” miyaadan ogaan alle in uu ogyahay waxa samada ahaaday iyo dhulka , kaasna kitaab ayuu dhex ahaaday , kaasina alle waa u fudud yahay ”

(2)-Rumenta in lagu qoray”looxul maxfuudka ” waxa uu alle ogaaday oo ah qadarka ,

قال تعالى :

¼†QWچWTÞ<ºQW£WTÊÁgˆHTWTYÑ<Ö@…ÝYÚxòp&øTW®…»  [سورة الأنعام، الآية:38].

Macnaha aayada waxaa waaye:” kagama tegin waxba kitaabka

وقال صلى الله عليه وسلم : ” كتب الله مقادير الخلائق قبل أن يخلق السموات والأرض بخمسين ألف سنة ” رواه مسلم .

Nabiga wuxuu yiri :” wuu qoray alle waxa uu alle u qadaray khlqiga inta uusan abuurin samooyinka iyo dhulka ka hor konton kun oo sano ” waxaana weriyay muslim.

(3)-in la rumeeyo doonida alle oo fushada ah , iyo awooda alle oo wax walba soo hoos gelayaan

قال تعالى :

¼†WÚWèWÜèSò:†W­WŽ:‚PVMX…ÜKV…ƒò:†W­WÿJðS/@…Jñ‡W¤fûkYÙVÕHTWÅ<Ö@…(29)»  [سورة التكوير، الآية:29].

Macnaha aayada waxaa waaye:”ma dooneysaan alle in uu doono mooyaane , rabiga caalamka ”

وقال صلى الله عليه وسلم لمن قال له ماشاء لله وشئت :” أجعلتني لله ندا بل ماشاء الله وحده ” رواه أحمد

Nabiga wuxuu ku yiri ruuxi ku dhahay:waxuu alle doono adigana doontid :”ma waxaad iga yeeshay mid alle la mid ah , iskaba dhaafe waa waxa uu alle kaliya doono” axmad ayaa weriyay.

(4)-rumeenta alle aburihi wax walba in uu yahay .

قال تعالى :

¼JðS/@…SÌYÕHTTTWžPXÔS{x$òpøW®WéSåWèuøVÕWÆQXÔS{xòpøW®bÔ~Y{Wè(62) »  [سورة الزمر، الآية:62].

Macnaha aayada waxaa waaye:”alle waa abuurihi wax walba , asigaa wax walbana wakilka ka ah ”

قال تعالى :

¼SJðJðS/@…WèyRÑWÍVÕWž†WÚWèWÜéSTÕWÙÅWTŽ(96) »  [سورة الصافات، الآية:96].

Macnaha aayada waxaa waaye:”allaa idin abuuray iyo waxaad sameyneysaan ”

وقال صلى الله عليه وسلم:”إن الله يصنع كل صانع وصنعته”رواه البخاري

Macnaha xadiithkana waxaa waaye:’alle waxuu abuuraa sameeye walbe iyo waxa uu sameeyay” bukhaari ayaa weriyay.

( 3 ) – qeybaha qadarka :

(A) – dhacdada guud ee waxa koonka joogo oo dhan ku dhaceyso , waana waxa alle ku qoray   “looxul maxfuudka” inta uusna abuurin samooyinka iyo dhulka ka hor konton kun oo sano .

(B) – qadarka ku saabsan  da’da,waana dhacdada ku dul socoto adoonka laga bilaabo marki lagu afuufay ruuxda illaa iyo ajashiisa inta ay ka dhamaanayso .

(T) – dhacdada sanadka ah , waana dhacdada dheceyso sanad walba , waxaana la qadariyaa dhacdadaas habeenka”laylatu qadri” layiraahdo

قال تعالى :

¼†Wä~YÊñËW£pTÉTSÿQSÔRÒ£T`ÚKV…]y~YÑWš(4) »  [سورة الدخان، الآية:4].

Alle wuxuu yiri asiga oo ka hadlaya habeenkaa :”dhexdeedaa lagu kala bixiyaa amar walba oo xikmad badan ”

(J) – dhacdada maalin walba ah , waana dhacdada socoto maalin walba oo cizeyn iyo duleyn iyo siin iy u diidid iyo nooleyn iyo dilid iyo wixi la mida .

قال تعالى :

¼ISãSTÕLWTTpT©WÿÝWÚÁY‹.WéHTWÙQW©Ö@…&X³`¤KKV‚ô@…WèQWÔRÒ]zóéTWÿWéSåÁxÜ<K†W®(29) »  [سورة الرحمن، الآية:29].

Macnaha aayada waxaa waaye:” waxaa weydiinayo waxa ahaaday samooyinka iyo dhulka , maalinkastana asiga shani ayuu ku jiraa”

( 4 ) –Caqiidada salafka ee ku sabsan qadarka :

ALLE  asiga ayaa uumay wax walba rabina u eh iskana leh , waxaana xaqiiqa ah inuu qoray qadarka khalqiga inta uusan ayaga abuurin ka hor , wuxuu qoray waqtiga ay dhimanayaan iyo risqigooda iyo camalkooda iyo waxa ay u danbeyn doonaan oo liibaan ama hoog ah, wax walbana waxuu ku koobay kitaab cad , waxa uu alla doonanana wey ahaadaan  waxa uusan doonina ma ahaanin , wuuna og yahay waxa ahaay iyo waxa ahaanayo iyo waxaan ahaanin haduu ahaan lahaay siduu ahaan lahaay , wuuna awoodaa wax walba , wuxuuna hanuuniyaa ruuxuu doono , badiyeeyaana kuu dono , adoomankuna waxey lee yihin doonid iyo awood ay ku sameynayan waxa alle awood siiyo , waxayna ictiqaadsanyihiin adomanku ineyan doonayn alle in uu doono maahane

قال تعالى :

¼WÝÿY¡PVÖ@…WèN…èSŸWäHTW–†WTÞ~YÊóØSäPVÞWÿYŸ`äWTÞVÖ&†WTÞVÕS‰TSª…»  [سورة العنكبوت، الآية:69].

Macnaha aayada waxaa waaye:”kuwa nagu dadaalay waxaan ku hanuuninyanaa jidadkeena”

Allana asiga ayaa abuuray adoomanka iyo ficiladooda ayaga ayaana sameynayo sida xaqiiqada ah , xujana uguma sugnaanin alle dushiis waajib uu kategay ama xaaraan uu sameeyay , isakaba dhaafe alle asiga ayay ugu sugnaatay adoomanka dushooda xujo weyn.

Waxaana banan inaad  xujo uga  dhigatid  qadarka musiibooyinka , laakiin ma banaano in xujo looga dhigto danbiyada, waxana arrinkaas daliil u ah xadiithkaan:” mmuse iyo aadan ayaa dooday , markaa buu muuse yiri : adiga aadamki danbigiisa ka soo bixiyay janada ayaa tahay .

Aadamna wuxuu yiri : adigana muusihii alle u dooratay risaaladiisa iyo la hadalkiisa ayaa tahay markaa baad igu eedeyneysaa amar alle igu qadaray inta uusan khalqiga uumin , aadam ayana muuse ka dood badiyay.muslim aya weriyay.

( 5 ) –  falalka adoomanka :

afcaasha alle koonkaan ku uumay labo ayay u kala qeyb saman :

(A)–kuwa alle ku socodsiinayo  khalqigiisa, ruuxna taas doonid iyo doorasho kuma laha , doonidda alle uun baa iskaleh ,sida nooleynta iyo dilida , iyo cudurka iyo caafimaadka .

قال تعالى :

¼SJðJðS/@…WèyRÑWÍVÕWž†WÚWèWÜéSTÕWÙÅWTŽ(96) »  [سورة الصافات، الآية:96].

Macnaha aayada waal soo dhaafay.

قال تعالى :

¼÷Y¡PVÖ@…WÌVÕWžð‹éWÙ&lt;Ö@…WáléW~W™&lt;Ö@…WèØS{WéRՉW~YÖyRÑQSTÿKV…SÝW©`šKV…¾&„WÙWÆ »  [سورة الملك، الآية:2].

Macnaha aayada waxaa waaye:” kii abuuray dhimashada iyo nolosha si uu idiin ebteleeyo : kiinee baa camal wanaagsan”

(B) – waxa ay sameeyaan khalqiga oo doonida, waxey ku ahaatay doonidooda iyo doorashoodada, maxaa yeelay alle taas ayaga ayuu siiyay wxuna yiri

قال تعالى :

¼ÝWÙYփò:†W®óØRÑÞYÚÜKV…WØ~YÍWTpT©WTÿ(28)   »  [سورة التكوير، الآية:28].

Macnaha aayada waxaa waaye:” ki doono oo adinka idinka mid ah ha tosnaado ”

قال تعالى :

¼ …ÝWÙVʃò:†W®ÝYÚ`ëS~<ÕWTÊÝWÚWèƒò:†W®&ó£TSÉ<ÑW~<ÕWTÊ…»  [سورة الكهف، الآية:29].

Macnaha aayada waxaa waaye:” ruuxi doono ha rumeeyo ruuxi doonana ha gaaloobo ”

Iyagana waa lagu mahdin wixi waagsan, wixi xuna waa lagu eedayaa,allana kuma ciqaabayo adomanka amar ayna doorasho kulaheyn.

قال تعالى :

¼ …:†WÚWèh†WTßKV…xyHTPVÕðÀ¹YŠYŸ~Y‰WÅ<ÕPYÖ(29) »  [سورة ق، الآية:29].

Macnaha aayada waxaa waaye:” ma ihi aniga mid dulmin badan adoomanka ”

Insaankuna waa garanayaa farqiga u dhexeeyo doorashada iyo qasabka , tusaalo ahaan:qof uga soo  degay guri dushii jaranjaro , iyo qof laga soo tuuray gurga dushiisa isma lahan,oo  kan hore doorasho ayuu ku sameeyay falkaas kan danbana waa lagu qasbay .

 

 

( 6 ) – kulminta uumida alle iyo falka adoonka:

alle ayaa uumay adoonka iyo falalkiisa , wuxuuna u yeelay doonid iyo awood , adonkuna asiga ayaa sameynayo falkiisa  sida xaqiiqada ah ,haduu rumeeyana waxuu ku rumeeyay doonidisa, haduu gaaloobana wuxuu gaaloobay khiyaarkiisa, tusaalo ahaan hadaan dhahno: mirahaan geedkan ayay ka ahaadeen , abuurkaana dhulkaan ayuu ka yimid , macneheedu waxaa waaye ayada ayuu ka sameesmay kana soo baxay, hadii aan dhahnase xag alle ayuu ka ahaaday macnaheedu waxaa waaye alle ayaa uumay , labadaaa hadalna iskama hor imaanayaan , sidaas ayayna isku waafaqayaan sharciga iyo qadarka .

قال تعالى :

¼SJðJðS/@…WèyRÑWÍVÕWž†WÚWèWÜéSTÕWÙÅWTŽ(96) »  [سورة الصافات، الآية:96].

Macnaha aayada waa la soo dhaafay.

قال تعالى :

¼†PVÚVK†WTÊóÝWÚuøV¹ÆVK…uøWÍTPVTŽ@…Wè(5)WËJðŸW²WèuøWÞpT©S™&lt;Ö@†YŠ(6)SâS£PY©WT~SÞW©WTÊuüW£©S~<ÕYÖ(7)†PVÚKV…Wè?ÝWÚWÔYYmîðžuøWTÞpTTçÅWT`ª@…Wè(8)ð‡PV¡W{WèuøWÞpT©S™<Ö@†YŠ(9)  ISâS£QY©WT~SÞW©WTÊuüW£p©SÅ<ÕYÖ(10)   »  [سورة الليل، الآيات:5-10].

Macnaha aayada waxaa waaye:”kiise baxsha , cabsadana , rumeeyana tii wanaagsaneed , waan u fududeyneynaa tan fudud, kiise bakhiilo iskuna filnaado beeniyana tii wanaagsaneyd waxaan u fududeyneynaa tii adkeed ”

( 7 )– waajibka adonka dushiisa ahaaday xaga qadaka :

waxaa waajib uga ah adoonka dhinacaaa laba arrimood :

(1)-in uu alle u kaalmeesto sameynta waxa uu karo iyo ka fogaanshaha waxa laga digay , allana weydiisto inuu u fududeeyo kan fudud kana fogeeyo tan adag , talana saarto, megan galyesto, ahaadana mid u baahan markuu kheyr samaynayo iyo markuu shar ka fogaanayo

قال صلى اله عليه وسلم :” احرص على ما ينفعك واستعن بالله ولا تعجز وإن أصابك شيء فلا تقل لو أني فعلت كذا لكان كذا ولكن قل قدر الله وماشاء فعل ، فإن لو تفتح عمل الشيطان ”

Nabiga wuxuu yiri:ku dadaal waxa ku anfaca- ayo , allana kaalmeyso hana cajisin , hadii ay wax ku asiibaanna ha dhihin hadaan saas samey lahaay sidaa bey ahan leheyd , laakiin dheh alle ayaa qadaray waxa uu doonayna sameeyay , hadiina  (dhihida hadii aan saas..) wexey furtaa camalka sheydaanka”

(2)– waxaa ku wajiba inuu ku sabro qadarka murugoonina,ogaadanna taasi in ay xag alle ka ahatay kuna raali noqdo, ogaadana waxa asiibay ma gefi leheyn , waxa gefayna ma asiibi leheen , nabiga wuxuu yiri :

” واعلم أن ما أصابك لم يكن ليخطئك وما أخطأك لم يكن ليصيبك ”

صابك أ

macnihiisuna yahay : ogow waxa ku asiibay ma ahayn kuwa gefaya, waxa ku gefayna ma ahayn kuaa ku asiibo ”

( 8 )–ku raali noqoshada xuknika iyo qadarka :

waxaa loo bahan yahay qadarka in lagu raali noqdo, maxa yeelay waxey ka mid tahay ku raali naqashada rabinimada alle , waxaana looga baahanyahay muumin walba in uu raali ku noqdo waxa uu alle qadaray , maxa yeelay wax walba uu alle qadaray waa kheyr waana iyo cadaalad iyo xikmad , qofki naftiisa ku degnaato waxi asiibay in aysan dhaafi leheyn wixi dhaafayna inaysan ku dhici leheen , waxaa naftiisa ka baaba’ay wareer  iyo noqnoqosho, waxana noloshiisa dhamaaday cabsi iyo murug , oo kama murugoonayo wixi dhaafay , kamana cabsanayo mustaqbalka , sidaa ayuuna ku noqonayaa dadka kan ugu xaalad wanaagsan uguna naf wanaagsan , uguna qalbi degan,qofki ogaadana in waqtigiisa koobanyahay risiqiisana tirsanyahay cabsi waqtigiisa  masiyaadineyso  bakhiiltin- imana ma badineyso risiqiisa, wax walbana waa qoran yihiin , qofki ku samro wixi asiibo allana denbi dhaaf u weydiisto wixi danbi ah oo uu geestay , raalina ku noqdo wixi alle dushiisa ku qoray oo musiibaa, wuxuu kulminayaa adeecid alle iyo ku samirka masaaibta .

قال تعالى :

¼:†WÚð‡†W²VK…ÝYÚ]àTW‰~g±QSڂPVMX…XÜ<¢XM†TTYŠ%JðY/@…ÝWÚWè?ÝYpÚëSÿYðJ/@†YŠYŸ`äWÿI&SãW‰<ÕWTÎSJðJðS/@…WèQXÔRÑYŠ]òpøW®cy~YÕWÆ(11) »  [سورة التغابن، الآية:11].

Macnaha aayada waxaa waaye:” ma asiibin musiibo idan alle maahane  , ruuxi rumeeyo alle wuu hanuuninayaa qalbigisa , alllena wax walba ogaal buu u leeyahay ”

قال تعالى :

¼¤Yip²@†WTÊUfûMX…WŸÆWèJðY/@…bQÌWšó£YÉpTçÅWpTª@…WèðÐY‰?TßW¡YÖ »  [سورة غافر، الآية:55].

Macnaha aayada waxaa waaye:” sabar , balanta alle waa xaqe,dhaafna u weydiiso danbigaada”

(9) –  Hanuunku waa labo :

(1)- Hanuun tusid xaq ah iyo ku toosin,taasina khalqiga oo dhan ayaay usugnaatay, waana tey awoodaan rususha iyo dadka raaco .

قال تعالى :

¼ðÐPVßMX…Wèv÷YŸäWTVÖuøVÖXM…x·.W£g²xy~YÍWTT©QSÚ(52) »  [سورة الشورى، الآية:52].

Macnaha aayada waxaa waaye:” adiga waxaad u hanuunisaa jidka toosan”

(2) – hanuunin waafajid iyo ku sugid xaqa ah, waana fadli uu ku galadeysanayo alle adoomankiisa ka baqay , cidaan alle eheyna ma awoodo,

قال تعالى :

¼WÐPVßMX…‚WüYŸäVTŽóÝWÚðŒ‰WT‰šVK…QWÝYÑHTVÖWèJðW/@…÷YŸäWTÿÝWÚ&Sò:†W­WTÿ »  [سورة القصص، الآية:56].

Macnaha aayada waxaa waaye:” adiga ma hanunisid ruuxi aad doonto , laakiin alle baa hanuuniyo ciduu doono ”

( 10 ) –  iraadada (donida)  ku jirta kitaabka alle wa labo:

(1)- doonid kowni ah oo alle qadaray , waana doonid saameyneysa dhamaan waxyaabaha jooga , waxuu alle doono wey ahaadan , wuxuu doonina ma  ahaanin , waxaana laasim u ah inay dhacdo , laazimna ma aha alle inuu jecelyahay in ay doonida sharciga ah ku xariirsanto mooyaane .

قال تعالى :

¼ÝWÙWTÊY X£STÿJðS/@…ÜKV…ISãWTÿYŸäWTÿ—W£pT­WTÿISâW¤`ŸfTT²Y$yHTWTÕpªXMp„YÖ…»  [سورة الأنعام، الآية:125].

Macnaha aayada waxaa waaye:”ruuxi uu doono alle in uu hanuuniyo wuxuu u balaariyaa labtiisa islaamka ”

(2) –  doonida sharciga ah, waana tan alle jecelyahay  raalina kayahay, laazimna maaha inay dhacdo in ay la xariirsanto tan kowniga ah mooyaane .

قال تعالى :

¼ …SŸÿX£STÿJðS/@…SØS|YŠW£ó©S~<Ö@…‚WWèSŸÿX£STÿSØS|YŠW£ó©SÅ<Ö@……»  [سورة البقرة، الآية:185].

Macnaha aayada waxaa waaye:” wuxuu idinla doonayaa alle fudeedka , idinlama doonayo culeeska ”

Doonida kowniga ah ayaa ka guudsan mida sharciga ah maxaa yeelay mid walba oo sharci ah waa kowni , mid walba oo sharcui ahna ma aha kowni,iimaanka abu baker–tusaalo ahaan –waxa ku taxaxuqay labada iraado.

Gaalnimada abu jahalna waxaa laga helay tan kowniga ah bis, maxaa yeelay alle gaalnimada raali kama aha, mana jecla mana amrayo,iskaba dhaafe wuu necebyahay wuuna xarrimay,wixi daacada ama iimaana alle wuu jecelyahay wuuna amrayaa qofki sameeyana wuxuu u balan qaadayaa ajir iyo xasanaat iyo abal marin, allana laguma caasiyo doonid la aantiisa , mana dhacayaan waxuusan doonin ,

قال تعالى :

¼‚WWèuøW¶ó£WTÿYâY †W‰YÅYÖ$W£pTÉRÑ<Ö@……»  [سورة الزمر، الآية:7].

Macnaha aayada waxaa waaye:” raali uguma ahan adoomankiisa gaalnimada ”

قال تعالى :

¼SJðJðS/@…Wè‚WJñˆY™STÿW †fTT©WÉ<Ö@…(205) »  [سورة البقرة، الآية:205].

Macnaha aayada waxaa waaye:” alle ma jeclo fasaadka ”

( 11 ) – asbaabta celiso Qadarta :

alle wuxuu u yeelay dhacdooyinkaan asbaab celiso sida:ducada,sadaqada,dawada, qada- shada digtoonaanta,dhamaantoodna waa qadar iyo xukun alle.

(12 ) – qadarka waa sirta alle ee khalqigiisa:

dhihida qadarka waa sirta alle oo ahaatay khalqigiisa waxey ku koobantahay dhinaca qarsoon ee qadarka , arrimahana xaqiqadooda sida ay tahayna alle maahane cid kale ma ogo , basharkana ma daalacan karo , sida baadiyeenta, hauunika, dilida, nooleent, diidida , siinta.

كما قال صلى الله عليه وسلم :” إذا ذكر القدر فأمسكوا ”

Siduu nabiga yiriba:hadii qadarka la sheego ka qabsada ” muslim baa weriyay .

Laakiin dhinacyada kale ee qadarka iyo xikamooyinka laga leeyahay iyo darajaadkiisa wey banaantahay in dadka loo cadeeyo lana ogeysiiyo sida uu nabiga yiri oo kale marki uu jibriil arkaanta iimaanka wey diiyay :

“هذا جبريل أتاكم يعلمكم دينكم ” رواه مسلم

Wuxuu yiri : kani waa jibriil oo idiin yimid si uu idin baro diintina ”

(13)- xujo ka dhigashada qadarka :

Ogaanshaha alle wixi qeyb noqonayo ma ogo asiga mooyaane cid kale , waana ka qarson yahay kuwa la faray , qofna xujo kama dhigan karo, mana banaano in looga tago acmaasha isku haleyn leysku haleynayo wixi uu alle qadaray, qadarkuna xujo uma ahan  alla dushiis iyo khalqigiisaba , hadii ay baananan leheyd in xujo looga dhigto qadarka waxa la sameynayo oo ah danbiyo lama ciqaabeen ruux daalim ah , gaalna lama dileen , xadna lama oogeen , ruxna dulmi ma daayeen , taasina waa fasaad duunyo iyo diin , oo loo ogyahay, waxaana ku leenahay qofka xujo ka dhiganaya qadarka : ma ogid in aad ahlu jano tahay iyo in aad ahlu naar tahay , hadii aad ogaan leheydna waxba laguma amreen waxna lagaama reebeen , laakiin shaqey allana wuxuu u dhawyahay inuu ku waafajoyo in aad noqoto ahlu janno , saxaabada qaar ayaa waxey dheheen marki ay maqleen axaadiithta ku saabsan qadarka :” ma eheyn mid kadaddl badan  marki hore hadda  ”  nabigana waxuu yiri marki wax laga weydiiyay xujo kadhigashada qadarta

:”إعملوا فكل ميسر لما خلق له فمن كان من أهل السعادة فسييسر لعمل أهل السعادة ، ومن كان من أهل الشقاوة فسييسر لعمل أهل الشقاوة ، ثم قرأ

¼†PVÚVK†WTÊóÝWÚuøV¹ÆVK…uøWÍTPVTŽ@…Wè(5)WËJðŸW²WèuøWÞpT©S™&lt;Ö@†YŠ(6)SâS£PY©WT~SÞW©WTÊuüW£©S~<ÕYÖ(7)†PVÚKV…Wè?ÝWÚWÔYYmîðžuøWTÞpTTçÅWT`ª@…Wè(8)ð‡PV¡W{WèuøWÞpT©S™<Ö@†YŠ(9)  ISâS£QY©WT~SÞW©WTÊuüW£p©SÅ<ÕYÖ(10)    »  [سورة الليل، الآيات:5-10].

Macnihisana yahay : camalfala mid walba waa loo fududeeyay wixi loo abuuray, ruuxi ahaayna ahlu liibaan waxa loo fududeynayaa camalka ahlu liibaanka , ruuxi ka mid ahayna dadka halaagmay waxaa loo fududeynayaa camalka dadka kalaagmay markaa buuna akhriyay aayada ..)) macnaha aayadana waa la soo dhaafay.

(14)– qaadashada asbaabta :

adoonka waxa ku dhacayo waa laba arrimood , mid ay xiiladi ku jirto , kaana  kama caajisayo  , iyo mid aysan xiladi  kujirin kana kama wel welwyo , alle wuu ogyahay masaaibta inta aysan dhicin ka hor , mana ahan cilmigiisa kan sababay dhicida musibada  ee asbaabta la xiriirta ayaa sabab u ah , hadii ay tahay sababtu gaabid ka timid dhinaca ruuxa dayacrd uu  dayacay asbaabti iyo wixi ka badbaadi laha  darteed asiga ayaa lagu eedeynayaa badbaadin la aanta naftiisa iyo inuu ka tegay asbaabti uu isku ilaalin lahaa .

Asbaab qaadashadana qadarka kama hor imaaneyso iyo talasaarashada, waaba qeb kamid ah , laakiin haduu qadarki dhacdo waxaa waajib ah in raali lagu noqdo , alyiraahdana “allaa qadaray wuxuu donayna sameeyay” laakiin inta aysan dhicin ka hor waa in adoonku uu qaataa asbaabta la baneeyay ee qadrka ku celiyo qadar , anbiyadana waxey qaateen asbaabta ka ilaalineysa cadowgooda iyagoo lagu ayidayo waxyi allena ilaalinayo , rasuulki allana wuxuu ahaa-naxaris alle iyo nabadi dushiisa ha ahaatee- sayidki tala saarta yaasha, mid qadan jiray asbaabta , rabigiisna talo saar adag tala saarajiray .

قال تعالى :

¼N…èQSŸTTYÆVK…WèØSäVֆQWÚySTÅV¹WTª@…ÝYQÚwáQWéSTÎÛYÚWèg·†WTŠQY¤XÔ~W&lt;Ö@…fûéS‰Yåó£STŽ-YãYŠQWèSŸWÆJðY/@…ØS{QWèSŸWÆWè »  [سورة الأنفال، الآية:60].

Macnaha aayada waxaa waaye:”u diyaariya ayaga waxaad kartaan oo xoog ah iyo xirida fardaha , waxad ku cabsi gelineysaan cadawga alle iyo cadawgiina ”

قال تعالى :

¼WéSå÷Y¡PVÖ@…WÔWÅW–SØRÑVÖð³¤KKV‚ô@…‚^éSTÖV¢N…éS­Ú@†WTÊÁ†WäX‰YY҆WTÞWÚN…éSTÕS{WèÝYÚ-$YãYpΦQX¤YãT`~VÖMX…WèS¤éSS­PRÞÖ@…(15)»  [سورة الملك، الآية:15].

Macnaha aayada waxaa waaye:”asiga (alle) waa kii idinka yeelay dhulka mid sahlan ee ku socda wadooyinkiisa kana cuna quudkiisa xagiisowna kulmisku ahaan doonaa  ”

قال صلى الله عليه وسلم :” المؤمن القوي خير وأحب إلى الله من المؤمن الضعيف وفي كل خير ، احرص على ما ينفعك  واستعن بالله ولاتعجز ، وإن أصابك شيء فلا تقل لو أني فعلت كذا لكان كا ولكن قل قدر الله ما شاء الله فعل فإن لو تفتح عمل اشيطان ” رواه مسلم .

Macnihiisana : muminka xooga leh ayaa ka kheyr badan allana ka jecel yahay midka daciifka ah,kulligoodna waa kheyr,kuna dadaal waxa ku anfacaayo , allana kaalmeyso hana cajisin , hadii ay wax ku asiibaanna ha dhihin hadaan saas samey lahaay sidaa bey ahan leheyd , laakiin dheh alle ayaa qadaray waxa uu doonayna sameeyay , hadiina(dhihida hadii aan saas)wexey furtaa camalka sheydaank”a

(15)– xukunka qofka inkiro qadarka :

qofka inkiro qadarka wuxuu inkiray asal ka tirsan asalada shareecada waana gaaloobay ,  salfka qaar ka mida baa wexey dheheen:” kulaa dooda “qadariyada” cilmi, haday diidaana waa gaaloobeen , haday yeelaana waa laga dood badiyay” .

(16)– miraha uu leeyahay rumenta qadarka :

Rumenta qadarka waxey leedahay miro wanaagsan iyo raad fiican,kulana soonoq- oneyso ruuxa iyo mujtamaca wanaag , waxana ka mid ah :

(A) – wuxuu dhalayaa cibaadooyin wanaagsan, sida : ukali yeelida alle , talasaaarashadiisa , cabsidiisa , rajentiisa , malada oo lagu wanaajiyo , samir iy dul qaadasho, ladiririda quusashada , alle oo lagu raali noqdo , alle kaliya in lagu shukriyo , in lagu farxo fadligiisa iyo naxariistiisa , iyo in loo jajabnaado , kibirka iyo isla weyninkana laga tago , iyo in wax lagu baxsho wajiyada kherka oo dhan kalsooni lagu kalsoonyahay alle darted , geesinimo , qanaaco , naf sareysa, hammi dheerid , dadaal , dhexdhexaad ladnaanta iyo dhibka , ka nabad  gelid xasadka, caqliga oo laga xureeyo khuraafaadka iyo baadilka , degenashaha qalbiga iyo raaxada nafta.

(B )– Qofka qadarta rumeeyo noloshiisa waxey ku soconeysa dariiq tosan ,oo nicmana ma kibrineyso musiibadana ma quusineyso , wuxuuna yaqiin sanayaa wixi asiibay oo dhib ah in ay tahay wax alle u qoray ebtelo awged, mana murugoonayo ee wuu sabrayaa.

(T)–wuxuu ka ilaalinayaa asbaabta baadida , iyo khaatimo xumida , maxaa yeelay qadarka waxuu dhalinayaa in uu ku dadaalo toosnaanta , wanaagana badiyo , macsidana ka fogaado iyo waxa haligayo .

(J) – muuminiinta waxuu u dhalaasa in ay uga hortagaan waxyaabaha adadag iyo musiibada qalbi sugan iyo yaqiin dhameestiran iyada oo asbaabtana la qadanayo .

قال صلى الله عليه وسلم :” عجبا لأمر المؤمن إن أمره كله خير وليس لذلك إلا للمؤمن ، إن أصابته سراء شكر فكان خيرا له ، وإن أصابته ضراء صبر فكان خيرا له ” رواه مسلم .

Nabiga wuxuu yiri : layaab waxaa leh arinka  muminka , arrinkiisa oo dhan waa kheyr  , kaasna malaha muuminka  cidaan aheyn,haday asiibto ladnaan wuu mahdiyaa kheyr baana u ahaaday , hadii ay dhibaato heshana wuu samara sidaana kher ayaa ugu sugnaaday ”

muslim ayaa weriyay.